Fənn: Sinir-ruhi xəstəlikləri və tibbi psixologiya ġöbə: “Mamalıq iĢi”

Dərman zəhərlənmələrində:  
1. Mədənin yuyulması.  
2. İşlədici maddələrinn təyini, imalə.  
3. 30%-li natrium tiopsulfat-10ml. v/d.  
4. Natrium xlorid- izotonik məhlulu v/d (500-1000 ml)  
5. Ürək-damar maddələri (2 ml-25% kordiamin, 1ml - 10% kofein, 1 ml-1% mezaton d/a)  
6. Laziks və başqa diuretiklər. 
Atropin psixozunda pilokarpin, yuxugətiricilərlə zəhərlənmələrdə v/d strixnin (0,001-0,003 q hər 
3-4 saatdan bir) təyin edilir.  

Fənn: Sinir-ruhi xəstəlikləri və tibbi psixologiya 
 
ġöbə: “Mamalıq iĢi”
 
2 nömrəli Bakı Baza Tibb Kolleci 
 
 90
 
 
Narkomaniyanın müalicə və reablitasiya məsələləri 
 
Narkomaniyanın müalicə oluna bilməsi xəstənin bu prosesə fəal münasibəti ilə müəyyən edilir. 
Terapevtik  tədbirlər,  şəxsin  könüllü  surətdə  razılığı  olduqda  müvəfəqiyyətli  ola  bilər.  Müalicəyə 
mümkün  qədər  tez  başlamaq  lazımdır.  Xəstənin  narkotik  maddələri  əldə  edə  bilməməsinin  qarşısını 
almaq  və  onun  əhatəsində  olan  narkamanları  kənar  etmək  asan  olmur.  Ona  görə  xəstə  stasionara 
yerləşdirilməli və orada müalicə olunmalıdır. Stasionarda saxlanılan müddət iki aydan az olmamalıdır. 
Müalicənin  birinci  mərhələsində  dezintoksikasion,  ümumi  möhkəmləndirici  və  sedativ  dərmanlar 
tətbiq edilir.  
Həyəcan,  qorxu,  yuxu  pozuntuları  və  vegetativ  əlamətlərə  qarşı  elenium,  seduksen,  sibazon, 
relanium, tazepam təyin edilə bilər. Abstinensiya sindromunu aradan qaldırmaq üçün sulfazindən (2-8 
ml  əzələ  arasına,  2-3  gündən  bir  2-8  ml,  cəmi  5-6  inyeksiya),  30%-li  tiosulfat-natrium  5-10  ml  vena 
daxilində, № 10, 25%-li maqnezium – sulfat 5-10ml əzələ arasına, № 10, 40%-li qlükozqa 15-20, vena 
daxilinə  yeridilməli,  vitaminlər  (B  qrup,  A,  C,  E)  təyin  edilməlidir.  Oyanma  halları,  yuxusuzluq 
psixopotoloji pozuntular olduqda trisedil, haloperidol tətbiq edilir. Ağrı əlamətlərinə qarşı analgetiklər 
vermək olar.  
Müalicənin  ikinci  mərhələsində  xəstənin  vəziyyətindən  asılı  olaraq  fəal  və  ya  simptomatik 
müalicə təyin edilə bilər. Fəal müalicə məqsədilə apomorfindən (0,5%-li 1-0,2 ml,  
dəri  altına)  ,  emetindən  (0,02  gündə  1-2  dəfə  daxilə)  istifadə  etmək  olar.  Bu  mərhələdə 
fizioterapevtik üsullardan istifadə etmək mümkündür. Psixoterapiya müalicənin ilk günlərindən tətbiq 
edilməli və fəal müalicə qurtardıqdan sonra da xeyli müddət davam etdirilməlidir. 
Üçüncü mərhələ uzunmüddətli davametdirici müalicədən ibarətdi. Xəstə həkimin nəzarəti altında 
olmalı,  psixoterapevtik  tədbirlərlə  yanaşı  sosial  yardım  formalarından  istifadə  edilməlidir.  Xəstəni 
əmək fəaliyyətinə qaytarmaq, fəal həyat mövqeyini davam etdirməkdə ona yardım göstərmək lazımdır. 
Alkoqolizmdə olduğu kimi narkomaniyalar zamanı da məcburi müalicə tətbiq etmək olar.  

Fənn: Sinir-ruhi xəstəlikləri və tibbi psixologiya 
 
ġöbə: “Mamalıq iĢi”
 
2 nömrəli Bakı Baza Tibb Kolleci 
 
 91
 
 
MÖVZU 11 
ġĠZOFRENĠYA 
 
Şizofreniya  yunan  sözüdür,  tərcüməsi  shcizo-parçalıyıram,  phren-ağıl  deməkdir,  yəni  ağlın 
parçalanması. Xronik  gedişli  psixi xəstəlikdir. Tutmalar şəklində, fasiləli və  ya fasiləsiz davam  edir, 
tədricən  kəskinləşərək  şəxsiyyətin  dəyişikliklərinə  gətirib  çıxarır.  Əsasən  gənc  yaşlarda  başlayır, 
tədricən  inkişaf  edir.  Xəstəliyin  etiologiyası  tam  öyrənilməmişdir,  irsi  meyliyyə  üstünlük  verilir. 
Şizofreniya klinika və gedişinə görə müxtəlif formalara ayırd edilir. Lakin bu müxtəlifliyə baxmayaraq 
xəstəliyin vahidliyini sübut edən tipik sindromlar mövcuddur. 
1) Normal psixi fəaliyyətə xas olan vəhdətin, tamlığın pozulması və xəstənin davranışı ilə mühit 
arasında uyğunsuzluğun meydana çıxmasıdır. Bu özünü xəstəliyin klinik şəklində, hərəki, emosional, 
təfəkkür pozğunluğunda (özü) göstərir, xəstənin hərəkətləri, özünü aparması mühit ilə rabitəli olmur.  
2)  Autizm–  xarici  mühitdən  aralanmaq,  özünə  qapanmaq  əlaməti.  Mühit  hadisələri  qıcıq 
əhəmiyyətini  itirir,  ətraf  mühitdə  maraq  ifadə  olunmur,  xəstə  ilə  ünsiyyət  çətinləşir,  adama 
yovuşmamazlıq, tənhalığa meyllik əmələ gəlir.  
3)  Fəallığın  itirilməsi-  xəstələrin  hərəkətləri  tədricən  məhdudlaşır,  fəaliyyətsiz,  əzgin  olurlar, 
nitqində və yazısında özünü göstərir, fikir ardıcıllığı, təfəkkürün məqsədə, mühitə uyğunluğu itir.  
 Bu üç sindrom şizofrenik deffekt adlanır. Kliniki gedişinə görə xəstəlik 3 formaya ayırd edilir:  
1-fasiləsiz gedən 
2-fasilələrlə gedən yəni rekurrent forma 
3-proqridiyent-tutmalarla (şubvari) gedən forma.  
Fasiləsiz formada klininki əlamətlər tədricən artır və güclənir. Heç bir yaxşılaşma dövrü olmadan 
remissiyasız  inkişaf  edir,  psixopatoloji  əlamətər  tədricən  inkişaf  edir  və  klinikası  ağırlaşır.  Psixi 
defektin artma dərəcəsinə görə bu formanın üç variantı ayırd edilir: süst gedişli və ya az proqridiyentli, 
tədricən  artan  və  yaxud  orta  şiddətli,  bədxassəli.  Süst  gedişli  şizofreniyada  uzun  müddət  xəstəliyin 
əlamətləri özünü biruzə vermir. Əvvəllər nevrozabənzər dəyişikliklər olur, əhval ruhiyyənin dəyişməsi 
səbəbsiz yaranan somatik şikayətlər, yorğunluq hissi, təfəkkür pozğunluqları, sonralar autizm meydana 
çıxır. Tədricən pintilik, qəddarlıq, eqoizm artır, qohum və tanışlara laqeydlik olur, məktəbə getmirlər, 
işi atırlar və get-gedə sayıqlama ideyaları meydana çıxır. 
Tədrici  proqridiyent  paranoidli  şizofreniya  25  yaşlarından  başlayır.  Bu  formaya  sayıqlamalar 
xarakterdir. Əvvəllər sarışan hallar, həyəcanlılıq, şübhəlilik hissi olur. Bu dövr bir neçə il davam edə 
bilər. Bunun ardınca paranoyal etap başlayır və sayıqlama ideaları tədricən inkişaf edir. Növbəti etap 
paranoidli etapdır: sayıqlamalar artır, mürəkkəbləşir, hallüsinasiyalar, psevdohallüsinasiyalar meydana 
çıxır.  Kandinski-  klerambo  sindromu  əmələ  gəlir.  Son  etapda  xəstədə  fantastik  dərəcədə  özünü 
böyütmə sayıqlamaları meydana çıxır. 
Bədxassəli variant gənc yaşlarda başlayır. Çox tez zamanda əlamətlər inkişaf edir və son dövrə 
çatır.  
Rekurrent  formada  remissiya  dövrü  kəskin  dövrlə  əvəz  olunur  və  şəxsiyyətin  dəyişməsi 
tədricən inkişaf edir.  
Tutmalarla  gedən  və  yaxud  Ģubvari  formada  xəstəlik  tutmalarla  keçir,  lakin  onlar  daha 
davamlı  olub  uzun  sürür.  Sonra  remissiya  ilə  əvəz  olunur.  Tutmadan  tutmaya  şəxsiyyətin  dəyişməsi 
artır  və  ağıl  zəifliyi  inkişaf  edir.  Eyni  formanın  inkişaf  səviyyəsindən  asılı  olaraq  müxtəlif  klinik 
şəklinə görə xəstəlik 4 dövrə ayırd edilir:  
1) başlanğıc dövrü, 2) tam inkişaf dövrü, 3) remissiya dövrü, 4) son dövr. 
Şizofreniya  kəskin,  yarım  kəskin  şəkildə  və  tədricən  başlana  bilər.  Buna  müvafiq  olaraq 
başlanğıc dövrün müddəti müxtəlifdir. Kəskin başlanğıc nadir təsadüf edilir və katatonik forma üçün 
xasdır.  Bir  neçə  gün  davam  edən  baş  ağrılarından  sonra  kəskin  oyanma  və  katatonik  əlamətlər 
meydana çıxır. Çox təsadüflərdə şizofreniya  yarım  kəskin  və tədricən başlanır. Klinik şəkli müxtəlif 
olur. Emosional iradi, təfəkkür pozğunluqları başlanğıc dövrdə özünü göstərməyə başlayır. Fəaliyyətin 
enməsi,  emosiyaların  kütləşməsi  autizm,  təfəkkürün  ardıcıllığının  pozulması  daha  çox  dərəcədə 
təzahür  edir.  Əksər  hallarda  başlanğıc  dövrün  klinik  şəkli  başqa  əlamətlərlə  xarakterizə  edilir.  Çox 

Fənn: Sinir-ruhi xəstəlikləri və tibbi psixologiya 
 
ġöbə: “Mamalıq iĢi”
 
2 nömrəli Bakı Baza Tibb Kolleci 
 
 92
 
 
zaman  asteniya  halı  meydana  çıxır:  baş  ağrıları,  yorğunluq,  darıxma,  yuxunun  pozulması,  əhval 
ruhiyyənin  enməsi,  maraqların  sönməsi,  soyuqluq,  laqeydlik  ilə  müşayət  olunur.  Səbəbsiz  qorxular, 
təşvişlər  ola  bilər.  Bəzən  şizofreniya  nevrozabənzər  əlamətlərlə  başlanır.  Uzun  illər  davam  edən 
müalicəyə  tabe  olmayan  sarışan  hallar,  müxtəlif  rituallar  və  onların  psixi  avtomatizmlərlə  əvəz 
olunması  müşahidə  olunur.  Bəzən  başlanğıc  dövrü  isterik  və  ya  psixopatiyayabənzər  əlamətlərlə 
xarakterizə  edilir.  Xəstədə  xasiyyətin  dəyişməsi, 
kobudluq,  nəzakətsizlik,  maraqların  sönməsi  təzahür 
edir.  Çox  təsadüflərdə  tədricən  inkişaf  edən  sayıqlama 
inkişaf edən ssayıqlama ideyaları klinik şəkli təşkil edir. 
Xəstədə  şübhəlilik,  inamsızlıq  və  sayıqlama  fikirləri: 
təqib,  münasibət  xarakteri  daşıyır,  getdikcə  sisemləşir, 
ardıcıl quruluşlu olur.  
Nəhayət  başlanğıc  dövrdə  ipoxondrik  duyğular, 
dismorfofobiya,  depersonalizasiya  olur.  Müəyyən 
vaxtdan  sonra  tam  inkişaf  dövrü  başlanır.  Şizofreniya 
üçün  xas  olan  tipik  pozğunluqların  görkəmli  dərəcədə 
inkişafı  ilə  xarakterizə  olunan  bu  dövrdə  xəstəliyi 
aşağıdakı klinik formalara ayırd etmək olar:  
Paranoid  forma.  Ən  çox  təsadüf  edilən  formadır 
tədricən başlanır və inkişaf edir. Klinikasında sayıqlama 
ideyaları əsas yer tutur.  
İnkişaf  edən  sayıqlama  ideyalarının  xüsusiyyətinə 
görə paranoid forma müxtəlif mərhələlərə ayırd edilir:  
1.  Paranoyal  mərhələ-  tədricən sistemləşən, təqib, münasibət sayıqlamaları xasdır. Xəstə zənn 
etdiyi “ düşmənləri ”ilə mübarizəyə girir, özünü “ təqibdən “, pis münasibətdən qorumaq istəyir. Bu 
məqsədlə iş  yerini tez-tez dəyişir, qonşuları ilə əlaqəni kəsir, müxtəlif müəsisələrə şikayət məktubları 
yazır. 
2.  Paranoid  mərhələ  -  qorxu,  təşviş,  oyanma  halının  kəskin  təzahürü  ilə  başlanır. 
Hallüsinasiyalar,  psevdohallüsinasiyalar  meydana  çıxır.  Sayıqlama  ideyaları  genişlənir  yad  adamlar, 
təsadüfi  tanışlar  sayıqlamalara  cəlb  olunur.  Ətraf  mühit  sayıqlama  nöqteyi  nəzərdən  təhlil  olunur 
(xəstəxana  düşmənlərlə  əhatə  olunub,  xəstə  ilə  görüşə  gələn  şəxs  xüsusi  agentdir).  Çox  təsadüflərdə 
təsir sayıqlamaları aşkara çıxır, ipoxondrik sayıqlamalar, duyğular qeyd edilir. 
3.  Parafren  mərhələ.  sayıqlamalar  ardıcıl  quruluşlu,  fantastik  məzmunlu  təqib,  təsir, 
özünüböyütmə ideyalarından ibarətdir.  Bu zaman sayıqlamalar fantastik nağılları,  xəyali təsəvvürləri 
xatırladır (yer altında daşdan düzəldilmiş ölkənin hökmdarıdır, düşmənləri hər gecə onun başını kəsir, 
səhərlər isə yenidən yerinə yapışdırırlar). 
Katatonik  forma-  gənc  yaşlarda  kəskin  və  yarım  kəskin  şəkildə  başlayır.  Katatonik 
pozğunluqlar  əsas  yer  tutur  və  katatonik  oyanma  sindromu  ilə  təzahür  edir:  xaotik  hərəki  oyanma, 
stereotipiya, neqativizm, impulsiv, aqressiv hərəkətlər, nitqin qırıqlığı, exolaliya, exopraksiya olur. Bir 
neçə gündən 1-2 həftəyə qədər davam edən oyanma katatonik stupora keçir: tam hərəkətsizlik, mutizm, 
neqativizm,  katalepsiya,  hava  balıncı  simptomu  meydana  çıxır.  Bəzən  yarım  stupor  halı  qeyd  edilir, 
hərəkətlər tormozlanmış, xəstə saatlarla eyni vəziyyətdə bir küncdə dayanır və yaxud da əyilərək uzun 
müddət  bu  halı  saxlayır.  Bəzən  eşitmə  hallüsinasiyaları,  təqib  sayıqlamaları  qeyd  edilir.  Katatonik 
stupor zamanı düşüncənin oneyroid şəkildə pozulması olur: xəstə hərəkətsiz halda çarpayısında uzanır, 
gözlərini bir nöqtəyə zilləyərək sanki xülya edir, qıcıqlara reaksiya vermir, çox zaman susur, verilən 
suallara cavab verir. Bu haldan çıxdıqdan sonra bu təəssüratları haqqında ətraflı məlumat verir. Belə 
hallar oneyroid katatoniya adlanır. 

Fənn: Sinir-ruhi xəstəlikləri və tibbi psixologiya 
 
ġöbə: “Mamalıq iĢi”
 
2 nömrəli Bakı Baza Tibb Kolleci 
 
 93
 
 
Sadə  forma-  çox  gənc  yaşlarda  (16-18)  başlanır,  inkişaf  edir.  Əsasən  emosional  və  iradi 
pozğunluqları  ilə  xarakterizə  olunur.  Tədricən  artan  emosional  kütlük,  süstlük,  fəaliyyətin  enməsi 
başlanğıc dövrdən özünü gösstərir. Məktəbdə oxuyan xəstə dərsini hazırlamır, pis oxumağa başlayır, 
işçi işə çıxmır, vaxtını evdə keçirir, heç bir işlə məşğul olmur. Autizm, adama yovuşmazlıq meydana 
çıxır. Xəstədə əvvəlki maraqlar sönür, yoldaşları ilə əlaqəni kəsir. Xəstəlik tədricən, sezilmədən inkişaf 
dövrünə keçir. Bu zaman təfəkkür pozğunluğu, rezonyorluq, müxtəlif psixi avtomatizmlər təzahür edə 
bilər. Sayıqlama ideyaları, hallüsinasiyalar bu forma üçün xas deyil. Bəzən meyl pozğunluqları, cinsi 
fəaliyyət pozğunluğu ilə təzahür edir.  
Hebefrenik  forma-  gənc  yaşlarda,  həddi-büluq  dövründə  başlanır.  Xəstədə  yersiz  şənlik, 
təlxəklik olur, davranışı kobud pozulur uyğunsuz emosiyalar müxtəlif qrimaslar, manerlik, qeyri-təbii 
hərəkətlər,  mənasız  gülüşlər,  eyforiya  halı  müşahidə  edilir.  Bəzən  ümumu  hiss  hallüsinasiyaları, 
sistemsiz  sayıqlamalar,  nitqin  qırıqlığı,  neologizmlər  qeyd  edilir.  Təsvir  olunan  formalar  bütün 
təsadüflərdə  təmiz  şəkildə  təzahür  etmir.  Çox  zaman  sadə  formada  sayıqlamalar,  hallüsinasiyalarla 
müşayət  olunan  qısa  müddətli  kəskin  psixotik  hal  verə  bilər.  Paranoid  forma  görkəmli  katatonik 
pozğunluqların birləşməsi ilə təzahür edə bilər. Xəstəliyin çox sonrakı dövrünə aid olan bu hal ikinci 
katatoniya  adlanır  və  proqnozu  pisdir.  Xəstəliyin  klinik  forması  gedişinə  görə  sabit  deyil.  Bəzən 
xəstəliyin gedişi müddətində bir formanın digərinə keçməsi müşahidə olunur.  
Son  dövr.  Şizofreniya  çox  təsadüflərdə  son  dövrlə  nəticələnir.  Bu  dövrün  klinikası  çox 
müxtəlifdir. Şizofreniyanın  formalarını belə xəstələrdə ayırd etmək olmur. Son dövrün özünəməxsus 
klinik formaları vardır:  
1.  Sayıqlama  forması  –  zənginliyini  itirmiş  eyni  məzmunlu  sayıqlamalar,  hallüsinasiyalar, 
psevdohallüsinasiyalar  olur.  Bu  xəstələr  özlərini  sakit  aparır,  şöbənin  rejiminə  tabe  olurlar.  Onları 
xəstəxana daxilində işə cəlb etmək mümkün olur. 
2.  Apatik-abulik  forma-  ağır  forma  sayılır.  Tam  emosional  kütlük,  təşəbbüsün,  fəaliyyətin, 
maraqların itməsi olur. Belə xəstəlri işə cəb etmək olmur son dərəcə natəmiz olurlar, bütün günlərini 
çarpayıda keçirirlər, verilən suallara bir sözlə cavab verir və ya tamamilə susurlar. 
3.  Katatonik  forma-yarımstupor,  bəzən  stupor  müşahidə  edilir.  Saatlarla  eyni  vəziyyətdə 
oturmaqdan  ayaqların  şişməsi,  göyərməsi,  illərlə  mühafizə  olunan  katatonik  stupor  kaxeksiya,  trofik 
yaralarla müşayət olunur. Son illərdə psixotrop dərmanların köməyi ilə remissiya mümkün olur. Buna 
gecikmiş remissiya deyilir. 
 
UĢaqlarda və yeniyetmələrdə Ģizofreniyanın xüsusiyyətləri 
 
Uşaq yaşlarında rast gəlinən şizofreniyanın ən başlıca xüsusiyyətlərindən biri pozitiv əlamətlərin 
yaşa uyğun dəyişməidir. Yəni bir sıra əlamətlərin yaşa uyğun olaraq daha parlaq nəzərə çarpması və 
bir  sıra  sindromların  əsas  etibarilə  uşaqlarada  təsadüf  etməsidir.  Məsələn,  ümumi  inkişafın,  o 
cümlədən,  psixi  inkişafın  ləngiməsi,  hərəkətlərdə  və  nitqdə  ifadə  olunan  stereotipiya,  patoloji 
uydurmalar və  s.  Yeniyetmə  dövrü üçün xarakterik  əlamətlərdən aneroksiyanı  (az  yemək nəticəsində 
arıqlama),  metofizik  intoksikasiyanı,  ipoxondriya  və  heboid  sindromları  qeyd  etmək  olar.  Yaman 
gedişi xarakterizə edən başlıca əlamət, sürətlə inkişaf edən şəxsiyyətin dəyişilməsidir, ki, bu da autizm, 
emosional  çatışmamzlıq,  hərəkət  və  nitq  pozuntusu,  psixi  aktivliyin  enməsi  ilə  meydana  çıxır.  Süst 
gedişli  fasiləsiz  şizofreniyanın  uşaqlar  arasında  geniş  yayılmış  variantları,  əsasən  nevrozvari  və 
psixopatvari  debütlə  başlayn  formalardır.  Tutmalarla  şiddətlənən  şubvari  şizofreniyanın  nisbətən  az 
təsadüf  etməsinə  baxmayaraq,  o  zəngin  atipik  əlamətlərlə  (müxtəlif  qorxu,  patoloji  uydurma,  nitq 
pozuntusu  və  s.)  diqqəti  cəlb  edir.  Affektiv,  ipoxondrik,  senestopatik  əlamətlər,  hallüsinasiyalar, 
sayıqlama və katatoniya əlamətləri nisbətən az rast gəlinir.  
 

Fənn: Sinir-ruhi xəstəlikləri və tibbi psixologiya 
 
ġöbə: “Mamalıq iĢi”
 
2 nömrəli Bakı Baza Tibb Kolleci 
 
 94
 
 
Ahıl yaĢlarda baĢlayan Ģizofreniya
  
 
Ahıl yaşlarda başlayan və ya gecikmiş şizofreniya bir qayda olaraq, 40 yaşından sonra başlayan 
təsadüfləri  əhatə  edir.  Gecikmiş  şizofreniya  qadınlarda  kişilərə  nisbətən  3-4  dəfə  çox  rast  gəlinir. 
Xəstəlik əsas  etibarilə, sayıqlama, affektiv-sayıqlama, bəzən isə  görmə və eşitmə hallüsinasiyaları  ilə 
özünü  büruzə  verir.  Xəstəliyin  gedişinin  müəyyən  mərhələlərində  paranoyal  əlamətlər  güclənə  bilər. 
Belə  hallarda  fantastik  (özünüböyütmə)  sayıqlamaları,  psixi  avtomatizm,  psevdohallüsinasiyalar 
xəstəliyin  gedişini  kəskinləşdirir  və  bir  qədər  sonra  parafen  sindrom  formalaşır.  Başlanğıcı  geriyə 
inkişaf dövrünə (45-50 yaş) təsadüf edir. Ajitəli, narahat depressiya əlamətləri güclənə bilər. Xəstələrin 
nəinki  əhval-ruhiyyəsi,  eyni  zamanda  hərəkət  fəallığı  da  enir.  Qıcığa  qarşı  həssas,  hər  şeydən  narazı 
olmaqla  özünü  taqsırlandırma  və  təqib  sayıqlamalrı  müşahidə  edilir.  Belə  hallarda  şizofreniyanın 
qocalıqönü  depressiyadan  təcrid  etmək  xeyli  çətinlik  törədir.  Qocalıq  dövründə  şizofreniyanın 
kəskinləşməsi  az  nəzərə  çarpır,  əlamətlərin  tədricən  zəifləməsi  daha  tez-tez  müşahidə  edilir.  Bu  yaş 
dövrü  üçün  artıq  formalaşmış  son  dövr  əlamətlərinin  reduksiyası  xarakterikdir.  Əvvəllər  müşahidə 
olunan sayıqlamalar, hallüsinasiyalar və katatonik əlamətlər zəifləyərək stabilləşir və aktuallığını itirir, 
bununla yanaşı əvvəllər xəstələrə məxsus olan şəxsiyyətin enməsi, autuzm, manerlik, psixi infantilizm, 
əcaiblik və bu kimi digər əlamətlər ya az ya da heç dəyişmir. Bəzi xəstələrdə yaş artdıqca bir sıra yeni 
xüsusiyyətlər (məsələn, xəsislik, çox danışmaq, gileylənmək, özünə qarşı yüksək diqqət tələb etmək-
eqosientrizm) meydana çıxır. Bu xüsusiyyətlər şizofreniyanın əsas qüsur əlamətlərinin dəyişməsinə və 
yumşalmasına səbəb olur. 
Etiologiyası  və  patogenezi:  Xəstəliyin  etiopatogenezini  izah  edən  iki  bir-birinə  zidd 
psixodinamiki  və  somatik  nəzəriyyələr  indiyədək  öz  əhəmiyyətini  itirməmişdir.  Birinci  nəzəriyyə 
şizofreniyanı  uşaq  yaşlarında baş verən, psixi travmalar və digər psixogen sosial  amillərdən  yaranan 
patologiya  kimi  izah  edir.  Somatik  nəzəriyyənin  tərəfdarları  isə  xəstəliyin  yaranmasında  müxtəlif 
bioloji  proseslərə  (biokimyəvi,  endokrin,  immunogenetik  və  s.)  əhəmiyyət  verir.  Şizofreniyanin 
meydana çıxmasını izah edən ilkin nəzəriyyələrdən biri E.Krepelin tərəfindən irəli sürülən və bir sıra 
alimlər  tərəfindən  (Veyland,  Hiden,  V.P.Osipov,  V.A.Qilyarovski)  inkişaf  edincə  endokrinoloji 
nəzəriyyə olmuşdur. Şizofreniya zamanı orqanizmdə mürəkkəb hormonal dəyişikliklər getməsini, cinsi 
yetişkənlik, hamiləlik-doğuş və klimaks dövründə meydana çıxmasını nəzərə alaraq həmin amillər onu 
endokrin  pozuntularla  əlaqədar  olan  xəstəlik  kimi  izah  etməyə  cəhd  göstərmişlər.  Daha  sonra  onlar 
şizofreniyaya tutulan xəstələrin cinsi sferalarının bəzi xüsusiyyətlərini, məsələn, cinsi orqanların zəif 
inkişafını (hipoplaziya) , seksual hissiyatın zəifləməsini, onanizm və digər patoloji meyllərin meydana 
çıxmasını  qeyd  etmişlər.  İ.P.Pavlov  şizofreniyanın  patogenezində  irsi  amillərlə  yanaşı  xarici  zərərli 
amillərin  rolunu  qeyd  edərək,  deyirdi  ki,  beyin  qabığının  şizofreniyaya  məxsus  spesifik  funksional 
zəifliyi  bəzi  hallarda  anadangəlmə  (irsi),  digər  hallarda  isə  beyinə  ardıcıl  təsir  edən  zərərli  amillərin 
(infeksiyalar, intoksikasiyalar, psixi travmalar, psixi travmalar və s) nəticəsində qazanıla bilər.  
Hazırda ən çox diqqəti cəlb edən irsi nəzəriyyədir. Bu nəzəriyyənin tərəfdarları iki mühüm faktı 
əsas  götürərək  şizofreniyanın  sırf  endogen  (irsi)  xəstəlik  olmasını  sübut  etməyə  çalışırlar.  Həmin 
faktlardan birincisi xəstələrin populyasiyasında qohumluq dərəcəsi yaxınlaşdıqca xəstələnmə hallarının 
artması,  ikincisi  isə  xəstəliyin  tək  yumurtalı  əkizlərə  nisbətən  daha  yüksək  faiz  təşkil  etməsidir. 
Autointoksikasiya  nəzəriyyəsinin  tərəfdarları  şizofreniya  xəstəliyi  zamanı  irsi  çatışmamazlıq  və  ya 
xarici  amillərin  təsiri  nəticəsində  orqanizmdə  əmələ  gələn  və  sinir  hüceyrələrinin  normal  fəaliyyətini 
pozan  toksinlərə  (metabolitlərə)  əhəmiyyət  verirlər.  Bioloji  aktiv  maddə  adlandırılan  bu  toksinlərin 
beynin  daxilində  və  ya  digər  orqanlarda  yaranması  mübahisəlidir.  Axı  beyin  özünü  yad  təsirlərdən 
qorumaq  üçün  hematoendefalitik  baryerə  malikdir.  Oliqofreniyanın  kliniki  formalarından  biri  olan 
fenilketanuriya, qaraciyərdə sintez olunan fenilalanin fermentinin çatışmazlığı nəticəsində əmələ gəlir. 
Deməli,  beyin  hüceyrələrinə  təsir  göstərən  toksinlər  beyindən  kənarda  da  yarana  bilər.  Şizofreniya 
xəstəliyi  zamanı  beyin  toxumasına  qarşı  antitellərin  əmələ  gəlməsi  və  onun  miqdarının  xəstəliyi 
şiddətindən  asılı  olaraq  artması,  bu  xəstəliyi  autoimmun  xəstəliklər  sırasına  aid  etməyə  imkan 
vermişdir. Əmələ gəlmə mexanizmindən asılı olmayaraq sinir hüceyrələrinin membran keçiriciliyinin 
pozulması  şizofreniyanın  patogenezində  mühüm  amil  kimi  nəzərdən  keçirilməlidir.  Tədqiqatçıların 

Fənn: Sinir-ruhi xəstəlikləri və tibbi psixologiya 
 
ġöbə: “Mamalıq iĢi”
 
2 nömrəli Bakı Baza Tibb Kolleci 
 
 95
 
 
fikrincə  bu  pozuntuların  səbəbi  irsi  olmaqla  beyin  hüceyrələrinin  struktur  çatışmazlığı  ilə,  yaxud  da 
hüceyrə membranı fəaliyyətini tənzim edən genə təsir edən metabolitlərlə əlaqədardır. Xəstələrin qan 
zərdabında  toksik  maddələrin  və  immunopatoloji  komponentlərin  aşkar  edilməsinə  baxmayaraq, 
onların  ilkin  səbəbinin  tapılmaması  şizofreniyanın  patogenezində  biokimyəvi  və  autoimmun 
pozuntuların  heç  birini  qəti  olaraq  təsdiq  etmir.  Başqa  sözlə,  beyində  gedən  bioloji  proseslərin  əsil 
mahiyyətini axıradək araşdırmaq mümkün olmamışdır. 
Patomorfoloji  dəyiĢikliklər.  Şizofreniyanın  patomorfoloji  substratının  öyrənilməsinə  keçən 
əsrin  axırlarında  başlanmışdır.  P.Y.Snesaryev  (1937)  beyində  gedən  patoloji  prosesləri  toksiko-
hipoksik xarakterli ensefalopatiya kimi qiymətləndirmişdir. Belə dəyişikliklər irsi çatışmazlıq (qüsur) 
nəticəsində  beyin  toxumasının  “zəifliyi”  və  ya  “davamsızlıq”  əlaməti  kimi  qəbul  edilsə  də,  başqa 
səbəblər  nəticəsində  də  meydana  çıxa  bilər.  Müasir  müalicə  metodları  da  ələlxüsus  psixofarmakoloji 
maddələr  şizofreniyanın  patomorfologiyasına  öz  təsirini  göstərir.  Uzun  illər  psixotrop  maddələrlə 
müalicə olunan xəstələrdə yuxarıda təsvir olunan patoloji ocaqlar tapmaq mümkündür.