Fazil Güney (Abbasov). «Qara qan» (roman). Bakı

Qapının açıq qalmasından istifadə eləyərək kefləndirdiyi Aysunun yatağına girən, özü ondan betər sərxoş olmuş İvan başqa səhnə ilə qarşılaşacağını güman edirdi. İçkinin təsirindən möhkəm uyumuş qızın bu qəfil gəlişə məhəl qoymadığını görən İvan “müdafiəsiz qalmış mövqelərə” hücuma keçdi... O, qızın kəskin müqaviməti ilə rastlaşacağını zənn eləyirdi. Amma tərsinə oldu, “şəhərin” qapıları onun qarşısında taybatay açılmışdı... İvan hücumu davam etdirmək istəyəndə qız kipriklərini araladı... Tor gördüyü kişi xeylağının Toğrul olmadığını bildikdə diksinərək gözlərini tam açdı, dişi aslan kimi gərilib yerindən sıçradı. Yad kişini itələyib yerə saldı. Ayağa qalxan İvan bir də onu gördü ki, Aysu əlində hardansa çıxardığı qəmə dayanmışdır. O, sonluğa bircə addım qalmasının fərqinə varmayaraq namusunu qorumaq üçün yuxarı qaldırdığı polad tiyəni ölümcül zərbə ilə vurmağa hazır idi... Başı üstündə durmayan İvan anlaşdıra bilmədi: hücumu davam eləyib növbəti addımı atsa bu dəlisov, fiziki cəhətdən möhkəm olan qız havaya qaldırdığı, ay işığında parıldayan qəməni kimə vuracaq? İvana, yoxsa özünə? Amma bunun fərqi yox idi. İvan heç birisinə xətər toxunmasını istəmirdi. O, qeyri-ixtiyari əllərini yana açıb, səndələyə-səndələyə yanpörtü qapıya tərəf getdi, gəldiyi kimi də geri qayıtdı. Sanki aslan yuvasına soxulmuş ayı qorxub geri çəkildi.
Röya ilə gerçəklik arasında olan Aysu təhlükə sovuşduqdan sonra hıçqırıb, taqətsiz halda üzüquylu yatağa yıxıldı. Qəməni sıxmış əlini yastığın altına soxub, təzədən yuxuya qərq oldu...

Toğrulun Aysu harayı

Səksəkə içində yatmış Toğrulu xoruzun səhər banı oyatdı. Hava işıqlaşırdı. O, nə yatmaq, nə də yerindən qalxmaq istəyirdi. Gözünü tavana zilləyərək fikir dəryasına cummuşdu... 29 illik ömrünün ən ağır günlərini yaşayırdı. O, son doqquz ildə həyatın hər üzünü görmüşdü. Ölüm bir neçə dəfə onun burnunun ucundan, qulağının dibindən vıyıltıyla keçib getmişdi. İyirmi yaşında Əfqanıstan müharibəsi, 89-cu ildən bəri Qarabağ savaşı... İkisi də bir-birinə bənzəyirdi, həm haqsızlığına, həm də amansızlığına, qəddarlığına görə...
Elbəyi müəllimi ölümün pəncəsindən ala bildilər. Yaxşı ki, Bakıdan və ətraf kəndlərdən həkimlər köməyə gəlmişdilər. İlk yardımı Toğrulun dədə-baba yurdu olan Balyatdan Yusif həkim göstərdi, onu öz rayonlarının xəstəxanasına apardı. Orada nisbətən təhlükəsiz idi, həm də Bakıdan cəbhə bölgəsinə gəlmiş təcrübəli həkimlər çalışırdılar. Görünür, Elbəyi müəllimin savab əməlləri çoxmuş: Böyük Yaradan beş gün ərzində iki dəfə onu ölümdən qurtardı... Bir dəfə erməni gülləsindən, ikinci dəfə infarktın birinci həmləsindən... Bu ürəktutması da qəfil güllə kimi bir şeydir: insan bilmir ki, harada və haçan onun üstünə atılacaq...
Əfqanıstanda keçirdiyi birillik cəhənnəm əzablarından sonra Toğrula elə gəlmişdi ki, xarakterindəki romantiklik, sentimentallıq, xəyalpərəstlik kimi duyğularını qanla suvarılan, top və raket mərmiləri, kalaşnikov güllələri ilə “əkilən” o torpaqda basdırmışdır... O qanlı savaşlarda kimisi əl-ayağını itirib sağ qalmışdı... Toğrulsa şairanə duyğularını qurban verərək cismini xilas etmişdi... Lakin həyat öz axarına düşdükdən, o ağrı-acılar canından çıxdıqdan, ələlxüsus bir şüşə arağı bir insan həyatından baha qiymətləndirən hərbçilərdən uzaqlaşdıqdan sonra anladı ki, səhv eləyir... İyirmi ildə varlığına hakim kəsilmiş kövrək duyğular onun ruhunu tərk etməmiş, müharibənin od-alovu onları yandırıb tüstüyə çevirə bilməmişdi... Sadəcə soyuqqanlılıq, laqeydlik, dözümlülük, “ölüm-qalım” hallarından necə olursa-olsun canını qurtarıb sağ qalmaq hissləri onun romantikliyini, sentimentallığını arxa plana keçirmişdi... İyirmi yaşlı dördüncü kurs tələbəsi üçün bütün bunlar ölüm-dirim imtahanı oldu... Amma ha çək-çevirə salsa da müəyyən edə bilmirdi: Əfqan müharibəsində hərbi tərcüməçi kimi iştirak etdiyi bir il onu irəli aparmış, yoxsa geri salmışdır... Orada nəyi itirmiş, nəyi qazanmışdır... Bakıya, doğma universitetə döndükdən bir müddət sonra qəlbinin dərinliklərində gizlənmiş o şairanə duyğular yenidən baş qaldırmışdı. Universiteti bitirdikdən sonra Moskvada ikiillik əks-kəşfiyyat kurslarında oxuyanda, burada Yelena ilə həyatını birləşdirəndən sonra da o kövrək duyğulardan uzaqlaşa bilməmişdi. Bu kövrək duyğular onu karyera eləməkdən, vəzifə pilləsi ilə sürətlə yüksəlməkdən saxlamışdı.
...Aysu ilə münasibətləri soyuduqdan sonra Toğrul qət etmişdi ki, istər Bakıda, istərsə də Moskvadakı kolleqaları kimi praqmatik olsun, qızlarla münasibətdə daşqəlblilik göstərsin, həmişə əhval-ruhiyyəsini yaxşı saxlasın... Qarşıya qoyduğu məqsədə doğru irəliləyən müasir, işgüzar, çevik bir adam olsun... O, içindəki şairanəliyi boğub məhv etmək istəyirdi. Ən acığı gələn ifadə “biz şair xalqıq” sözləri idi. Ürək qızdırdığı yaxınlarına deyərdi: Hanı bizim generallarımız, iqtisadçılarımız, diplomatlarımız?.. Onları barmaqla saymaq olar... Çünki uşaqlarımızın əksəriyyəti orta məktəb partasından gələcəkdə şair, müğənni, yaxud raykom işçisi və ya prokuror olmağı düşünür... Sonralar o başa düşmüşdü ki, “sovetlər ailəsində” neft çıxarmaq, pambıq becərmək rolu ayrılmış azərbaycanlılara ancaq çalmaq, oynamaq, oxumaq məsələlərində sərbəstlik verilmişdi... Hərb, siyasət, iqtisadiyyat məsələləri ilə yalnız və yalnız Moskva özü məşğul olurdu. Bu sahələrdə çalışıb yüksəlmək üçün gərək moskvalıya çevriləsən. Bunun da bircə asan yolu vardı... Universitetdə Azərbaycan tarixindən dərs deyən qocaman müəllimi yarızarafat, yarıciddi deyərdi: “Onsuz da bilirəm, çoxunuz vəzifə tutmaq üçün ağ kələmə bənzər rus qızlarının qoynuna girəcəksiniz”...
İş elə gətirdi ki, o, öz taleyini bir neçə müddətə müəlliminin dediyi kimi “ağappaq” qızla bağladı. Onu bu izdivaca itələyənsə yalnız kövrək duyğuları oldu. İldırım sürətli karyera eləmək–yaxşı vəzifə qazanmaq üçün qarşısında açılmış qapını da öz əlləri ilə bağladı...
Moskvada oxuyarkən Yelena, onun rəfiqəsi Olya ilə gəzib əylənirdilər. Toğrul heç gözləmədiyi halda Olya ona vuruldu. Kremldə yaxşı vəzifə tutmuş, bircə ilin içində Toğrulu ev-eşik və məqam sahibi eləyə biləcək atası olan Olya onu qarabaqara izləyirdi. İki rəfiqə onun uğrunda açıq, gizli rəqabət aparıb çarpışırdı. Yelenanın göz yaşları, sınaqdan keçmiş vəfalılığı, ən əsası Əfqanıstan xatirələri qalib gəldi... Yelena ilə yaşadığı o cəhənnəm əzabı, od-alov, mərmilərin ölüm, qan qoxuyan səsi Moskvada hər ikisinin kövrək yaddaşına çevrilmişdi...
Yelena onu əsl məhəbbətlə sevirdi. Toğruldan fərqli olaraq, onu Əfqanıstana romantika aparmışdı. Oraya “Vətənpərvər komsomolçu” kimi getmiş gələcək həkim Yelena tamam başqa adam olub qayıtmışdı. Bir çox sovet-rus zabitlərinin qeyri-insani hərəkətləri onun qəlbində pozulmaz izlər buraxmışdı. Qırx yaşını qeyd eləyən sərxoş zabitin əmriylə gecəyarısı dinc əhalisi yuxuda olan kəndə toplardan qırx dəfə atəş açılmasını o, qəzetə də yazmışdı... Yelena təhlükəsiz, yaxşı şərait yaradılmış mənzil-qərargahda generalın geterasına çevrilmək istəmədiyi üçün onun qəzəbinə tuş gələrək döyüş xəttinə göndərilmişdi... Burada da fars dili tərcüməçisi leytenant Toğrulla tanış olmuşdu. Bu iki həmyaş komsomolçu bir-birilərini neçə kərə havayı ölümdən qorumuşdular... Toğrulun vəzifəyə, pula uymayaraq Olyanı yox, onu seçməsini Yelena yüksək dəyərləndirirdi... Yelena göz yaşlarını uda-uda Toğrulu qucaqlayıb demişdi: “Ömrüm boyu sənə borcluyam... Xəyanətkar rəfiqəmin yanında məni sındırmadın...”
Haradasa oxumuşdu: sevgi ilə səni sevənin halına acımağın, yazığı gəlib rəhm etməyin arasında bircə addım var... Aysudan əlini üzən Toğrul o zaman hissə qapılaraq “İlk oxum daşa dəydi. Mən Aysu qədər kimsəni sevə bilmərəm. Qoy heç olmasa ilk sevgisi mən olduğum bu biçarə qızı xoşbəxt eləyim...” deyərək qərarını vermişdi...
Lakin o özü ilk sevgisini unuda bilmirdi... Bəzən yuxuda Aysunu görüb Yelenanı qucaqlayırdı... Aysunun şəkillərini albomunda görən Yelena qızın kimliyini soruşmuşdu. Toğrul hər şeyi ona etiraf etmişdi. Bir gün evə dönərkən Aysu ilə çəkdirdiyi şəkillərdən birini kiçik çərçivədə yazı stolunun üstündə gördükdə gözləri yaşarmışdı...
– Lena, bu nə üçün?
– Mən sənə nə xoşdur, onu etməyə həmişə hazıram... Özümü sənin istəklərinə qurban verməyə and içmişəm... Səni necə varsansa, eləcə də sevirəm... Bütün günahlarınla, başqasına sevginlə səni sevirəm... Sevəcəyəm, sən sevməsən də...
Toğrul onun böyüklüyünə bir daha heyran olmuşdu... Aşkarlıq erası başlayanda islam dinini qəbul etməyə qərar verən Lena demişdi:
– Mən bu dini təkcə sənə görə yox, ruhuma yaxın olduğu üçün də qəbul edirəm...
Toğrul Lenanı, onun Toğrulu sevdiyi kimi sevə bilmədi. Lena onun gözlərinə baxarkən yaşadığı ali hissləri Toğrul yaşaya bilmirdi... Lenanın onu qucarkən aldığı zövqü Toğrul ala bilmirdi... Toğrul onun daxili zənginliyini, xoş, mərd xasiyyətini, insanpərvərliyini qiymətləndirirdi. Toğrul Aysunun bir çox xasiyyətlərini Yelenada tapsa da o, Aysunu əvəz edə bilmirdi və bilməyəcəkdi. Bəlkə də beləcə yaşayacaqdılar... Amma bir bazar Lena Toğruldan bütün günü onunla olmağı xahiş etdi. Toğrulun ən çox xoşuna gələn paltarı geyinən Lena onu görüş yerləri olan Puşkin bağına, birgə gəzdikləri, şənləndikləri digər yerlərə apardı... Evlənmələrini qeyd etdikləri “Arbat” restoranına gəldilər. Yeyib içdilər... Sonda Yelena mərdliklə sakitcəsinə dedi:
– Toğrul, əzizim, mən əsl sevginin, onun dadının necə olduğunu yaşadım... Bunu sən mənə bağışladın... Amma sən məni mənim səni sevdiyim qədər sevmirsən. Buna dözərdim, əgər sənin ürəyində başqası olmasaydı... Mən sənin sevdiyin qızın şəklinə necə baxdığını çox görmüşəm... Gecələr, bəzən, yuxulu-yuxulu məni qucaqlayaraq “Aysu” deməyini eşitmişəm... Elə buna görə də o qızın ünvanını səndən icazəsiz götürüb məktub yazmışam. Sənin onu sevdiyini, sizin məhəbbətiniz naminə öz birtərəfli sevgimdən əl çəkməyə hazır olduğumu bildirmişəm... O isə səni uşaqlıqdan sevdiyini, bundan sonra da sevəcəyini, ilk sevgisinə sadiq qalaraq heç kimə ərə getməyəcəyini mənə yazıbdır. Ziyanın yarısından qayıtmaq da yaxşıdır. Sən azadsan... Mənim qəlbimdə həmişə yaşayacaqsan... Dost kimi qala bilərik... Heyf ki, övladımız olmadı, səndən bir nişanə qalmadı.
Beləcə onlar bir dost kimi ayrıldılar...
Toğrul yüyənsiz at kimi baş alıb gedən xəyalını cilovlayıb bu günə qaytardı... Bəli, o, həyatının ən ağır çağlarını yaşayırdı... Son doqquz ildə gördüyü, məruz qaldığı təhlükələrə, məşəqqətlərə, mənəvi basqı və sıxıntılara kişiyana mərdliklə dözmüşdü, qarşılaşdığı problemləri çözmüşdü, ağırlıqları yüngül etmişdi. Bu dərdə isə dözə bilmirdi... Dünyalar qədər istədiyi sevgilisinin, kəbinli arvadının, namusunun düşmən əlində girov saxlanması, alçaldılması dözüləsi dərd deyildi. Bu dərdə kişi ürəyi tab gətirə bilmirdi. O, hər cür işgəncə ilə ölməyə hazır idi, təki Aysunu buraxsınlar... İndi bir şey edə bilmədiyi üçün az qalırdı hirsindən partlasın... İllah da Aysunu – o pak, dağ döşündə bitmiş, yad barmaq dəyməmiş o zərif çiçəyi vəhşiləşmiş düşmən əlində təsəvvür eləyəndə inildiyirdi...
Kənddə günəş çıxmamış yataqdan qalxırlar. Ev sahibləri oyanmışdılar. İnəyi, qoyun-keçini sağıb, balalarını altlarına buraxmışdılar. Əmizdirdikdən sonra buzovları, quzu və çəpişləri ayırıb, analarını naxıra ötürdülər...
Anasından zorla ayrılmış kiçik bir quzusa yanıqlı-yanıqlı mələyir, özünü salındığı ağulun çəpərinə vuraraq “azadlığa” çıxmaq, anasına qovuşmaq istəyirdi...
Toğrul pəncərədən bu əsl həyat səhnəsinə baxırdı... Neçə min illərdi ki, onun əcdadları bu həyat tərzini sürmüşdülər... Obaşdan yataqdan qalxmış, kimi heyvan dalınca, kimi də əkinə-biçinə yollanmışdı... Toğrul kənd həyatı ilə az tanış olsa da bu yaşam tərzi xoşuna gəlirdi. Özünü didib tökən quzunun yanıqlı “zəngulələri” Toğrulun yadına bir xalq mahnısını saldı:

Dağlarda quzu mələr,

Bil ki, o mənəm sənsiz...

İçindən gələn həsrət onun üzündən acı bir təbəssüm kimi keçdi... Və qəfildən Toğrula elə gəldi ki, Aysu haradasa bu dağlardadır, körpə quzutək əl-ayağını əzə-əzə gəzərək onu haraylayır...

Otaq ona dar gəldi, ürəyi sıxıldı. Tələsik geyinib aşağı endi, həyətdə dümələnən Tərxan kişiyə “sabahın xeyir” deyib, hal-əhval tutdu. Bu yerlərin insanları çox saf, mərd, qonaqpərvər idilər. Elbəyini xəstəxanaya aparandan sonra Tərxan kişi onu buraxmayıb demişdi: “Madam əvvəldən düşərgahınızı mənim evimə salıbsınız, başqa yerə getmək ayıbdır. Eşidən, bilən məni qınayar”.
Toğrul evdən azacıq aralıdakı dikdirə çıxmağa başladı. Onun heç ağlına gəlmirdi ki, Elbəyi müəllim də axşam-səhər gününü elə bu dikdirdən Hadrut tərəflərə baxmaqla keçirirdi... Təpənin üstünə qalxdıqdan sonra baxışları ilə Hadrutu, onun sağındakı Qaradağlını, aşağıda Dəyirmanlını dolandı... hər iki kəndi, üstəlik Günəşli dağını-strateji önəmə malik çox mühüm mövqeləri ermənilər tutmuşdular... Onun baxışları Dəyirmanlıdan sürünərək Günəşlinin yamacları ilə gəzməyə başladı. Birdən diksinən kimi oldu, ona elə gəldi ki, bu dəqiqələrdə Aysu da ona tərəf baxır... Qışqırıb səsləsə eşidəcək... Var gücüylə onu haraylamaq üçün havanı dərindən içinə çəkdi... Lakin içindən gələn tükürpədici hayqırtısı boğazına çatanacan beyni sürətlə işləyib onu saxladı... Ağız boşluğundan özünün eşidə biləcəyi xışıltılı boğuq bir səs çıxdı:
– Aysu!!! Aysu!!! Aysu!!! Hardasan? Mən bu hayıfı onlarda qoymuyajam!.. Qoymuyajam!..
İçərisində yığılmış enerji – həsrət, nisgil, qəzəb və nifrət qarışıq enerji sanki bu sözlərlə boşaldı... Dalğa kimi havaya yayıldı. Bir az toxtadı... Öz-özünü danladı: “Yaxşı ki, özümü saxladım. Bu dəli qışqırtını eşidib bilən kənd camaatı sabahkı gün mənim haqqımda nə fikirləşərdi? Özümü möhkəm saxlamalıyam, zəiflik göstərməməliyəm...”
Heyhat!.. Bu onun öz taleyi idi. O bilə bilməzdi gələcəkdə hələ nələrlə qarşılaşacaq... Heç indinin özündə də bilmirdi ki, bayaqkı harayı həmin anlardaca Aysuya çatdı... Günəşli dağından bu səmtlərə baxan Aysunun qulağı “Aysu, hardasan?!” səslərini aldı... Eyni dalğada köklənmiş iki sevgilinin ruhları bir-birinin içindən gələn pıçıltını eşitdi... Tək-tək adamların yaşadığı bu möcüzənin – uzaqdan bir-birini eşitməyin, bir-birinə fikir ötürməyin sirrini, Allah bilir, insanlar nə vaxtsa bilə biləcəklərmi?!.
Toğrul vasitəçilərdən xəbər gözləyirdi. O, bölgədəki həmkarlarını da bu işə cəlb eləmişdi. Neçə nəfər bu suallara cavab axtarırdı:
Aysu kimin əlindədir?..
Onu qaytarmaq üçün hansı şərtlər qoyurlar?
Kimləsə dəyişdirməkmi, ya pulmu almaq istəyirlər?..
Bir neçə ay öncə girovları pul verib azad eləmək, əsir ermənilərlə dəyişmək çox çətin deyildi. Füzuli rayonunun hansısa kəndindəki dostunu ratsiya ilə çağıran erməni komandiri onun girov düşmüş qohumlarını – qadın və uşaqları UAZ maşınına yığıb gətirdiyini xəbər vermiş, onları sağ-salamat bizim tərəfə ötürmüşdü. Amma son zamanlar, erməni komandanlığı o tərəf – bu tərəfli yerli əhalinin bir-biri ilə əlaqəsinin qarşısını almışdı. Ümumiyyətlə, axır vaxtlar ermənilər özlərini inamlı aparırdılar. Qədim Zəngəzurun Mehri bölgəsində Araz çayı üzərində İranla aralarında körpü tikdikdən sonra onlar əməlli-başlı qudurmuşdular. Bu yolla İrandan yanacaq alırdılar. Son günlər onların həyasızlaşmasının bir səbəbi də Azərbaycanın daxilində baş vermiş qarmaqarışıqlıq idi. Onlar həmişə belə hallardan, hakimiyyət uğrunda çəkişmələrdən məkrlə, məharətlə istifadə edib yeni torpaqlar tuturdular.
Buradan cəbhə xəttində baş verə biləcək olaylar aydın görünürdü. Toğrul komandanlıqdan buraya ezamiyyət götürmüşdü. Topladığı materialları təhlükəsizlik xidmətinin qonşu rayonlardakı bölmələrinin xüsusi rabitəsi ilə yuxarı göndərirdi... Artıq ona gün kimi aydın idi: ermənilər hücuma başlayacaqlar. Füzuli şəhəri əldən gedirdi. Bu bölgədə ermənilər güclü idilər. Cənub-qərbdəki rayonlarda, xüsusilə, Cəbrayıl və Qubadlıda vəziyyət nisbətən yaxşı idi. Bu rayonların yerli müdafiə dəstələri münaqişənin əvvəllərindən aparıcı yüksəklikləri tutmuşdular. Bundan başqa, döyüşçülərin tərkibində hər bəndi-bərəni beş barmağı kimi tanıyan yerlilər çoxluq təşkil edirdilər. Lakin düşmən Füzuli tərəfdən hücuma keçib, Bakıya gedən asfalt və dəmir yollarını kəsə bilərdi. Bununla da mühasirədə qalan üç rayonun taleyi öz-özünə həll olunardı. Buna görə də ermənilər əsas güclərini zəif tərəfdə cəmləmişdilər.
Milli ordunun hissələrinə baş çəkmiş Toğrul bərk narahat olmuşdu. Hərbi hissələrdə güclü siyasiləşmə gedirdi. Onun “Ordunun vəzifəsi torpaqları qorumaqdır” sözlərini batalyon komandirləri nəzakət xatirinə dinləsələr də öz partiya liderlərinin göstərişi ilə hərəkət edirdilər...
Toğrul alnını ovuşdurub “Bir az idman eləmək lazımdır,” – deyə fikirləşdi. Təpənin kənddən görünməyən arxasına endi, əlləri üstə əyilib qalxdı, yoq üsuluyla nəfəs gimnastikası ilə məşğul oldu, özü-özünə bir neçə karate nömrəsi “göstərdi”... O, xeyli yüngülləşdi, fikirdən tutulmuş başı açıldı, zehni durulaşdı. “İndi işləmək olar”,– deyərək qonaq qaldığı evə yönəldi. Onu həyətdə gözləyən Tərxan kişi ilə yuxarı qalxdı. Aynabənddə onları səhər yeməyi gözləyirdi.
– Sən bizdən yaxşı bilərsən, bu işlərin axırı nejə olajaq? Biz də köç etməyə hazırlaşaq, ya yox? – deyə Tərxan kişi çəkinə-çəkinə soruşdu.
– Hələlik, yaxşı heç nə görünmür. Hər ehtimala qarşı bahalı şeylərinizi, gündəlik lazım olmayan əşyalarınızı panika-zad qaldırmadan aparsanız yaxşıdır. Çünki hər tərəfdən topların, tankların tuşlandığı bu dərə döyüş meydanıdır. Müharibədə döyüş meydanında mülki adamlar olmamalıdır. Balaca uşaqların burada qalması heç məqsədəuyğun deyil.
– Allah ömrünü uzun eləsin, bizim gül balamızın da işi avand olsun, tezliklə torpağımızı geri alasınız, – deyə Tərxan kişi minnətdarlığını bildirdi.
Yeməkdən sonra Toğrul otağına çəkildi, ratsiya ilə bölgədəki həmkarları ilə danışdı. Yeni bir şey yox idi. Sonra o, Cəbrayıl bölgəsindəki həmkarından onun arxasınca maşın göndərməsini xahiş elədi. Öz maşınını bir neçə günlüyə təmirə qoymuşdu. Həmkarı 30-40 dəqiqəyə maşının gələcəyini bildirdi.
Toğrul otaqdakı yeganə kresloya çökdü, həmişə özü ilə gəzdirdiyi sevgilisinin şəklini çıxarıb baxmağa başladı... O, Aysusuz günlərində saatlarla qarşısına qoyduğu şəkildən ona baxan gözlərdən doymaq bilmirdi... Baxdıqca sehrlənirdi, canına bir nəşə, ilıq duyğu yayılırdı. Xəyalən gah sevgilisi, gah da özü ilə danışırdı... “İlahi, bu nə gücdür o gözlərdə, maqnit kimi məni özünə çəkir? Çəkdikcə alovlandırır, yandırır... Yandıqca cismim hissiz, tüstüsüz ləzzət verir mənə... İlahi, bu nə hikmətdir, nə sehrdir o gözlərdə, məni həm dəli, həm ağıllı edir?.. Həm ağladır, həm güldürür?.. İstəsə göylərə qaldırır, istəsə quyunun dibinə salır?.. Məni uzaqlaşdıran da, uzaqlardan çəkib gətirən də o gözlər olmamışdımı?..”
Toğrul lap erkən – 13-14 yaşlarından o gözləri sevmişdi. Uşaqlıqdan həmişə həyan olduğu on yaşlı qızcığaza istək haqqında söz deməyə utanırdı. Bəlkə də onlar həmyaşıd olsaydılar, bir sinifdə oxusaydılar Toğrul qəlbini açardı. Toğrul orta məktəbi qurtarana qədər onlar hər gün görüşürdülər. Bir gün görüşməsəydilər bağırları çatlardı. Bir bəhanə ilə bir-birinin evinə gedərdilər. Uşaqlıqdan dərsə gedib gələndə, hərdən gəzməyə çıxanda əl-ələ tutardılar. Birinci dəfə Qönçə xala altı yaşlı Aysunun əlini Toğrulun əlinə verərək, məktəbə gedib gələndə, küçəni keçəndə dəcəl qızın əlini buraxmamağı tapşırmışdı. Hər ikisi əl-ələ tutmağa vərdiş etmişdilər. Oğlan on yeddiyə, qız on üçə adlayanda qəribə bir hadisə olmuşdu. Aysu rəfiqəsinə demişdi ki, Toğrulun əlində tok var. O da Toğrula yaxınlaşıb, onun əlindən tutaraq bir xeyli saxlamış, sonra çönüb Aysuya demişdi:
– Yalançı. Onun əli adi əldir, heç bir tok-zad yoxdur.
Onlar geri dönərkən Aysu sadəlöhvcəsinə özü hər şeyi açıb Toğrula demişdi:
– Sənin əlindən elə bil mənə tok keçir. İstədim müəllimə sual verib soruşum ki, insan bədənində tok olurmu? Olursa, onu necə ölçmək olar? Rəfiqəm qoymadı ki, əvvəlcə mən yoxluyum, sonra sual verərik.
Sonralar bu hadisəni xatırlayanda gülərdilər...
Orta məktəbdə tək bircə dəfə Aysu özünü Toğrulun sinəsinə sıxmışdı... Onun atası rəhmətə gedəndə... Bu bəd xəbəri eşidən Aysu tələsik onlara getmiş, hönkürə-hönkürə özünü səssizcə göz yaşı axıdan Toğrulun üstünə atmışdı. Aysu da Toğrulla bərabər bu ölümü çox ağır keçirdi. Polkovnik Hüseyn Hüseynxanoğlunu tanıyanların hamısı onu sevərdi. O, bacardığı qədər insanlara kömək edərdi, yüksək bəlağətə və məntiqə malik idi. Rusca yaxşı danışırdı, azəri türkcəsini incəliyinə qədər bilirdi. Ərəb və fars dillərindən məlumatlıydı. Ən çox sevdiyi məşğuliyyət sözlərin, yer adlarının kökünü araşdırmaq idi. Çoxdan dostluq və qonşuluq elədiyi yaşca özündən kiçik həmyerlisi Elbəyi müəllimlə söhbət eləyəndə gileylənərdi:
– Zalım uşağı, ağzımızı açan kimi adımızı pantürkçü qoyurlar. Bizimkilərə imkan vermirlər ki, sözlərin etimologiyası, toponomiya kimi sahələrdə alimlər yetişsin. Bu ixtisaslar üzrə elmi mövzu götürmək istəyən, gərək Leninqrada getsin.
– Axı toponomiya və etimologiya ilə məşğul olanda Rusiyada, Ermənistanda çox sözlərin, yer adlarının mənşəyi hamıya aydın olacaq, – deyə Elbəyi onun sözlərini təsdiqləyərdi.
Orta məktəbi Balyatda bitirmiş Hüseyn Hüseynxanoğlu müharibənin sonuncu ili yaşı çatanda könüllü olaraq orduya getmiş, Azərbaycan diviziyasında xidmətə başlamışdı. Müharibədən bir neçə il sonra ancaq respublika vətəndaşlarının qulluq etdiyi, əmrlərin azəri türkcəsincə verildiyi bu diviziyalar ləğv olundu. O, hərbi məktəbdən sonra Leninqradda hərbi akademiyanı da fərqlənmə ilə bitirmişdi. Respublika hərbi komissarlığında xidmət edirdi. Azərbaycan diviziyasında milli ruhda yetişmiş Hüseyn Hüseynoğlu da, onun dostu general da faciəvi surətdə həlak olmuşdular... Onlar haqqında uydurulanlara isə heç kim inanmırdı... Şuşanın, sonra Abşeronun birinci katibi olmuş, millətçi kimi tanınan Qəşəm Aslanovun da 80-cı illərdə avtomobil qəzası nəticəsində həlak olmasına heç kim inanmadı... Bu ölkədə millətini sevənləri, onun yolunda çalışanları gizli əllər ustalıqla aradan götürürdü...
Aysu ilə kədərləri də, sevincləri də bir olmuşdu. Onların ailələrinin get-gəli atasının ölümündən sonra daha da çoxalmışdı. Elbəyi müəllim dostunun ölümündən sonra onlara qayğını artırmışdı. Toğrulun istəyinə görə çox dəbdə olan şərqşünaslıq fakültəsinə girməsinə kömək etmişdi. Yoxsa Toğrul o zaman yalnız biliklə-zadla ora düşə bilməyəcəkdi.
Toğrulun universitet həyatı başladıqdan sonra vəziyyət dəyişdi. Onlar məktəbə birgə gedib gələ bilmirdilər. İlk əvvəllər dərs caatları uyğun gələndə Toğrul səhərlər qızı məktəbdə qoyub universitetə gedərdi, dərsi az olanda gəlib qarşılayardı. Qonşu məhlələrdə, məktəbin özündə çoxları onları bacı-qardaş, ya da qohum sanırdı. Dərslər çoxaldıqdan, vaxt azlıq etdikdən sonra daha Toğrul tez-tez onu məktəbə ötürüb – qarşılaya bilmirdi. Bir dəfə Qönçə xala Toğrula eşitdirmişdi ki, zəhmət çəkmə, daha Aysu böyük qızdır, özü gedib gəlir. Buna baxmayaraq, Toğrul məhlə uşaqlarından başqa qonşu binada yaşayan, Aysu ilə bir sinifdə oxuyan Bəbir adlı oğlana tapşırmışdı ki, qızdan muğayat olsun, məktəbə gedib gələndə ona göz olsun. Bəbir vəzifəsini can-başla yerinə yetirirdi...
Onların ikisi də bir-birinin həsrəti ilə yaşasalar da görüşləri seyrəlirdi. Ancaq məclislərdə, ad günlərində, toylarda görüşə bilirdilər. Çox zaman Toğrul Elbəyi əmi ilə görüşmək adı ilə onlara gedərdi, bəzən şama qalardı. Bayramlarda, müəyyən tədbirlərdə Aysunu dostları, yaxınları ilə birgə əylənməyə, kinoya, teatra aparardı. Hərdən ailəlikcə gəzintiyə çıxardılar. Hər belə gəzintilər onun üçün də, Aysu üçün də şirin xatirəyə çevrilirdi. İndi əlləri bir-birinə dəyəndə yox, baxışları da toqquşanda onların hər ikisini “tok” vururdu. Belə anlarda əgər Toğrul nəsə danışırdısa, dili topuq çalmağa başlayır, rəngi qızarır, sürətlə vuran ürəyi az qalırdı pırıldayıb uçsun. Onlar çox istərdilər ki, ikilikdə şəhərə gəzməyə çıxsınlar, kinoya, teatra getsinlər... Buna onların haqqı vardı. Tanışlar, qohumlar onları birgə gəzən görsələr də bunu dramatikləşdirməzdilər. Çünki həmişə onları birgə görmüşdülər. Toğrul hisslərini boğurdu. Məsələ bundaydı ki, onların aralarındakı dörd yaş fərq münasibətlərinə sədd çəkirdi. Toğrul universitet tələbəsiydi, yetişmiş gənc oğlan kimi qəbul edilirdi. Aysusa orta məktəb şagirdi idi, hələ məktəbli forması geyib saçına bant vururdu. Toğrul rəva bilməzdi ki, mərhum atası qədər hörmət elədiyi Elbəyi müəllimin şagird qızını xəlvətcə gəzməyə aparsın... Anlayırdı ki, ikilikdə olan bu görüşlərin birində özünü saxlamayıb əliuzunluq eləyə bilər... O istəmirdi ki, gözəlliyindən məst olduğu, gül butası kimi indi-indi açan bu nadir çiçəyə vaxtı çatmamış əl vursun... Bir dəfə az qala öpüşəcəkdilər... Özünü saxlayan Toğrul dözməyərək ürəyindən keçənləri Aysuya demişdi: