FƏrrux rüSTƏmov tamilla dadaşova ali MƏKTƏb pedaqogikasi
Yüklə 6,79 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
nüfuzu, hər şeydən əvvəl, onun əxlaqi davranışı ilə ölçülür. İkinci
ictimai fəallığı, dördüncü yerə elmi-tədqiqatçılıq iş- lərindəki uğurları qoyulur. Tələbələrin fikrincə, şəxsiyyətin əhəmiyyətlilik dərəcəsinə görə ikinci mühüm xüsusiyyəti onun əsas fəaliyyət növü olan təlimə
tələbələri idrak fəaliyyətinə, fəal təlim prosesinə təhrik edir. Akademik qrupda intizam və təlim müvəffəqiyyəti problemini qrupun mənəvi probleminə çevirmək lazımdır. Buna nail olmaq üçün, hər şeydən əvvəl, qrupda özünüidarə prinsiplərini inkişaf etdirmək, ictimai rəyi formalaşdırmaq, ən başlıcası isə ali təhsil müəssisəsində təlim prosesini təkmilləşdirmək mühümdür. Ali təhsil müəssisəsində təlim prosesi elə qurulmalıdır ki, o, tələbələrin idrak fəallığını stimullaşdıra bilsin. Akademik qrup daxilində mütəxəssis şəxsiyyətinin təşəkkülü və inkişafı təlim prosesinin məzmunundan çox asılıdır. Mütəxəssis şəxsiyyətinin çoxcəhətli və dinamik inkişaf prosesi ali məktəbdən adekvat fəaliyyət tələb edir. Etiraf etmək lazımdır ki, akademik qrupların fəaliyyəti heç də gələcək mütəxəssisin inkişafını təmin edə biləcək dərəcədə çoxcəhətli və rəngarəng olmur. Akademik qrupun fəaliyyəti, bir qayda olaraq, tələbələrin zəruri vəzifələri - intizam və təlim müvəffəqiyyəti ilə məhdudlaşır. Mütəxəssis şəxsiyyətinin inkişafını təmin edən bir sıra komponentlər akademik qrupun fəaliyyətindən kənarda qalır. Məsələn, peşə oriyentasiyası problemini götürək. Tələbələr 4S2
arasında aparılan sorğudan məlum olur ki, onların müəyyən hissəsi yiyələndikləri peşəni sevmirlər. Həm də kursdan kursa qalxdıqca «narazılann» sayı artır. Seçdiyi peşəyə professional maraq göstərməyən belə tələbələrin idrak fəallığı və təlim müvəffəqiyyəti aşağı səviyyədə olur. Onlar təlim-tərbiyə prosesinə biganə və passiv münasibət bəsləyirlər. Müvafiq neqativ halları aradan qaldırmaq və gələcək mütəxəssisin inkişafını təmin etmək məqsədilə ali məktəb formal olaraq peşə və ixtisas seçmiş tələbələrlə məqsədyönlü peşə oriyentasiyası işi aparmalıdır. Bu işdə akademik qrupun roluna xüsusi əhəmiyyət verilməlidir. Belə ki, qrupun peşəyə müsbət müntisibət bəsləyən üzvləri başqalarının peşəyə neqativ münasibətini nəinki neytrallaşdıra bilər, hətta
dostluq münasibətlərindən istifadə edərək onlarda seçdikləri peşəyə maraq oyada bilərlər. Akademik qrup mütəxəssis şəxsiyyətinin inkişafına həlledici təsir göstərdiyindən ali təhsil müəssisəsində xüsusi diqqət obyektinə çevrilir. Lakin unutmaq olmaz ki, akademik qrup mütəxəssis şəxsiyyətini inkişaf etdirən yeganə amil deyil. Şəxsiyyət bir qrupda deyil, biri-birilə qarşılıqlı əlaqədə olan müxtəlif qruplarda, başqa sözlə, qruplar sistemində inkşaf edir. Tələbə təkcə akademik qrupun deyil, gənclər təşkilatının, tələbə elmi birliyinin, bədii özfəaliyyət dərnəkləri, idman bölmələri, klublar və digər qrupların üzvü olur. Bunlarla yanaşı, tələbə həm də şəxsi simpatiya və bağlılıq əsasında yaranan qeyri- formal qrupların üzvü olur. ‘ Tələbənin kollektiv həyatının öyrənilməsi göstərir ki, «sintetik» qruplarda fəaliyyətin dairəsi və məzmunu akademik qrupda olduğundan daha genişdir. Fikrimizi əsaslandırmaq məqsədilə, üzvülük və referent qrup anlayışlarının mahiyyətini açıqlayaq.
yalnız iştirakçısıdır. Bu mənada üzvlük qrupunu - ‘uiiirak qrupu da adlandırmaq olar. Üzvülük qrupları kiçik qrupların nisbətən geniş yayılmış növüdür. Əlverişli şəraitdə üzvlük qrupu-referent qrupa çevrilə bilər.
standartlarını, norma və dəyərlərini etalon kimi qəbul edir. Onları özünün şəxsi məqsəd və davranış normalarının 4S3
mənbəyi kimi qəbul edir. Bu mənada referent qrup - etalon qrupdur. Şəxsiyyətin daha çox bağlandığı, dəyərlərini və davranı.'j normalarını özünə daha çox yararlı hesab etdiyi qrup-rç/c'rtvır
qrupun hər bir üzvü üçün, referent qrupa çevrilməsi qrup nümayəndəsindən çox asılıdır. Bir qayda olaraq, şəxsiyyətin bir referent qrupu olur. Lakin tələbə iki və daha çox referent qrupa üzv ola bilər. Akademik qrup, elmi chrnokbr, dostlar qrupu və s. tələbə üçün referent qruplardır. Təbiidir ki, tələbə qoşulduğu hər bir referent qrupun norma və tələblərini nəzərə almalı, davranışını müvafiq standartlara uyğunlaşdırmalıdır. Lakin tələbənin iki, yaxud üç referent qrupun mənafelərini uzlaşdırmaq cəhdləri bir çox hallarda reallaşa bilmir. Bu isə tələbənin davranışında müəyyən ziddiyyətlərin yaranmasına səbəb olur. Bu zidddiyyətlərin düzgün həlli tələbə şəxsiyyətinin inkişafını təmin edir. Tələbənin daxil olduğu referent qrupları sxematik olaraq belə göstərmək olar: Tələbə qrupları
Akademik qruplar (AO)
Gənclər təşkilatı (GT) Tələbə elmi birliyi (TEB)
Bədii özfəaliyyət dəməkləri (BÖD) İdman bölmələri fİBİ
Oeyri-formal qruplar (QFO)
biıntetık qruplar (bQ) Üzvlük qrupu (iştirak qrupu) (lO)
Referent qrup (RO)
484 ümumiyyətlə, şəxsiyyətin inkişafı referent qrupların hər birində daşıdığı roldan və öz rollarına bəslədiyi münasibətdən asılıdr. Bəzən rol konflikti (latınca conflictus toqquşma deməkdir. Biri-birinə zidd mənafe, görüş və meyillərin toqquşması) yaranır. Bu konfliktlər müxtəlif qrupların biri- birilə uyuşmayan tələblərinin toqquşması zamanı baş verir. Məsələn, akademik qrupun təşkilat saatı, gənclər birliyinin iclası, universitet üzrə tələbə elmi konfransının açılışı, imtahanqabağı məsləhət saatı, ad günündə yaxın dostlarla görüş eyni vaxta düşür. Öz seçimində, və rolunu müəyyənləşdirməkdə tələbə sərbəstdir. O, müstəqil olaraq arzusunda olduğu rolunu seçir və öz seçimi üçün məsuliyyət daşıyır. Rolların konflikti yuxarı kurslara qalxdıqca artır. Çünki yuxan kurs tələbələrinin akademik qrupda fəaliyyət dairəsi məhdudlaşır. Digər ünsiyyət formaları isə genişlənir. Bu. ali təhsil müəssisəsində tərbiyə işinin birtərəfli aparılmasının nəticəsi kimi təzahür edir. Bir çox hallarda ali təhsil müəssisəsi akademik qruplarda şəxsiyyətlərarası münasibətlərin məqsədəuyğun formalaşmasına daha çox diqqət yetirir. Təlim qrupları, başqa sözlə, akademik qruplarla yanaşı,
təlimdən- kənar
qrupların formalaşdırılması kimi vacib fəaliyyət sahəsi unudulur. Halbuki, yuxarı kurslarda tərbiyə işi məhz tələbələrin təlimdənkənar birliklərinin yaradılmasına və
fəaliyyətinin təşkilinə yönəldilməlidir. Gələcək mütəxəssisin təlim və təlimdənkənar qruplarda daşıdığı rolları və ünsiyyət formalarını aydınlaşdırmaq və bu əsas üzərində tələbələrin müxtəlif şəxsi münasibətlərinə mənəvi-əxlaqi istiqamət vermək lazımdır. Sosial qruplar özlərinin inkişaf səviyyəsi ilə biri-birindən fərqlənirlər. İnkişaf etmiş qrupun ən yüksək forması kollektivdir. Hər bir kollektiv qrup hesab oluna bilər. Amma hər bir qrup heç də həmişə kollektiv adlandırıla bilməz. Kollektiv - cəmiyyətin bir hissəsi olan, birgə fəaliyyətin ümumi məqsədlərinə tabe olan insan qrupudur. Əgər, bu və ya digər qrup öz üzvlərini cəmiyyət üçün faydalı fəaliyyət növləri ətrafında birləşdirə bilirsə, bu, o deməkdir ki, qrup- kollektiv kimi təşəkkül tapıb. Buna misal olaraq uşaq, şagird, 485
idman, əmək, hərbi və başqa kollektivləri qeyd etmək olar. Ali təhsil müəssisəsində tələbə kollektivi, pedaqoji kollektiv, ümumuniversitet kollektivi fərqləndirilir. Onlardan hər birinin özünəməxsus əlamətləri, həm də onları birləşdirən ümumi əlamətləri vardır. Kollektivə xas olan əsas əlamətlər eynilə tələbə kollektivinə də aiddir. Bu əlamətlər aşağıdakılardır: jsS kollektivin qarşısımla sosial əhəmiyyətli vəzifələrin qoyulması
(tələbə kollektivinin məqsədləri sosial-ictimai tələblərlə, dövlətin mənafeyi ilə müəyyən edilir, dövlətin qanunlarına, hakim ideologiyaya zidd olmur); Äf ümumi birgə fəaliyyət
(tələbə kollektivi qarşıya qoyulmuş ümumi məqsədə çatmaq üçün məqsədyönlü şəkildə idarə olunan birgə fəaliyyət göstərir. Birgə fəaliyyətin müvəffəqiyyəti üçün hər bir tələbə məsuliyyət daşıyır); jsS kollektiv üzvləri arasında
(qarşıya qoyulmuş məqsədlərə nail olmaq üçün tələbələrin birgə fəaliyyəti və mənəvi birliyi təmin edilməlidir); jsS kollektivin səlahiyyətli üzvlərinin olması
(tələbə kollektivində açıq səsvermə yolu ilə seçilmiş rəhbər orqanlarla qalan üzvlər arasında demokratik əlaqələr təmin edilməlidir); sS kollektivdaxili psixoloji iqlimin yaradılması
(tələbə kollektivi daxilində elə mənəvi-psixoloji iqlim yaradılmalıdır ki, o, tələbənin şəxsiyyət və gələcək mütəxəssis kimi inkişafını təmin etsin);
(tələbə kollektivi möhkəm olmalı, hər bir üzvünü müdafiə etməli, hər kəsin məqsədyönlü- fəaliyyətinə dəstək verməli, sağlam tənqid və özünütənqidə şərait yaradılmalıdır); jsS kollektivdə şəxsi və ictimai
(hər bir tələbə öz şəxsi marağını ictimai maraqlara tabe etməyi bacarmalıdır. Belə olduğu halda, tələbə öz məsuliyyətini aydın dərk edir, möhkəm əqidəyə malik olur). Tələbə kollektivinin əsas əlamətlərini sxematik olaraq belə eöstərmək olar: 4SC>
Təhha kollektivi deyərkən, sosial əhəmiyyətli ümumi məqsəd ıığrımda birgə mübarizə aparan, ümumi seçkili orqanlara malik olan, qarşılıqlı asılılığı, məsuliyyəti, monolitliyi ilə seçilən, bütün üzvlərinin hüquqları eyni dərəcədə qorunan qrup başa düşülür. Tələbə kollektivi - özünün hər bir üzvünə münasibətdə tərbiyə subyektidir. Tələbə kollektivinin formalaşdınimasının texnoloji mərhələləri aşağıdakılardır: Tələbə qruplarında vəzifələrin düzgün bölüşdürül- Vəzifələrin düzgün bölüşdürülməsi tələbə kollektivini düzgün təşkil etməyin çox mühüm texnoloji mərhələsidir. Akademik qrup tələbələrini, imkan daxilində, müxtəlif vəzifələrlə: uzunmüddətli vəzifələr
(qrup nümayəndəsi, müxtəlif şuralara üzvlük, tələbə elmi birliyinə üzvlük və s.); növbə ilə dəyişən vəzifələr
("növbətçilik və s.); müvəqqəti vəzifələr (ayn-ayrı tapşırıqlar şəklində keçirilən disput, müzakirə və s.) təmin etmək lazımdır. gS Müxtəlif ictimai və özünüidarə orqanlarının yaradılması mərhələsi.
Tələbə kollektivində müxtəlif istiqamətli özünüidarə orqanlarının yaradılması intizamı, borc və məsuliyyət hissini, özünə və qrup yoldaşlarına tələbkarlığı artırır, sağlam ictimai rəy formalaşdırır.
Seçkili orqanların, müvəkillərin, məsul şəxslərin qrup qarşısında müntəzəm hesabatları kollektivə öz üzvlərinə nəzarət etməyə. 487
həmçinin kollektivin dəstəyi ilə işin keyfiyyətini artırmağa imkan verir.
Ä" Ttfhhs kollektivinin daim irəUhmasinin tamin edilmasi.
Kollektivin möhkəmlənib yaşaması üçün ən mühüm amillərdən biri onun öz qarşısında daim mürəkkəbləşən və daha çox sosial əhəmiyyət kəsb edən məqsədlər qoyması, onların həlli üçün çalışması, daim hərəkət etməsi və irəliləməsidir. Kollektivin həyatında bir yerdə dayanmağa yol vermək olmaz. Qarşısında yeni vəzifələr qoyulmayan kollektiv zəifləməyə, dağılmağa məhkumdur. A.S.Makarenko üç cür perspektiv məqsədlər müəyyən etmişdi: uzaq, orta yaxın. Buna istinadən tələbə kollektivi qarşısında uzaq və ona doğru hərəkəti təmin edən orta və yaxın perspektivlər qoyulmalıdır. «Perspektiv xətlər sistemi» kollektivin bütün həyatına nüfuz etməlidir. JB S Tahbə qruplarında
(ümumilikdə, ali təhsil
müəssisəsində) ananalarin yaradılma.sı.
Kollektivdə yaranan mütərəqqi ənənələr kollektivi möhkəmləndirən «ictimai yapış- qandır» (A.S.Makarenko). Ənənələrə müntəzəm surətdə əməl edildiyindən hər bir tələbə onun icraçısına və keşikçisinə çevrilir. Ənənələr kollektivi dağılmağa qoymur, müxtəlif tələbə qruplarında və ali təhsil müəssisəsində şüurlu intizamı, «könüllü tabeliliyi» təmin edir, ali məktəb həyatına emosionallıq, gözəllik, gümrahlıq, nikbinlik bəxş edir.
Akademik qruplar ali təhsil müəssisəsinin ilk kollektivləri və əsas özəyidir. İlk kollektivlərin ali məktəb kollektivi ilə əlaqədə, uzaq perspektivlər və ümumi məqsədlər uğrunda birgə fəaliyyəti təmin edilməlidir.
Tələbə kollektivlərinə müstəqillik və təşəbbüskarlıq verilməklə yanaşı, ciddi surətdə düşünülmüş, tələbələrin özünüidarə hüquqlarını məhdudlaşdırmayan pedaqoji rəhbərlik həyata keçirilməlidir. Hər bir ali təhsil müəssisəsinin «pedaqoji mərkəzi» olmalıdır. Talaba kollektivi - har bir üzvünün daxili alaminin inkişafı. bütövlükda camiyyatda baş veran sosial-iqtisadi-ideoloji 488
(/.\vi.yı>hjhr. f^tnıf mühitin psixoloji iqlimi, pcilaqoji rohh.viiyin xaraktcrilo .prfhmw vo daim inki.'^afda olan dinamik sistemdir. A.S.Makarenkonun kollektivin inkişaf
qanunaııy- ğunİLiqlan haqqındakı mülahizələri eynilə tələbə kollektivinə də aid edilə bilər:
(Fəaliy\'ət kollektivin yaşayış və mövcudolma formasıdır. Fəaliyyətsizlik kollektivin məhv olma formasıdır). Atşkarlıq, mosuliyyotli asılılıq,
«perspektiv xəiləı ». «paralel pedaqoji təsir» kollektivin inkişaf prinsipləridir. JS S Kollektivin çoxınorlıobli fonnala^dırılnıası texnologiyası. A.S.Makarenkonun kollektiv haqqında təliminə istinadən qeyd edə bilərik ki, tələbə qrupunun kollektivə çevrilməsi keyfiyyət dəyişmələrindən ibarət mürəkkəb bir prosesdir və aşağıdakı mərhələlərdən ibarətdir:
İnkişafının ilk mərhələsində kollektiv üzvləri arasında sabit münasibətlər hələ formalaşmış olmur. Fakültə dekanının qrupa təyin etdiyi kurator özünə tərəfdarlar axtarır, fəalları üzə çıxarmağa çalışır.
Kollektivin inkişafının bu mərhələsində fəallar işə qoşulur, kuratorun tələblərini digər üzvlərə çatdırır, kollektivin həyatının təşkilində fəal iştirak edir, kollektivə öz tələblərini verir. Kurator qrup fəallarını diqqət mərkəzində saxlayır və onların köməyindən istifadə edir. Bu zaman paralel pedaqoji təsir təzahür edir. Kollektivin strukturu sabitləşir, bütöv sistem kimi çıxış edir. Özünüidarə və özünütənzimləmə mexanizmləri fəaliyyətə başlayır. Kurator bu mərhələdə kollektivin bütün imkanlarını əsas vəzifələrin icrasına yönəldir. Kollektiv tələbə şəxsiyyətinin sosial əhəmiyyətli keyfiyyətlərinin inkişafı üçün mühüm amilə və tərbiyənin subyektinə çevrilir. Kollektivin inkişafının bu mərhələsi ziddiyyətlərin - (kollektiv və fərdlər arasında, kollektivin tələblərini qabaqlayan, yaxud əksinə, onun tələblərindən geri qalan tələbələr 489
arasında, ümumi və fərdi perspektivlər arasında, kollektivin davranış normaları ilə ayrı-ayrı üzvlərin davranışı arasında, müxtəlif dəyərlərə malik qrupdaxili mikroqruplar arasında və s.) həlli və aradan qaldırılması ilə bağlıdır. Bununla əlaqədar kollektivin həyatında sıçrayışlar, bəzən durğunluq, geriləmə təzahür edir.
Kollektivin inkişafının üçüncü və sonrakı mərhələləri kollektiv üzvlərinin bir-birilərinə verdikləri tələblərin səviyyəsi və xarakteri ilə səciyyələnir. Tələbələrin özlərinə və digər üzvlərə verdikləri tələblər kollektivin tərbiyəlilik səviyyəsini, psixoloji durumunu təzahür etdirir. Bu inkişaf səviyyəsinə qalxmış kollektiv şəxsiyyətin, mükəmməl mütəxəssisin formalaşması və inkişafinı təmin edir. Kollektiv hər bir üzvünün fərdi inkişafını təmin edən subyektə çevrilir. Ümumi təcrübə, hadisələrə eyni baxış tələbə kollektivinin əsas əlamətlərinə çevrilir. Tələbə kollektivinin inkişafı maneəsiz olaraq bir mərhələdən yeni, daha yüksək pilləyə keçid deyil. Pillələr arasında kəskin sərhəd yoxdur. Sonrakı pilləyə keçid imkanları əvvəlkində yaranır. Sonrakı mərhələ əvvəlkini əvəz etmir, ona əlavə olunur. Kollektiv hətta ən yüksək inkişaf səviyyəsinə çatsa belə bir yerdə dayana bilməz. O, daim inkişaf etməli, irəliyə doğru getməli, əxlaqi normaların hər bİr üzvünün daxili tələbatına çevrilməsini təmin etməli, onları özünütəhsilə və özünütərbi- yəyə təhrik etməlidir. Tələbənin kollektivə daxil olması və onun maraqları, norma və tələbləri ilə yaşaması o qədər də sadə proses deyil. Bu, olduqca mürəkkəb, çoxçalarlı proses olmaqla yanaşı, həm də fərdi prosesdir. Bilik, bacarıq və vərdişləri, ün- siyyətliliyi, fərdi-psixoloji xüsusiyyətləri ilə əlaqə biri-birindən seçilən tələbələrin kollektivə qoşulması da eyni xarakterə malik deyil. Ümumiyyətlə, insanın kollektivə qoşulması onun fərdi sosial təcrübəsindən çox asılıdır. Fərdi sosial təcrübə, şəxsi mühakimələr, davranış normaları, dəyərlər sistemi kollektivə uyğun gəldikdə, kollektivə uyuşma prosesi daha tez və asan başa gəlir. Əksinə olduqda, tələbə yaşıdları ilə yarat- 490
maqda çətinlik çəkir. Əgər, tələbə kollektivi yüksək inkişaf səviyyəsinə çalmışsa, ictimai rəy, mütərəqqi ənənələi' l'oı nıa- laşmışsa, özünüidarə orqanları kifayət qədər nüfuz qazanmışsa, onunla üzvləri arasında normal münasibətlər asanlıqla yaranır. Deməli, tələbə ilə daxil olduğu qrup arasında münasibətlərin necə formalaşması təkcə tələbənin fərdi xarakter əlamətlərindən deyil, həm də kollektivdən asılıdır. Əgər kollektiv yetkindirsə, insan azadlıqlarını və hüquqlarım diqqət mərkəzində saxlayırsa, demokratik prinsipləri kollcktiv həyatm prioriteti hesab edirsə, tələbənin kollektivə uyuşması maneəsiz baş verir və belə mənəvi-psixoloji iqlim tələbənin şəxsiyyət və mütəxəssis kimi inkişafı üçün əlverişli sosial mühit yaradır. Əksinə, fəaliyyətin yeknəsəkliyi və cansıxıcı olması, sosial rolların diapozonunun dar olması, ünsiyyətin məhdudluğu, üzvlərin mədəni səviyyəsinin aşağı olması, biri- birini qavr^ıma mədəniyyətinin olmaması, biri-birini qiymətləndirə bilməməsi münasibətləri çətinləşdirir, tələbə ilə mənsub olduğu kollektiv arasında ziddiyyətlər doğurur, tələbənin şəxsiyyət və mütəxəssis kimi inkişafına mane olur və beləliklə də, cəmiyyətin, dövlətin ümumi mənafeyinə ziyan vurur. A.S.Makarenkonun kollektiv haqqında təliminə istinadən tələbənin kamil mütəxəssis və fəal həyat mövqeyinə malik şəxsiyyət kimi formalaşmasını təmin etmək məqsədilə ali təhsil müəssisəsinin pedaqoji kollektivinin aşağıdakı funksiyalarını qeyd edə bilərik:
səfərbər vəziyyətdə olması; • kollektiv tərəfindən müdafiə edildiyini, hüquq və imtiyazlarının, dəyərlərinin və sərvət meyillərinin qorunduğunun dərk edilməsi;
nüfuzun kollektiv üçün qürur hissi ilə birləşməsi; 491
• kollektivin norma və tələblərinə, qaydalarına və ənənələrinə könüllü surətdə tabe olmaq, bunların şəxsi davranışın kriteriyaları kimi qəbul edilməsi. Deməli, tələbənin gələcək mütəxəssis kimi inkişafını təmin etmək məqsədilə, ali təhsil müəssisəsində möhkəm pedaqoji Yüklə 6,79 Mb. Dostları ilə paylaş:
|