F. M. Şİrzadov tribotexniKİ avadanliq və vasiTƏLƏR

Közərmə lampası:
Qeyri-parallel şüalanma
Qaz boşalma lampası:
Müxtəlif dalğa uzunluğu və 
sınmalar 
Lazer şüası:
Parallel şüalanma, 
yalnız bir dalğa 
uzunluğu 
Ox 
üz
rə
m
üxtəli
f 
ya
ndır
ma 
nöq
tələ
ri
Va
hid 
ya
ndır
ma 
nöqtəs
i 
Yandırma 
sahəsi üzrə 

---

210 
Şəkil 13.2. Elektromaqnit spektri və lazer dalğasının 
uzunluğu. 
Cəd. 13.1.- də müxtəlif şüalanma mənbələrinin 
enerji sıxlıqları təsvir olunmuşdur. Rəqəmlərin 
müqayisəsi göstərir ki, koherent lazer mənbəyi ilə 
materialın emalı, təbii inkoherent şüalandırma 
mənbəyi ilə emaldan fərqli olaraq ən yüksək enerji 
sıxlığına malikdir ki, bu da kiçik sahədə böyük enerji
yaratmağa imkan verir.
 
Lazer 
Aşağı 
Orta 
Yüksək tezlik 
Daha yüksək tezlik 
Dalğa uzunluğu, m 
Tezlik, Hs 
Elektromaqnit spekteri 
Uzun, Orta, Qısa, Ultraqısa dalğalar
İnfraqırmızı işıq 
Ultrabənövşəyi işıq 
Rentgen şüalanması 
Qamma şüalanması 
İkinci kosmik 
şüalanma 
Şəbəkə 
İnformasiya, radio, 
TV 
Yerin səthində 
günəşin şüası 
Rentgen 
fotoqrafia 
Radioaktiv 
şüalanma 
Görünən işıq 
Radioölçmə 
texnikası 

---

211 
Cədvəl 13.1. Müxtəlif şüalandırma mənbələrinin enerji 
sıxlıqları. 
 
Şüalandırma mərkəzi 
Enerjinin sıxlığı, Vatt/sm
2 
Yandırıcı şüşə (günəş ışığı) 
10
2 
Qaynaq alovu 
10
4 
İşıq qövsü (TİG) 
1·10
5 
Plazma şüalanma
5·10
5 
Elektron şüası 
≤10
8 
Lazer 
≤10
14
 
Aşağıdakı 
şəkildə 
təbiətdə 
atomun 
işıq 
şüalandırması təsvir olunmuşdur.
Şəkil 13.3. Təbii şüalanma. 
Atoma enerji verdikdə (məsələn, foton ilə), onun 
elektronlarından biri daha yüksək olan enerji 
səviyyəsinə keçir. Belə həyəcanlanmış vəziyyətdə 
atom çox kiçik müddətdə (müxtəlif atomlarda 
müxtəlif olub, ~10
-8
san) qalır və yenidən ilkin 
vəziyyətinə qayıdır. Bu hal heç bir xarici təsir 
Fotonun emissiyası və atomun əvvəlki 
vəziyyətinə qayıtması (təxminən 10
-8
saniyədən sonra). 
Fotonun udulması və 
atomun həyəcanlanması. 

---

212 
olmadan statik baş verir. Atomun əvvəlki vəyiyyətinə 
qayıtması ilə azad olunan enerji işıq kvantı şəklində 
şüalanır. Bu hal yalnız hər hansı bir atomun 
elektronuna aid deyil. Molekullarda, mayelərdə və 
bərk cisimlərdə atomlar bir – birlərinə qarşı rəqsi 
hərəkət edə bilər və həmçinin molekullarda birləşmə 
oxu ətrafında fırlanma mümkündür. Hər bir bu cür 
rəqs 
və 
fırlanmalar 
müəyyən 
bir 
enerji 
ayrılmasına/udulmasına səbəb olur.
Əgər çoxlu sayda atomların təbii emissiyası 
nəzərdə tutularsa, onda müxtəlif dalğa uzunluğuna 
malik, qarışıq elektromaqnit şüalanma kvantları bütün 
istiqamətlərə yayılir (məsələn, şamda, közərmə 
lampasında). Bu cür təbii emissiyadan başqa, 
həyəcanlanmış atom ona işıq kvantının düşməsi ilə 
yenidən əsas vəziyyətinə qayıda bilər.
Başqa sözlə, lazer prosesinin mahiyyəti şüa və 
material arasında enerji mübadiləsidir. Şüanın hər 
hansı bir enerji kvantı həyəcanlanmış atom üzərinə 
düşdükdə, yüksək enerji səviyyəsində yerləşən 
elektron orbitini tərk edib, aşağı enerji səviyyəsini 
tutur və enerji kvantı ayrılır (əgər, düşən kvantın 
enerjisi ilə ayrılan kvantın enerjisi eynidirsə). 
Bu da induksiya olunmuş və ya həyəcanlandırılmış 
emissiya kimi təsvir olunur. Təbii emissiyadan fərqli 
olaraq, burada induksiya olunmuş emissiya istənilən 
istiqamətdə deyil, düşən və atomu həyəcanlandıran 
ışıq istiqamətində yönəlib onu gücləndirir.

---

213