FəLSƏFƏ, onun predmeti VƏ CƏMİYYƏTİn məNƏVİ İNKİŞafinda rolu

inkar, 
varislik və inkişaf
. Bu qanunun mahiyyətinin dərk edilməsi üçün “dialektik inkar” 
anlayışının məzmununa daha çox diqqət yetirilməlidir. Bu isə o deməkdir ki, 
fəlsəfə tarixində inkarın anlaşılmasına münasibətdə başqa mövqelər də olmuşdu
r. 
İnkarın anlaşılmasında əsasən iki münasibət 
- 
dialektik və
metafizik 
mövqe 
fərqləndirməlidir. Fəlsəfədə iki cür metod olan dialektika və metafizikanın “inkar” 
anlayışına münasibəti də fərqlidir. Təkamülçü və təftişçi cərəyanların inkarı
-
inkarı 
tam rədd etməsinin əksinə olaraq, metafizik filosofların çoxu inkarı qəbul edirlə
r, 
lakin onların inkarın mənasını ancaq yox etmək, köhnənin mütləq məhv edilməsi 
kimi, tamamilə kənara atılması kimi şərh edirlər, inkara dialektik münasibət isə 
başqa cür yanaşır, inkara köhnə ilə yeni arasında “əlaqə momenti”, köhnədə 
yeniyə lazım olan keyfiyyətlərin mənimsənilməsi kimi, inkişafda varislik əlaqəsi 
kimi baxır, “yox etmək”, “məhv etmək” kimi “quru”, “əbəs” inkarı rədd edir. 
Dialektikaya görə, köhnə inkar edilmədən yeninin meydana çıxması və 
yetkinləşməsi, deməli, bütövlükdə inkişaf prosesi mümkün deyildir. İnkişaf 
mərhələlərdə davam edir ki, hər bir mərhələ də özlüyündə üç yarım mərhələyə 

---

bölünür; obyektiv çıxış nöqtəsinin öz əksliklərinə çevrilməsi və ya inkar, həmin 
əksliklərin də öz əksliklərinə 
çev
rilməsi. Dialektik İnkar fasiləsizlikdə fasiləni, 
inkişafda varisliyi, yüksək mərhələdə ibtidainin təkrarını və i.a. ifadə edir. 
Məsələn, kapitalizmdə xüsusi mülkiyyət əvvəlki quldarlıq və feodalizmdəki kimi 
təkrar olunur, sanki geriyə qayıdılır, lakin bu tamam yeni keyfiyyətli xüsusi 
mülkiyyətdir, ancaq istehsal alət və vasitələri üzərindəki xüsusi mülkiyyətdir, 
insanlar, işçi qüvvəsi üzərində yox. Deməli, dialektikaya görə inkişaf düz xətlə 
deyil, “
spiralabənzər” 
davam edir, burada ilkin ana qayıtma, köhnənin təkrarı 
vardır, lakın bu qayıdış və
təkrarlar daha yeni əsaslarla, daha dolğun və zəngin baş 
verir. Yeni köhnəni tamamilə atmır, köhnədə mütərəqqi olanların hamısını 
mənimsəyir, yaşadır və inkişaf etdirir. Bununla da inkişafda