Falsafiy tafakkur taraqqiyot bosqichlari: G’arb falsafasi. Reja

XX asr va hozirgi zamon falsafasi
. Ma’lumki, hamma zamonlarda ham falsafa o‘z 
davrining dolzarb muammolarini hal etish yollarini topishga harakat qilgan. XX asrga kelib 
insoniyat fan va texnika taraqqiyoti sohasida ulkan yutuqlarni qolga kiritdi. Lekin shu bilan 
birga, aynan ushbu asr ijtimoiy silsilalar, ikkita jahon urushi, ekologik inqiroz, og‘ir yo‘qotishlar 
davri ham boldi. Bu esa falsafiy fikrning taraqqiyotida o‘z aksini topdi, uning turli yo‘nalish va 
oqimlari shug‘ullangan muammolarning salmogl, maqsad-muddaosini aniq belgiladi. Buning 
natijasi sifatida, hozirgi davr falsafasida nihoyatda xilma-xil oqim va yo‘nal ishlar mavjud. O‘z 
navbatida bu ilm-fan va amaliyotning hamda XIX asrning ikkinchi yarmi va hozirgacha bolgan 
falsafa ilmi rivojining asosiy xususiyatlarini belgilaydi.
XX asrga kelib ko‘pgina falsafiy oqimlar o‘zlarining an’anaviy falsafaga aloqador 
ekanliklarini hamda ulardan farq qilishlarini ta’kidlash maqsadida, nomlariga «nео», ya’ni yangi, 
zamonaviylashgan 
degan ma’noni anglatuvchi qo‘shimchani qo'shganlar. Masalan, 
neopozitivizm, neotomizm va boshqalar shular jumlasiga kiradi. Fanning jamiyat hayotidagi 
o‘rnini belgilash va unga nisbatan munosabatga qarab, zamonaviy falsafiy ta’limotlarni asosan 
ikki yo‘nalishga ajratish mumkin.
Ulardan biri — stsientizm (lot. scientia — fan) ya’ni fan mavjud barcha ijtimoiy 
muammolarni hal etishi mumkinligini ilm-fan taraqqiyotining doimiy ijobiyligini asoslovchi 
falsafiy dunyoqarash. Stsientizm g‘oyalari, neopozitivizm, texnologik determinizm kabi 
ta’limotlarning asosini tashkil etadi.
Ikkinchisi — antistsientizm, ya’ni fan taraqqiyoti jamiyat hayotiga salbiy ta’sir 
ko‘rsatishini asoslovchi falsafiy dunyoqarash. Bunday dunyoqarash ekzistensializm, Frankfurt 
ijtimoiy-falsafiy maktabi, Rim Klubining bir qator tarmoqlarini, ba’zi diniy-falsafiy oqimlarning 
fanga munosabatini ifodalaydi. Antistsientizm ilm-fan taraqqiyotining natijalarini nazorat ostiga 
olish, bu masalada jamiyat hayotini xavf ostiga qo‘ymaslik talabi bilan bogliqdir. 
Antistsientizmning ayrim o‘ta ashaddiy namoyandalari fan-texnika taraqqiyotini tamoman 
to'xtatib qo‘yish g'oyasini ham ilgari suradilar. Umuman olganda, XX asr falsafasida birbiriga 
muqobil bo‘lgan yo‘nalishlar ratsionalizm va irratsionalizm, antropologizm va naturalizm, 
stsientizm va antistsientizm, materializm va idealizm o‘z o‘rniga ega bolmoqda.

---

Yangicha falsafiy tafakkurga asos solgan olimlar orasida ko‘pchilik nemis olimi Artur 
Shopengauer (1788—1860) qarashlarini tilga oladi. Shopengauer olamdagi barcha mavjud 
narsalarni irodaning namoyon bo‘lishi, irodani esa ongsiz ko‘r-ko‘rona intilish tarzida tushunadi. 
Maxluqotlarning instinktlari, xatti-harakatlari — irodaning namoyon bo‘lishidir. Inson faoliyati 
ham aqldan begona bolgan irodaning natijasidir. Shuning uchun inson mohiyati irratsional 
asosga ega. Aql esa tasodifiydir. Inson hayoti doimo aylanib turgan iroda gi’ldiragiga bogliqdir.
Shopengauer ta’limotini davom ettirgan nemis faylasufi Fridrix Nitsshe (1844—1900) 
fikricha, «borliqning eng chuqur mohiyati hokimiyatga erishish uchun bolgan irodadir». Nitsshe 
inson borlig‘ida maxluqlik va xoliqlikni birlashib ketganini asoslab berishga harakat qildi. Uning 
diyorimizda bundan ikki yarim ming yil muqaddam shakllangan zardushtiylik ta’limotini 
o‘rganib yaratgan «Zardusht tavallosi» asarida kuchli shaxslarni tarbiyaIash-g‘oyasi ilgari 
surilgan. U o‘z ortidan irodasiz kishilar ommasini yetaklashga qodir bolgan irodasi kuchli 
shaxslarni tarbiyalash tarafdori bolgan. Nitsshening sivilizatsiya va madaniyatning so‘nishi va 
barham topishi to‘g‘risidagi g‘oyasiga asoslanib, 1918-yilda G. Shpengler «Yevropaning 
so‘nishi» degan asarini yozadi.
O‘tgan asr oxiri olimlari ijtimoiy inqiroz va ma’naviy turqunlikdan chiqishning yolini 
g‘arbda klassik falsafiy merosga murojaat etishda va uni qayta tiklashda ko‘rdilar. Shu zaylda 
«Orqaga Kantga» shiori ostida neokantchilik, «Orqaga Hegelga» shiori ostida esa neohegelchilik 
paydo boldi. Shu bilan birga, falsafaning klassik ildizlarini saqlab qolishni diniy oqim bolgan 
neotomizm ham yoqlab chiqdi. Neotomizm shu bugunga qadar ham o‘z mavqeini yo‘qotmagan 
bolib, katolik cherkovi tomonidan qollab-quvvatlanadi. Bunda ayniqsa Rim papasi rahbarlik 
qiladigan Vatikanning faoliyati muhim o‘rin tutadi.