6. Kateqoriyalar haqqında ümumi məlumat Kateqoriyalar gerçəklikdəki obyektiv, universal, ən ümumi, determinlik,
struktur, sistemlilik və i.a. əlaqə və münasibətləri ifadə edir, “
Kateqoriya” yunan
dilində “fikir söyləmək”, “mülahizə yürütmək”, “mühakimə etmək”, “şahidlik
etmək” və s. deməkdir. Fəlsəfi mənada kateqoriyalar
-
real gerçəklikdə (təbiətdə,
cəmiyyətdə və təfəkkürdə) mövcud olan obyektiv, qanunauyğunluğun və
mahiyyətli əlaqə və münasibətləri əks etdirən ən ümumi və fundamental
anlayışlardır.
Biz danışığımızda hər an müxtəlif sözlər deyir, anlayışları işlədirik.
Anlayışlar olmadan heç bir fikir söyləmək mümkün olmazdı. Anlayışın əsas xüsusiyyətini
onun ümumiləşdirmə qabiliyyəti təşkil edir. Anlayış hər bir əşyanı, hadisəni deyil,
uyğun, eyni qəbildən olan çoxsaylı və müxtəlif əşya və hadisələri ümumiləşdirərək
əks etdirir: məsələn, “çay”, “torpaq”, “vətən” və s. anlayışları kimi. Danışığımızda
işlənən bu ümumi anlayışlardan başqa, bir də ayrı
-
ayrı elm sahələrində işlədilən
anlayışlar vardır: “elektrik”, “komediya”, “siyasət”, “bazis” və s. Lakin elə
anlayışlar da vardır ki, onların ümumiləşdirmə imkanı, əhatə dairəsi çox
genişdir;
onlar nə elmin
bir
sahəsi, nə də varlığın bu və ya başqa sahəsi ilə məhdudlaşmır,
bütöv gerçəkliyə aid olurlar. Belə anlayışlar ən ümumilik və qanunauyğunluq
bildirirlər. Bu cür ən ümumi, fudamental anlayışları kateqoriyalar
ad
landırmaq
olar. Məsələn, “varlıq”, “təfəkkür”, “idrak”, “qanun”, “hərəkət”, “inkişaf”, “əlaqə”,
“səbəb” və s. fəlsəfi anlayışlar
-
kateqoriyalardır.
Bu qısa təhlil əsasında kateqoriyalara belə bir tərif vermək olar:
idrakın xüsusi növ pilləsi və forması olmaqla kateqoriyalar real gerçəklikdə -
