Falsafa asoslari

Buxoro amirligi, Qo‘qon va Xiva xonligi davridagi ijtimoiy ta- fakkur. XVIII asrning oxiri XIX asrning boshlarida Markaziy Osiyoda uch davlat — Qo‘qon va Xiva xonligi hamda Buxoro amirliklari paydo bo‘ldi. Ular davrida ham ilm-fan, adabiyot va san’atni rivojlantirgan ba’zi mutafakkirlar yashadilar.

Bu davrda Xorazmda Komil Xorazmiy, Ogahiy va Munis kabi shoirlar ijod qildilar: Ogahiy — Muhammadrizo Erniyozbek o‘g‘li 1809-yilda Qiyot qishlog‘ida tug‘ilib, 1874-yilda vafot etgan. Shoirning muhim asarlari «Gulshani davlat», «Riyoz ud-davla», «Jome’ ul voqeoti Sultoni», «Zubdat ut-tavorix», «Shoxidi iqbol», «Bayozi mutafarriqai forsiy», «Firdavs ul-iqbol» va boshqalardir. Bulardan tashqari, Ogahiy, Sa’diy Sheroziy, Nizomiy, Kaykovus, Jomiy va Koshifiyning badiiy, tarixiy, falsafiy, axloqiy-didaktik asarlarini o‘zbek tiliga tarjima qilgan.

58

Ogahiy o‘zining «Qasidai nasihat» nomli asari va boshqa- larda davlatni boshqarish yo‘llarini ko‘rsatadi, Xiva xoni Feruz- ga mamlakatni odilona boshqarishning yo‘l-yo‘riqlarini aytadi. Ogahiy o‘zining ijtimoiy qarashlarida insonparvarlik g‘oyalarini ilgari surdi, odamlarni yaxshilik va ezgulikka, xayrli ishlar bi- lan shug‘ullanishga, ma'rifatparvarlikka da’vat etdi. Uning tarixiy risolalari haqqoniyligi bilan ajralib turadi. Mutafakkir Xiva xon- ligining 1813—1873-yillar tarixini yozib qoldirgan. Hozirgi vaqtda, tariximizni xolisona yaratishga intilish kuchaygan bir sharoitda, Ogahiy asarlarining ahamiyati oshib bormoqda.

Qo‘qon xonligi hududida yashab ijod etgan o‘sha davr ma’rifatparvarlik harakatining yirik namoyandalari Nodira (1792-1843), Uvaysiy (1789-1850), Dilshod Barno (1800-1906), Muqimiy (1850-1903), Furqat (1859-1909), Zavqiy (1853-1921), Anbar Otin (1870—1914) ijtimoiy ziddiyatlar kuchaygan davrda yashadilar. Ular falsafiy fikr rivojiga munosib hissa qo‘shdilar.

0‘sha davr falsafiy tafakkuri nuqtayi nazaridan otasi Uvaysiy- ning jiyani bo‘lgan Anbar Otinning «Qarolar falsafasi» («Riso- lai falsafai siyohon») risolasi muhim ahamiyatga molik asardir. Asar kichik muqaddima va to‘rt fasldan iborat bo‘lib, unda shoi- raning ijtimoiy-falsafiy qarashlari, o‘zi yashagan davr va uning muammolari haqidagi fikr-mulohazalari aks etgan. Muallif riso- lada zamona adolatsizligi va mehnatchi xalqning og‘ir ahvoli- dan noliydi, mustamlakachilik zalolatlarini ko‘rsatadi, mavjud muammolarni hal qilish yo‘llarini qidiradi, ma’rifatni ulug‘laydi, falsafiy tafakkurni yuksaltirish haqidagi xulosalarini bayon qiladi.

Risoladagi xulosa va mulohazalar o‘sha davr ma'rifatparvarlari dunyoqarashini, Muqimiy, Furqat, Zavqiy, Avaz 0‘tar kabi al- lomalar peshqadam bo‘lgan hurfikrli o‘zbek ziyolilarining falsafiy tafakkuri, undagi ustuvor g‘oya va qarashlarni ham o‘ziga xos tarzda ifodalaydi. Ana shunday hassos fikrlar bilan nihoyalangan bu asarning har bir faslida shoiraning she’rlari va g‘azallari beril- gan, ular asar mazmuniga mos holda joylashtirilgan. Risola An- bar Otin qo‘lyozmalari tarkibida 0‘zbekistor FA Sharqshunoslik instituti fondida saqlanadi (inv Nel647). U shoiraning 1970-yil- da G‘.G‘ulom nashriyotida «She’rlar. Risola» nomi bilan chop


59

etilgan to‘plamiga kiritilgan. Asarda umrining oxirgi yillaridagi «qaro»liklar zahmatini boshidan kechirayotgan shoiraning davr va uning zalolatlari haqidagi fikrlari nihoyalangan, bu boradagi g‘oya va qarashlariga xulosalar qilingan. Afsuski, asar falsafiy nuqtayi nazardan nihoyatda kam o‘rganilgan, holbuki unda shu sohadagi tadqiqotlar uchun obyekt bo‘ladigan qiziqarli mavzular borligi shubhasiz.

0‘sha davrda Turkistonda ko‘plab ma’rifatchilar yetishib chiq- di. Ma’rifatparvarlik mafkurasining ko‘zga ko‘ringan vakillaridan biri Buxora amirligida katta mavqega ega bo‘lgan alloma Ah- mad Donish (1827—1897) bo‘lib, u falsafa, falakiyot, riyoziyot, adabiyot, tarix sohasida asarlar yozgan. U mamlakatni odilona boshqarish uchun islohot zarurligini uqtiradi. Davlat, olimning nuqtayi nazaricha, xalqning manfaatini himoya qilishi, hukmdor esa, bilimdon, aqlli bo‘lib o‘z atrofidagilar bilan kengashib dav- latni idora qilishi lozim. Bunday fikrlar, ijtimoiy-siyosiy qarashlar olimning «Navodirul-vaqoe» va boshqa risolalarida o‘z ifodasini topgan. Olimning asarlari o‘z tadqiqotchilarini kutmoqda.

XIX asrning ikkinchi yarmida ijod etgan qoraqalpoq shoiri va mutafakkiri Berdaq (1827-1900) «Omongeldi», «Xalq uchun», «Ahmoq podsho», «Yaxshiroq», «Bo‘lgan emas», «Ernazarbiy» kabi asarlarning muallifidir. Ushbu asarlarda mutafakkir qoraqal- poq xalqining turmush tarzini, o‘sha zamondagi hayotini mohi- rona tasvirlaydi. Berdaq asarlarida axloq va xulq-odob, nafosat va go‘zallik, vatanparvarlik, insonparvarlik, tenglik, qahramonlik va mardlik, mustaqillik, haqiqat uchun kurash kabi milliy va umum- insoniy qadriyatlar keng o‘rin olgan. Uning ijtimoiy-falsafiy va axloqiy qarashlari yoshlar ongida ma’naviyat va milliy mafkurani shakllantirishda muhim tarbiyaviy kuchga ega.

19.