Fənn: Maliyyə, pul tədavülü və kredit Mövzu Maliyyənin mahiyyəti. P L a n

Beynəlxalq maliyyə quruluşlarına görə fond və bank ayırımı. Qaynaqları üzvləri tərəfindən üzvlük haqqı formasında yığılan maliyyə-kredit quruluşlarına fond deyilir. Bank tərəfindən nizamnamə kapitalı üçün gərəkli vəsaitin bir dəfəyə məxsus olmaqla ixrac edilən səhm qarşılığında təsis edilən quruluşlardır. Üzv ölkələr bankın sərmayəsini artırmaq istədikləri halda yenidən dövriyyəyə səhm buraxır. Bundan başqa, bank sərmayə bazarlarından əlavə kredit ehtiyatları da cəlb edir.

Beynəlxalq maliyyə quruluşlarını fond və bank ayırımına görə aşağıdakı kimi qruplaşdıra bilərik:

Fond xarakterli maliyyə quruluşları

- Beynəlxalq Valyuta Fondu;

- Avropa Birliyi İnkişaf Fondu;

- Beynəlxalq İnkişaf Birliyi;

- Birləşmiş Millətlər İnkişaf Proqramı;

- Ərəb Valyuta fondu;

- Avropa İnvestisiya Fondu;

- Asiya İnkişaf Fondu.

Bank xarakterli maliyyə quruluşları

- Avropa İnvestisiya Bankı;

- Asiya, Afrika və İslam İnkişaf bankları;

- Dünya Bankı;

- Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı.

Fond xarakterli qurumların sərbəstcə hərəkət edə biləcəkləri maliyyə sənədləri qəti olaraq təsbit edilmişdir. Fond xarakterli maliyyə quruluşları üçün qaynaq saxlanması məsələsi ancaq ikinci dərəcəli bir məsələdir. Beynəlxalq maliyyə quruluşlarının maliyyələşmə fəaliyyətlərindəki əməliyyatlar bir-birindən fərqlidir. Bunun səbəbi də kreditlərin çeşidliyindədir. Qısa və orta müddətli valyuta kreditləri verən quruluşlar kredit verərkən iki başlıca mövzuya önəm verirlər. Bunlardan biri kredit tələbindən olan üzv ölkənin valyuta ehtiyatlarındakı çatışmazlıqdır. İMF üzv ölkənin valyuta ehtiyatlarının yetərsiz olması durumunda kredit açar. İkinci şərt isə kredit tələb edən ölkənin geri ödəmə istəyinin reallığıdır. Uzun müddətli investisiya kreditləri verən beynəlxalq maliyyə quruluşlarının bəzi fərqli özəllikləri vardır. Bu özəllikləri beş nöqtədə açıqlaya bilərik:

- mənfəət məqsədləri yoxdur;

- yardım prinsipi vardır;

- hissəvi maliyyələşmə əsası mövcuddur;

- layihənin kreditləşmə əsası mövcuddur;

- Beynəlxalq iştirak əsası vardır.

1) Mənfəət məqsədləri. Avropa İnvestisiya Bankının sözləşməsinin 130-cu maddəsində açıq bir şəkildə bankın maliyyə fəaliyyətinin məqsədi göstərilmiş və qeyd olunmuşdur ki, o, mənfəət əldə etmədən fəaliyyət göstərməlidir. Ancaq bankların maliyyə fəaliyyətlərində mənfəət məqsədi güdməməsi, onların mənfəət əldə etmələrinə mane olmur.

2) Yardım prinsipi. Uzunmüddətli investisiya krediti verən beynəlxalq maliyyə quruluşlarının hamısının maliyyələşdirmə fəaliyyətlərində yardım prinsipi vardır.

3) Uzunmüddətli investisiya krediti verən beynəlxalq maliyyə quruluşlarının böyük bir bölümü hissəvi maliyyələşdirmə əsasında fəaliyyət göstərirlər. Yəni kredit tələbində bulunaraq digər qaynaqlardan da kredit təmin edilməsini şərt qoyurlar.

4) Uzunmüddətli investisiya krediti verən quruluşlar. Dirçəliş planları kimi geniş əhatəli investiyanın həcmli bölmələrini təşkil edən layihələrin maliyyələşməsində yaxından iştirak edir.

5) Beynəlxalq iştirak əsası. Beynəlxalq maliyyə quruluşları irimiqyaslı layihələrin maliyyələşdirilməsində iştirakçı kimi də yer alır.

Yardım qarşılığında heç bir ödəmə şərti olmadan verilir. Beynəlxalq yardımları aşağıdakı qruplara bölmək mümkündür:

1) ikili və çoxtərəfli yardımlar;

2) maliyyə yardımı, texniki və ya qida maddələri yardımı;

3) hədiyyə şəklindəki yardımlar;

4) layihə və proqram yardımları;

5) bağlı və sərbəst yardımlar.

Adətən, inkişaf etmiş ölkələr inkişaf etməkdə olan ölkələrə aşağıdakı səbəblərdən yardım edərlər:

1) siyasi səbəblər – hökumətlər beynəlxalq yardımları öz siyasətlərinin bir aləti olaraq istifadə edirlər;

2) iqtisadi səbəblər – az inkişaf etmiş ölkələrin sahib olduqları qaynaqlarla inkişaflarını təmin etmələri çox çətindir.

Bu baxımdan, inkişaf etmiş ölkələr az inkişaf etmiş ölkələrin iqtisadi artımlarına hər cür dəstək və yardımlar göstərirlər. Çünki az inkişaf etməkdə olan ölkələrdə bazarların genişlənməsi və artan milli gəlir dolayısı ilə beynəlxalq ticarətin böyüməsi deməkdir.

3) insani və əxlaqi düşüncələr – zənginlərin yoxsullara yardımda bulunması əxlaqi bir davranışdır. Bütün dinlər bu cür tövsiyələrə yer verir. Ancaq uzun müddət heç bir qarşılıq gözləmədən verilən yardımlarla rastlaşmaq çox nadir hallarda olur.
3. Beynəlxalq valyuta sistemi
Beynəlxalq Valyuta Sistemi, ölkələr arasında mövcud olan valyuta kurslarını və tədiyə münasibətlərini tənzimləyən qayda və müqavilələrdən meydana gəlir. Beynəlxalq kommersiya və maliyyə münasibətlərinin nizamlı bir şəkildə işləməsi üçün səmərəli bir beynəlxalq valyuta sisteminin varlığı labüddür.

İnsanlar tarixin ən qədim dövrlərindən bəri alqı-satqınları həyata keçirmək üçün müxtəlif mallardan və vasitələrdən istifadə etmişdir. Amma nizamlı şəkildə tətbiq edilən ilk sistem qızıl standartıdır. Qızıl standart 1870-1914-cü illər ərzində, yəni I dünya müharibəsinə qədər öz «qızıl dövrünü» yaşadı. Qızıl standartlarının əsas xüsusiyyəti hər ölkənin pulunun dəyərinin müəyyən çəkidə saf qızılla müəyyən edilməsi, qızılın alqı-satqısı, ixrac və idxalının sərbəstləşdirilməsidir. Burada qızıl sikkələr qədər banknotlar da istifadı edilirdi, lakin bunlar istənilən zaman hökümətlər tərəfindən qızıla dəyişdirilə bilərdi. Ümumiyyətlə, bu sistemdə hökümət müəyyən etdiyi sabit qiymətlə hər kəsə qızıl sata və özünə təklif edilən qızılları ala bilərdi. Qızıl standartı ümumbəşəri bir sistemdir. Hər ölkə pulun dəyərini qızılla tənzimlədiyinə görə bütün ölkələrin pulları qızıl miqdarında nəzərən avtomatik şəkildə bir-birindən asılı idi. Bunun üçün ayrıca müasir dövrdəki valyuta bazarlarına bənzəyən bazarlara ehtiyac qalmırdı. Müharibə şəraitində olan ölkələr, qızıl ehtiyatlarını qorumaq üçün Birinci dünya müharibəsinin başlanmasından sonra pullarının konversiya edilməsini aradan qaldırdılar. Müharibədən sonra yenidən qızıl standartına keçmə cəhdləri olsa da, bu cəhdlər müvəffəqiyyətsizliyə uğradı. Çünki qızıl standartının xüsusiyyətlərindən fərqli olaraq hökümətlər iqtisadi həyata daha müntəzəm qaydada müdaxilə etməyə başlamışdılar.

Bir sıra ölkələrdə müharibə əsasında özünü inflyasiya müharibədən əvvəl paritetlərdən qızıl standartına keçid kurslarının idarəsini qeyri mümkün hala gətirmişdir. Nəhayət, 1929-cu ildə dünya iqtisadi böhranının baş verməsilə qızıl standartının davam etməsinə imkan qalmadı. 1933-cü ildə qızıl standartı tamamilə ləğv olundu. Birinci və ikinci dünya müharibələri arasındakı dövrdə beynəlxalq iqtisadiyyatda və maliyyə münasibətlərində tam mənası ilə xaos yaşandı. Qızıl standartı dağılmış, onun yerinə isə yeni bir sistem gəlməmişdi. Beynəlxalq öhdəlikləri yerinə yetirmək özü böyük bir problem olmuşdu. Bir çox ölkələr bir-biri ilə ikitərəfli ticarət ödəmələrini barter üsuluna çevirmişdilər.

Bəzi valyuta zonaları da bu dövrdə meydana gəldi. İngiltərənin başçılığı ilə bir qrup ölkə pullarını sabit kurslardan İngilis sterlinqinə tabe edərək «sterlinq zonası»-nı qurdular. Bunlar Londonda tutduqları sterlinq ehtiyatları ilə öz aralarındakı öhdəlikləri asanlıqla ödəyir, lakin region xaricindəki öhdəlikləri isə bacardıqca məhdudlaşdırırdılar.

Fransanın rəhbərliyi altında qurulan kiçik bir qrup (İsveçrə, Belçika və Hollandiya) isə pullarının qızıla tabeliyini davam etdirdilər. Bunlar da «qızıl bloku»-nu meydana gətirdilər. Bir qrup ölkə də pullarını Amerikan dollarına tabe etmiş və beləcə də «dollar zonası» meydana çıxmışdı.

İkinci dünya müharibəsindən əvvəl ölkələr arasında əməkdaşlıq nümunələrinə az rast gəlinir. Halbuki, müharibədən sonra daha sıx bir beynəlxalq əməkdaşlıq dövrü başlanmışdır. İki müharibə arasındakı dövrün çətinlikləri qarşısındakı olan ölkələrin beynəlxalq ticarəti sərbəstləşdirilən və maliyyə hərəkətlərini tənzimləyən bir sistemə ciddi şəkildə ehtiyacları vardı. Bu səbəbdən yeni bir beynəlxalq valyuta sistemini yaratmaq məqsədi ilə ölkə rəhbərləri Bretton-Vuds qəsəbəsində məsələnin müzakirəsinə qatıldılar.

Bretton-Vuds konfranslarında daha çox ABŞ-nın düşüncə və görüşləri əsas götürülərək yeni bir beynəlxalq pul sisteminin qurulmasına qərar verildi. Bretton-Vuds sistemi Amerika dollarına və onun vasitəsi ilə dolayı yolla qızıla tabe valyuta sistemidir. Konfransda bir-birinin «əkiz qardaşı» kimi qəbul edilən iki yeni maliyyə təşkilatının qurulmasına qərar verildi: Beynəlxalq Pul Fondu (BPF) və Dünya Bankı (DB) qrubu idi. BPF-nin vəzifəsi beynəlxalq maliyyə münasibətlərini tənzimləmək, DB-nin vəzifəsi isə müharibə nəticəsində dağılan Avropa ölkələrinin iqtisadiyyatını dirçəltmək, habelə inkişaf etməkdə olan ölkələrin iqtisadi inkişafını təmin etmək məqsədi ilə onlara göstərilən maliyyə yardımını gücləndirmək idi.

BPF 1946-cı ildə fəaliyyətə başladı. Bretton-Vuds sisteminin qəbul etdiyi valyuta kursuna «tənzimlənən sabit kurs sistemi»də deyilmişdir. 1946-cı ildə tətbiq edilən bu sistem 1973-cü ildə dağıldı. Sistemin xüsusiyyətləri aşağıdakı kimidir. Müqaviləni imzalayaraq BPF-yə üzv olan ölkə, milli pulunun dəyərini sabit bir kursla Amerika dollarına bağlayır. Milli pulun bu sabit dollar kursuna «dollar pariteti» deyilmişdir. ABŞ isə dolların dəyərini başqa bir ölkənin valyutası ilə deyil, 1 unsiya saf qızıl=35 dollar kimi sabit qiymətlə ölçmüşdü. Digər cəhətdən ABŞ, xarici ölkələrin mərkəzi banklarına qızılın dollara konversiyasına icazə verirdi. Yəni Amerika Federal Ehtiyat Bankı xarici ölkələrin mərkəzi banklarına təklif etdikləri dollar qarşılığında yuxarıda müəyyən edilən sabit qiymətlə qızıl satma məsuliyyətini üzərinə götürmüşdü. Bu qayda ilə hər ölkə milli valyutasını dollarla ölçmüş və dollara da qızıl konversiyasını qəbul etdiyi üçün milli pullar dolayı yolla qızıla tabe olurdu (milli pulun qızıl dəyərinə «qızıl pariteti» deyilirdi).

Beləliklə, 1971-ci ilin dekabr ayında qəbul edilən Kurs Tənzimləməməsi ilə dollar böyük valyutalar qarşısında orta hesabla 9% devalvasiya edildi. Qızılın rəsmi qiyməti 35 dollardan 38 dollara yüksəldi və «qızıl pəncərənin bağlanması» təsdiq edildi. Başqa bir dəyişiklik isə ondan ibarət oldu ki, pulun dollar qiyməti ətrafındakı üzmə intervalı hər yönə 1%-dən 2,25%-ə yüksəldi (alt və üst yöndə cəmi 4,5%). Lakin, Kurs Tənzimləməsi qaydası beynəlxalq bazarlarda dollardan qaçışı dayandıra bilmədi. 1973-cü ilin fevral ayında dollar yenə də spekulyativ təzyiqə uğradı və bunun nəticəsində qızılın rəsmi qiyməti 38 dollardan 42,2 dollara yüksəldi (qızılın pəncərəsi qapalı olduğu üçün bu ancaq rəsmi bir hesab vahidi mənasını ifadə edirdi).

Bu gün dünyada bütün ölkələrə tərəfindən mənimsənilən, konversiyalarla qurulmuş, eyni kurs sisteminə görə vahid bir beynəlxalq valyuta sistemi yoxdur. Bunun əvəzinə sabit kurs sistemindən üzən kurs sisteminə qədər dəyişə bilən və ölkələrin özləri tərəfindən seçilən fərqli sistemlər vardır. Bu gün də, BPF beynəlxalq maliyyə münasibətlərini tənzimləmək vəzifəsini davam etdirir. Yalnız Bretton-Vuds sisteminin dağılmasından sonra üzv olan ölkələrin fərqli praktikalarına hüquqi baza formalaşdırmaq üçün, BPF-nin quruluş qanunda (BPF qanunda ikinci dəyişiklik) dəyişiklik edildi. Bu dəyişikliyə görə müəyyən edilmiş prinsiplərə əməl etmək şərti ilə istənilən ölkə istədiyi kurs sistemini qəbul edə bilər.

İndi də pul sahəsində əməkdaşlıq getdikcə artır. Məsələn, 1985-ci ilin sentyabr ayında beş böyük ölkə dolların dəyərinin düşürülməsi məqsədi ilə valyuta birjalarına əməkdaşlıq çərçivəsində müdaxilə etmək üçün sövdələşdilər. Bu təşəbbüsün nəticəsində dolların dəyəri sürətli bir şəkildə düşdü və 1987-ci ilin axırında daha əvvəlki dövrlərdə dollarda müşahidə edilən marginal dəyərləndirmə tamamilə yox edildi.

Bu gün beynəlxalq valyuta sistemi ilə əlaqədar başqa bir problem də, «isti pul» adı verilən və həcmi milyardlarla ölçülən qısamüddətli dollar fondlarının asanlıqla bir ölkədən digərinə getməsidir. Bu fondlar beynəlxalq faiz hədlərinə və məzənnələrdə gözlənilən dəyişikliklərə qarşı çox həssasdırlar. 01.11.2000-ci il tarixinə dünya üzrə bütün ticarət əməliyyatlarının ödəmələrinin 90%-i Amerika dolları ilə aparıldı.

Avropa Valyuta Sistemi Avropa pul vahidi – «Avro»-ya əsaslanır. Avropa Birliyi ölkələrinin 1995-ci ilin sonlarında Madriddə təşkil etdikləri Zirvə toplantısında Ekyünün adı Avro olaraq dəyişdirildi.

Üzvlər makroiqtisadi siyasətlərini daha yüksək səviyyədə bir-biri ilə uyğunlaşdıracaq. Uyğunlaşma mövzusunda bəzi konkret göstəricilər var. Bunlar, məsələn inflyasiya hədlərinin bu sahədə ən yaxşı vəziyyətdə olan ilk üç ölkənin ortalamasına görə 1,5%-dən artıq olmaması, büdcə kəsirinin ümumi daxili məhsulun 3%-ni, dövlət borclarının isə ÜDM-in 60%-ini aşmamasıdır.

1994-cü ildə Avropa komissiyası Avropa Birliyi ölkələrinin iqtisadi göstəricilərinin təhlili nəticəsində Avro sisteminə qatılacaq 11 ölkənin adını açıqladı (müəyyən səbəblərdən Avro sisteminə – İngiltərə, İsveç, Danimarka kimi ölkələr qatılmadı).

4. Tədiyyə balansı
Ölkənin tədiyyə balansı başqa ölkələrdən daxil olan pulun ümumi məbləği ilə digər ölkələrə ödənilən pulların məbləği arasındakı nisbətdir. Tədiyyə balansı prinsipcə illik hazırlanır. Bundan başqa tədiyyə balansı o ölkədə yerləşən fiziki şəxs, firma və ya qurumların xarici ölkələrlə apardığı iqtisadi əməliyyatların sistematik qeydiyyatıdır. Bununla yanaşı, məsələn, ABŞ-da tədiyyə balansı statistikaları mövsümlük (üç aylıq) olaraq dərc edilir. Tədiyyə balansında qeyd edilən əməliyyatlar ölkədə yerləşən fərd və qurumlarla xaricdə yerləşən iqtisadi vahidlər arasında aparılır. Ölkədə yerləşmiş olanlar əsasən o ölkənin vətəndaşıdırlar. Amma tədiyyə balansı baxımından vətəndaş olmaq vacib deyildir. Ölkədə yerləşmiş olma dedikdə o ölkədə daima oturmaq, şirkətlərin öz fəaliyyətlərini normal olaraq o ölkədən idarə etməsi anlaşılır. Yəni bunların xarici ölkələrdə apardığı əməliyyatlar yerləşdikləri ölkələr baxımından xarici iqtisadi əməliyyat olaraq qiymətləndirilməlidir.

Beynəlxalq tədiyyələrin yerinə yetirilməsində ənənəvi olaraq Amerika dolları, sterlinq, qızıl və Avro kimi pul vahidlərindən istifadə edilir. Ancaq, son vaxtlar Amerika dollarının payı müəyyən bir ölçüdə azalır ikən, Avro və Yapon iyeni kimi sağlam valyutalar Beynəlxalq tədiyyələrdə istifadə edilməyə başlayıb. Qızılın da rəsmi ödəmə vasitəsi kimi rolu azalıb. CDR isə olduqca sağlam və etibarlı bir ödəmə vasitəsi olmasına baxmayaraq, istifadəsi olduqca məhdud olub.

Bir çox iqtisadi əməliyyatlar nəticəsində xaricdən ölkəyə və ya ölkədən xaricə doğru bir tədiyyə axını meydana gəlir. Lakin bəzi iqtisadi əməliyyatlar tədiyyə balansına qeyd edilməklə yanaşı, hər hansı bir tədiyyə meydana gətirmir. Bunun bəzi nümunələrini sıralayaq: Malın mala dəyişdirilməsi, yəni barter və klirinqə əsaslanan ticarət, investisiya malı, texnologiya və ya menecment biliyi formasındakı xarici sərmayə formasındakı qarşılıqsız ödəmələr və s. Bu onu göstərir ki, tədiyyə balansına qeyd edilən əməliyyatlar, ölkənin valyuta giriş və çıxışlarına təsir etməklə yanaşı, bir qismi üçün də nəticə yaranmır.

Ölkənin xarici aləmlə etdiyi əməliyyatlar kredit və ya da debet xarakterli olur. Nominal tədiyyə meydana gətirib-gətirməməsindən asılı olmayaraq, bütün əməliyyatlar bu qaydada kredit və debet olmaqla iki yerə ayrılırlar.

Beynəlxalq iqtisadi əməliyyatların qeydiyyatı tədiyyə balansına təsadüfi deyil, bir-birlərinə olan bənzərliklərinə və iqtisadi təsirlərinə görə qruplaşdırılır. Belə əsas hesab qrupları bunlardır: cari əməliyyatlar hesabı, kapital hərəkətləri hesabı və ehtiyat aktivləri hesabı.

Cari əməliyyatlar hesabı. Ölkənin beynəlxalq iqtisadi əməliyyatlarının çox əhəmiyyətli bir qrupu cari əməliyyatlar hesabına qeyd edilir. Bu hesab eyni zamanda ölkənin ümumi məhsulunun bir hissəsini meydana gətirir. Cari əməliyyatlar hesabına girən əməliyyatların bir qismi mal ticarətini əhatə edir. Bir çox ölkələrin xarici iqtisadi əlaqələrində mal ticarəti əhəmiyyətli yer tutur. İxracat krediti (alacaqlı), idxalat isə debet (borc) əməliyyatıdır. Mal ixracatı ilə mal idxalatının meydana gətirdiyi fərqlə “xarici ticarət balansı” adı verilir. Bu termin tədiyyə balansı termini ilə qarışdırılmamalıdır. Xarici ticarət balansı, ümumiyyətlə, iqtisadiyyatdakı uzunmüddətli struktur dəyişikliklərinin, ya da rəqabət gücünün bir göstəricisi olaraq təhlil edilir.

Cari əməliyyatlar balansında yer alan ikinci qrup əməliyyatlar beynəlxalq xidmətlər sahəsindəki ticarətdir. Bunlara “görünməyən ticarət” də deyilir. Məsələn, xarici turizm, beynəlxalq bank və sığorta xidmətlərindən əldə edilən komisyon və marjlar, xarici investorların mənfəət və faiz gəlirləri (kapital xidmətlərinin qarşılığı olaraq), lizinqin qarşılığı, xarici məşvərətçilik xidmətləri və mühəndislik maaşları kimi öhdəliklər bu əməliyyatlar sırasına daxil edilir.

Cari əməliyyatların üçüncü alt qrupu qarşılıqsız yardımlardır. Bunlar ianə və yardım xarakterində olduğu üçün qarşısında bir öhdəlik yoxdur. Buna görə də buna tək tərəfli trasfertlər deyilir. Məsələn, özəl şəxs və ya hökumətlərin xarici ölkələrə göndərdikləri mal və pul şəklindəki yardımlar, hədiyyələr və s. kimi əməliyyatlar bura aiddir. Azərbaycan üçün bu qrupda yer alan əhəmiyyətli bir cəhət Rusiyada işləyən işçilərin vətənə göndərdikləri pullardır.

Cari əməliyyatlar hesabına qeyd edilən bütün debet və kredit əməliyyatlarının miqdarına cari əməliyyatlar balansı deyilir. Debet və kredit hesablarının cəmi bir-birinə bərabər olmadığı təqdirdə isə, cari əməliyyatlar balansının saldosu və ya mənfi, ya da müsbət olacaq.

Kapital hərəkətləri hesabı. Ölkənin xarici dünya ilə apardığı bütün növ maliyyə vəsaiti və birbaşa qoyulan sərmayə investisiyaları, tədiyyə balansının sərmayə hesabı bölməsində qeyd edilir. Bu əməliyyatlar öz aralarında bəzi alt bölmələrə ayrılır. Məsələn, kapital hesabı əvvəlcə uzunmüddətli və qısamüddətli sərmayə deyilən iki alt bölməyə ayrılır. Birbaşa xarici sərmayə investisiyaları ilə xarici istiqraz vərəqələri və səhm sənədlərinin alqı-satqısı uzunmüddətli sərmayə əməliyyatları daxildir.

Qeyd etmək lazımdır ki, ölkədən kapital çıxışı (mal ixracatının tərsinə) ölkə baxımından debet, kapital girişi isə kredit əməliyyatıdır.

Ehtiyat aktivləri hesabı. Ehtiyat aktivləri zəruri hallarda istifadə etmək məqsədi ilə mərkəzi bank tərəfindən tutulan beynəlxalq ödəmə vasitəsidir. Qeyd etmək lazımdır ki, mərkəzi bankların valyuta bazarına müdaxilələri ölkənin xarici iqtisadi və maliyyə münasibətlərindəki proseslərin bir nəticəsidir.

Əgər ölkənin xaricdən əldə etdiyi valyuta gəlirləri valyuta xərclərini tam şəkildə qarşılayırsa, valyuta kurslarındakı aşırı bir yüksəlmə və ya düşmə də görülmür. Belə vəziyyətdə mərkəzi bankın müdaxiləsinə lüzum yoxdur. Amma, məsələn, valyuta gəlirləri xərcləmələri qarşılamaq üçün kifayət deyilsə, bu təqdirdə valyuta kursları yüksəlməyə başlayır. Əksinə, valyuta təklifi valyuta tələbindən çox olarsa, valyuta kursları aşağı düşür.

Əgər mərkəzi bank, az-çox bütün ölkələrdə görüldüyü kimi, kurs sabitliyini təmin edən bir siyasət izləyirsə, bu təqdirdə valyuta bazarına müdaxilə etməlidir. Yəni valyuta tələbi çox olanda valyuta satmalı və təklif çox olanda bazardan valyutanı almalıdır. Bu fəaliyyətlər kursları istənilən səviyyədə saxlamağa kömək edir. Təbii ki, mərkəzi bankın müdaxilələri digər cəhətdən də ehtiyat aktivlərində dəyişməyə səbəb olmur. Bazarda valyuta satışı olanda ehtiyatlar azalır, bazardan valyuta alanda isə ehtiyatlar artır. Ehtiyatlardakı konkret dəyişmələr isə, ölkənin tədiyyə balansında göstərilir. Ancaq bir məqamı xatırlatmaq lazımdır ki, mühasibat baxımından ehtiyatlardakı bir azalma kredit, artma da debet əməliyyatı kimi qeydə alınır.

5. Valyuta bazarı
Xarici ölkələrin pullarına valyuta deyilir. Valyuta bazarları da xarici pulların alınıb satıldığı məkana deyilir. Valyuta bazarlarında xarici pullar ölkənin öz milli pulu qarşılığında dəyişdirilir. Ancaq, təbii ki, bir ölkənin valyuta bazarında iki xarici pulun da dolaylı və ya dolayısız yoldan, bir-birinə çevrilmə imkanı vardır. Bu açıqlamalara görə, əgər dünyada tək bir pul vahidi istifadə edilsəydi (məsələn qızıl standartındakı kimi) valyuta bazarına da lazım olmazdı. Halbuki, hər ölkə siyasi suverenliyi nəticəsində fərqli bir pul vahidinə malikdir.

Valyuta bazarı əməliyyatlarında ən yüksək həcmə nağd pulların alqı-satqısı deyil, nağdsız valyuta üzərində olan əməliyyatlar təşkil edir.

Adətən nağd valyutadan istifadə edənlər, gəzmək məqsədi ilə xaricə getmək, kiçik yığımlarını inflyasiyadan qorumaq və ya valyutadakı dəyər artımlarından spekulyativ mənfəət əldə etmək istəyənlərdir. Ancaq ixracat və idxalat əməliyyatlarında hesablaşmalar, ölkə xaricinə sərmayə göndərilməsi kimi böyük həcmli əməliyyatlar nağdsız ödəmə formasında yerinə yetirilir. Bu cür ödənişlərdə bank köçürmələrindən geniş istifadə edilir.

Valyuta bazarının əməliyyat mexanizmini bilmək və öyrənmək beynəlxalq maliyyə baxımından əhəmiyyətlidir. Bu bazarın əsas funksiyası beynəlxalq ticarətvə sərmayə hərəkətlərini həyata keçirməkdir. Valyuta bazarları benəlxalq finans bazarının tərkib hissəsi olmaqla bərabər, finans bazarında aparılan əməliyyat həcminə görə ən böyük bazar olaraq qəbul edilir. 1990-cı ilin göstəricilərinə görə, valyuta üzrə ümumi əməliyyatın həcmi 650 milyard dollar həddində ikən, son dövrlərdə 1900 mlrd. dollardır. Valyuta bazarları içində əməliyyat həcminin böyüklüyünə görə birinci sırada London bazarıdır. Ondan sonrakı yerləri Nyu-York və Tokio bazarları tutur. İsveçrə, Honkonq, Fransa, Niderland və Kanada isə ikinci qrupda yerləşir. Valyuta bazarlarının digər mal və xidmət bazarlarından fərqli bəzi xüsusiyyətləri vardır. Bunlar daha çox fərqli milli pulların bir-birinə dəyişdirilməsini təmin edən bir təşkilat və ya qurum strukturu xarakterindədir, amma bir bazarın ümumi səciyyələrini də öz strukturlarında saxlayır. Belə ki, bu bazarda valyuta təklif edənlər (satıcılar), valyuta tələb edənlər (valyuta alıcıları) və vasitəçi qurumlar (finans – kredit instutları) iştirak edir və bu bazarda təklif və tələbin qarşılaşdırılması ilə valyuta qiymətləri formalaşır. Valyuta qiymətlərinə «valyuta məzənnələri» və ya «valyuta kursları» deyilir.

Valyuta bazarının müştəriləri arasında ixracatçı və idxalatçı kimi şirkətlərlə bərabər, bazardan xarici fond təmin etmək və ya xarici investisiya ilə məşğul olmaq istəyən şirkətlər (xüsusi ilə beynəlxalq şirkətlər) və dövlət idarələri də yer alır, digər tərəfdən spekulyatorlar və valyuta vəziyyətlərini tarazlaşdırmaq istəyən bank və digər maliyyə qurumları da bazarda əməliyyat işləmi görə bilərlər. Nəhayət, valyuta məzənnələrinə müdaxilə etmək üçün mərkəzi banklar da bəzən bazarda alqı-satqı əməliyyatları aparırlar.

Valyuta bazarının əsas vasitəçi qurumları kommersiya banklarıdır. Demək olar ki, bütün böyük banklar müştərilərinə valyuta dəyişdirmək xidmətini təklif edirlər. Bankların valyuta dəyişdirmək əməliyyatlarını həyata keçirmək üçün ayrı-ayrı servisləri vardır. Banklar ya müştəriləri adına, ya da öz adlarına valyuta dəyişdirmə əməliyyatlarını həyata keçirirlər. Qeyd etmək lazımdır ki, valyuta məzənnəsini müəyyən etmək, daxili və xarici bazardakı prosesləri izləmək, mənfi və ya müsbət vəziyyətləri tarazlaşdırma üçün digər bank və maliyyə qurumlarıyla münasibəti qurmaq bir bank şöbəsindəki valyuta dəyişdirmə xidmətinin vəzifələrinə daxil deyildir. Bu cür fəaliyyətlər o bankın anamərkəzi və ya regiondakı nümayəndiliyindəki «diler» (şöbə) tərəfindən idarə edilir. Bu mərkəzlərdə fəaliyyət göstərən «diler»lərin ofislərində bütün dünya ilə hər an əlaqə quracaq və bazardakı dəyişən olayları ekrandan hər zaman izləyəcək qədər maddi texniki baza vardır.

Valyuta bazarının vasitəçi qurumları arasındakı yer alan banklar xaricində də başqa qurumlar vardır. Bunlar valyuta ticarət ilə məşğul olan şirkətlər və ya fiziki şəxslərdir. Banklardan başqa bu bazarda vasitəçi olan brokerlərdə vardır. Bunlar bir növ komisyonçulardır. Alış və satış təkliflərini qoşalayaraq əməliyyatın həyata keçməsinə vasitəçilik edir, xidmətlərin əvəzinə də iki tərəfdən komisyon alırlar. Valyuta bazarında brokerlər xüsusi ilə banklararası əməliyyatlara vasitəçilik edir və valyuta kurslarının formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynayırlar.

Valyuta bazarının böyük bir hissəsini təhvil əməliyyatları təşkil edər. Buna görə bu növ əməliyyatların meydana gətirdiyi bazara «ani təhvil bazarı» və bunlara isə tətbiq edilən məzənnələrə də «ani təhvil məzənnəsi» deyilir.

Müddətli təhvil əməliyyatlarının əsas xüsusiyyəti ani əməliyyatlar kimi deyil. Belə əməliyyatlarda bir bankda valyuta alış və ya satış müqaviləsi eyni gündə bağlanır. Yalnız valyutanın və qarşılığında ödənəcək milli pulun təhvili müddəti 30,60 və ya 90 gün kimi təsbit edilən bir zamandan sonra yerinə yetirilir. Beləliklə, müqavilənin həmin gündən bağlanması ilə nəzərdə tutulan müddətin tətbiq ediləcək məzənnə indidən müəyyən edilir.

Sabit kurs sistemindən ən qədimi qızıl standartıdır. Qızıl standartından əvvəllər bəhs etdiyimiz üçün bu sistemin səciyyələri burada təkrar edilməyəcək. Bu gün qızıl pul standartı tarixin səhifələrində qalmış, onun əvəzində isə kağız pul sistemi meydana gəlmişdir. Ona görə aşağıdakı isə kağız pul standartında tətbiq edilən sabit kurs sistemi incələnəcəkdir. İkinci dünya müharibəsindən sonra tətbiq edilən «Avropa Valyuta Sistemi»nin nəzərdə tutduğu Avropa valyuta kursu mexanizmidə belə sistemə əsaslanmışdı.

«Tənzimlənə bilən sabit kurs» sistemini tətbiq edən ölkələr milli pulun dəyərini bir böyük iqtisadi gücə sahib olan ölkənin puluna və ya müxtəlif milli pullardan meydana gələn bir hesab vahidinə ölçürlər. Yuxarıda izah edildiyi kimi, milli valyutanın sabit kurslardan ölçdükləri xarici valyuta Bretton-Vuds sisteminə Amerika dolları idi. Avropa Valyuta sistemində isə bu kompozisiyalı pul statusunda olan Avropa Hesab Vahidi EKU – idi. Bu sabit qiymətə paritet deyilir. Bazar qiymətlərinin paritet ətrafında üzməsinə yalnız dar sərhədlər çərçivəsində icazə verilir. Mərkəzi banklar valyuta bazarında müdaxilə etməklə, valyuta kursunu nəzərdə tutulan sərhədlər içində tutmağa çalışırlar. Yalnız valyuta qiymətlərinin yuxarıdan dəstəklənməsi müntəzəm xarakter daşıyanda milli valyuta devalvasiya edilir (paritet kursu yüksəldilir). Əksinə, müntəzəm qaydada aşağıdan dəstəklənirsə, milli valyuta revalvasiya edilir (paritet kursu düşürülür).

Sabit kurs sistemlərində bazardakı valyuta kurslarını, paritet ətrafında nəzərdə tutulan içində saxlamaq üçün mərkəzi bank bazardan valyuta alqı-satqı əməliyyatlarını aparmalıdır. Amma müntəzəm olaraq eyni səviyyədə qala bilərmi? Əsla. Çünki mərkəzi bankın valyuta ehtiyatlarının bir sərhədi vardır. Bir az xaricdən borc təmin edərək bu ehtiyatları artırma imkanı olsa da gec-tez ehtiyatlar tükənə bilər. Xülasə, tənzimlənə bilən sabit kurs sistemlərində əsas prinsip valyuta kurslarının partitetini davam etdirməklə yanaşı, fundamental iqtisadi səbəblərə görə bu pariteti davam etdirməyə imkan qalmadığı təqdirdə, kurslarda tənzimləmə olar.

Üzən kurs sisteminə sərbəst dəyişən və ya elastiki kurs sistemi kimi adlar da verilmişdir. Ən aşırı variantında bu sistemdə, valyuta bazarları üzərində heç bir hökumət müdaxiləsi yoxdur. Valyuta kursları tamamilə bazardakı təklif və tələbin şərtlərinə görə formalaşır. Valyuta tələbi sabit ikən təklifin artması və ya təklif sabit ikən tələbin azalması valyuta kurslarının dəyişməsinə, ya da başqa sözlə, milli pulun dəyərinin artmasına yol açır. Üzən kurs sistemi bazar iqtisadiyyatı mexanizminin valyutaya tətbiq edilən şəkildir. Sistem əvvəlcə elm adamlarına cazibəli görünmüşdür. Buna baxmayaraq onu tətbiq edənlər, məsələn, xarici ticarət firmaları, maliyyə idarəçiləri, xarici investorlar və hökumətlər qeyri-məhdud üzən kurs sisteminə yaxşı baxmamışlar. Bu sistemin lehinə və əleyhinə irəli sürülən bir çox iddialar vardır.

6. Beynəlxalq kredit
Klassik iqtisadçılara görə beynəlxalq kredit inkişaf etməkdə olan ölkələrin finans qaynaqlarına olan ehtiyacın qarşılanmasına deyilir. İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə rast gəlinən problemlərdən biri yığım çatışmazlığıdır. Beynəlxalq kreditə olan ehtiyacın səbəblərini aşağıdakı formul vasitəsi ilə göstərə bilərik: S – I = X – M. Burada S – ölkə daxili yığımı, (I) – ölkə daxili investisiyaları, X – mal və xidmət ixracını, M – mal və xidmət idxalını göstərir. S < I–dən isə ölkə daxilində qoyulan investisiyaların miqdarının ölkə içindəki yığımlara nisbətən böyük olduğu başa düşülür. Bu durumda investisiyaların beynəlxalq kredit hesabına saxlanaraq qarşılanması məsələsi olacaqdır. Saxlanan beynəlxalq qaynaqlar idxalat çoxluğuna yönəldiləcəkdir.

Beynəlxalq kredit beynəlxalq iqtisadi münasibətlərdə istifadə edilir. Beynəlxalq kredit 1-ci növbədə müxtəlif ölkələrin rezidentləri arasındakı iqtisadi əlaqələrə, 2-ci növbədə rezident ölkələrin müxtəlif institutlar ilə, yəni beynəlxalq və regional təşkilatlarla münasibətlərə, ən son olaraq isə müxtəlif rezident ölkələrin beynəlxalq pul və kapital bazarlarındakı əməliyyatlarına xidmət edir.

Beynəlxalq kreditləşmənin faiz dərəcəsi bir çox faktorlarla müəyyən edilir, ancaq əsas borcluların kredit reytinqidir. Kredit reytinqi bir çox göstəricilər beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən hesablanır ki, bu da borclunun sosial-siyasi faktorlarla iqtisadi vəziyyəti əsasında götürülür. Kredit reytinqi investision və spekulyativ ola bilər. Birinci dərəcəli borcalan yüksək investision reytinqlə borc resurslarını aşağı qiymətlərlə əldə edir. Spekulyativ reytinqli borcalan isə ancaq bahalı kredit vasitələrinə sahib ola bilər.

Beynəlxalq kredit rəsmi və özəl ola bilər. Rəsmi kreditlər beynəlxalq və regional kredit təşkilatları, dövlətin mərkəzi və yerli orqanları təklif edir. Rəsmi finans vasitələri ölkələrə imtiyazlı, qeyri-bazar şərtləri ilə təqdim olunur və onların mənbəyi vergi ödəyiciləri hesabına, yəni büdcə vəsaitləri hesabına olur. Beynəlxalq ölkələrarası təşkilatlar, həmçinin BPF-u, Dünya Bankı, Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı əsasən öz fondlarını üzv ölkələrin haqları hesabına həyata keçirir. Bəzi təşkilatlar böyük borcları beynəlxalq finans bazarları hesabına həyata keçirir.

Bir çox beynəlxalq kredit təşkilatları öz mənbələrini yalnız mərkəzi hökumətlərə, bəziləri isə qəbul edən ölkələrin özəl layihələrinə ayırır. Beynəlxalq kredit təşkilatları tərəfindən mərkəzi hökumətə verilən borclar adətən əsaslandırılmış və məqsədli istiqaməti olur. Məsələn, BPF-u hər hansı ölkəyə borc verdikdə ondan müəyyən öhdəlik proqramlarının qəbulunu da tələb edə bilər və BVF-u monitorinq həyata keçirərək qəbul edilmiş proqram çərçivəsində nəzarət həyata keçirir. Ölkə tərəfindən öhdəliyin yerinə yetirilməməsi sonrakı tranşın təqdim olunmaması ilə nəticələnə bilər.