F. M. Şİrzadov tribotexniKİ avadanliq və vasiTƏLƏR

 
 
Şəkil 12.4. Elektron axını yaradan maşının sxematik təsviri. 
Elektronların maksimal sürəti anodu keçdikdən 
sonra başlayır. Məsələn, 150kV sürətləndirmə 
gərginliyində 
elektronların 
hərəkət 
sürəti 
200.000km/san təşkil edir ki, bu da işıq sürətinin 
(300.000km/san) 2/3 hissəsidir.
Elektron süası ilə emal maşınının əsas elementi 
elektron şüası yaradan kanondur (şək. 12.5.). Elektron 
kanonunun vəzifəsi, ona aid olan katod elementləri ilə 
sərbəst elektronlar və sahə formalaşdırıcı elementlərlə 
sürətli şüa əmələ gətirməkdir. 
Hərəkətin
idarə olunması 
Şüa axınını
təchiz etmə 
Linzadan axını
təchiz etmə 
Meyllənməni
təchiz etmə 
Vakuum nasosoları 

---

202 
 
Şəkil 12.5. Elektron şüalandıran kanonun sxematik və real 
təsviri. 
Katod böyük emissiya cərəyanında 
yüksək 
uzunömürlülüyə və aşağı istehsal xərclərinə malik 
olmalıdır. 
Bu 
amillər 
bir-birlərinin 
əksinə 
yönəldiyindən, maşının səmərəli işini nəzərə alıb, hər 
hansı bir ortaq nəticəyə gəlmək lazımdır. 
Elektron şüası ilə emal qurğusunda bir qayda 
olaraq, közərmə katodları tətbiq olunur. Bunlar məftil 
və ya lent şəkilli olub, onlardan cərəyan keçdikdə Om 
müqavimətinə əsasən qızırlar. Adi katodun közərmə 
vaxtı, 20-40 saatla məhdudlaşır.
Bilavasitə olmayan şüa sistemlərində, belə ki, 
elektronlarla 
bombarduman 
etmə 
nəticəsində 
Yüksək gərginlik 
YG- dən izoləetmə 
Katodla birgə tez
dəyişdirilən katod 
gövdəsi 
İdarəedici (Vehnet) 
elektrod 
Anod 
Vakuum drosseli 
Baxış borusu 
Meylləndirmə dolağı 
Elektromaqnit linza 
İşıqlandırma 
Vakuum
nasosuna 
Şüa borusunun 
klapanı 

---

203 
qızdırılan şaybaşəkilli katodlar yüksək emissiya 
cərəyanına 
imkan 
verməklə 
yanaşı 
yüksək 
uzunömürlülüyə malikdirlər (30...100saat). Amma 
belə katodlar çox baha başa gəlir. 
Katodun dəyişdirilməsi və yenidən yüstirləmə 
tələbi 
xeyli 
vaxt 
aldığından 
onların 
uzunömürlülüyünün artırılması əhəmiyyət kəsb edir. 
Katod materialı kimi əsasən volfram, tantal və 
molibden tətbiq olunur. Onların üzərinə nazik daha da 
keyfiyyətli 
örtüklər/örtük 
sistemi 
çəkməklə 
məhsuldarlığını və uzunömürlülüyünü yüksəltmək 
olar.
Volframdan olan əyri formalı lentşəkilli elektrod, 
şüalanma gücündən asılı olaraq 1...2,5mm enində 
hazırlanır və elektronların termiki emissiyası üçün, 
volfram elektroddan birbaşa isitmə cərəyanı 
keçirməklə ərimə temperaturuna qədər qızdırılır.
Anod ya emal olunan material olur, ya da o həlqə 
formalı konstruksiya elementi olub, emal olunan 
materiala elektron şüası çatmazdan əvvəl bu həlqədən 
keçir.
Birbaşa emal olunan material üzərinə (emal olunan 
detal anod kimi) fokuslanan elektron şüasının əsas 
səmərəliliyi 
texniki 
konstruksiyanın 
sadə 
olmasındadır. Üsulun mənfi cəhəti materialdan əmələ 
gələn buxarın katodun səthinə çökməsi ilə 
elektronların şüalanmasına mane olunur və hətta 
şüalanmaya səbəb olan sahə itir. 

---

204 
Anod kimi əlavə həlqə formalı element istifadə 
olunduqda, materialdan asılı olmayaraq, elektronlar 
katodla anod arasında sürətləndirilir ki, bu 
konstruksiya elektron şüasını daha da kiçik ölçüdə 
fokslamağa və enerji sıxlığını artırmağa imkan verir. 
Emal olunan materialla anod-katod kamerası arasında 
sahə boşluğu olduğundan, metal buxarı bu sahəyə 
istiqamətləndirilmir. Bununla metal buxarının katod 
üzərinə çökməsi ehtimalı azalır.
Katodun dağılmasının qarşısının alması, katod və 
anodu bir-birlərinə qarşı bucaq altında yerləşdirməklə 
və əks istiqamətdə katoda doğru sürətlənən ionların 
katoda deyil, onların elektrona nisbətən ağır çəkisi 
hesabına katodun ətrafına toqquşdurulması ilə əldə 
olunur.
Elektron şüasını yaradan şüa mənbəyi triod kimi 
konstruksiya olunur və bu mənbə katoddan, idarəedici 
elektroddan (Vehnelt silindri) və anoddan ibarətdir.
Katod kürə formalı elektrodla – Vehnelt elektrodu 
ilə əhatə olunur ki, bu da çıxan elektron axınına konik 
forma verir. Belə formalaşma nəticəsində, emissiya 
yerindən 
müəyyən 
məsafədə 
yüksək 
enerji 
konsentrasiyasına malik kəsişmə nöqtəsi (cross-over) 
əmələ gəlir. Katodun, 
anodun 
və Vehnelt 
elektrodunun düzülüşü “şüayaradan sistem” kimi 
təsvir olunur.
Meylləndirmə dolağı ona verilən kiçik cərəyanla 
elektron 
şüasının 
müxtəlif 
formada 
statik 
meyllənməsinə və dövrü olaraq rəqs etdirilməsinə 

---

205 
imkan verir. Bununla da emal olunan materialın 
səthinə yönəldilən enerji mənbəyinə müxtəlif 
hərəkətlər verməklə emalın keyfiyyətinə təsir edirlər.
Şək. 12.6.-də periferiya ilə birlikdə müasir 
universal elektron şüalandıran qurğunun ümumi 
görünüşü təsvir olunmuşdur.