Müəssisə miqyasında ixtisaslaşma isə-özünün konstruktiv quruluşuna,
hazırlanma texnologiyasına görə analoq təşkil edən, tətbiq sahəsi məhdud olan,
istehsalı uzun dövr üçün təkrarlanan məhsul istehsalının bir müəssisədə
təmərküzləşməsidir.
Müəssisədaxili ixtisaslaşdırma müəyyən texnoloji əməliyyatların yerinə
yetirilməsi üçün onların sex, istehsal sahəsi və iş yerləri arasında bölüşdürülərək
cəmləşdirilməsidir.
Müəssisələr üzrə istehsalın ixtisaslaşdırılmasının əşya, hissə və texnoloji
ixtisaslaşma formaları vardır. İxtisaslaşdırmanın əşya forması bilavasitə
istehlakçıya çatan hazır məhsul istehsalının bu və ya digər bir müəssisədə
cəmləşdirilməsi deməkdir. Hissələr üzrə ixtisaslaşma forması sonradan istehsalda
istifadə edilmək və hazır məhsulu dəstləşdirmək məqsədilə onun ayrı-ayrı
hissələrinin buraxılışının bu və ya digər bir müəssisədə təmərküzləşdirilməsi ilə
səciyyələnir. Texnologiya üzrə və ya mərhələlər üzrə ixtisaslaşdırma forması bu və
ya digər müəssisənin əmək predmetinin emalı mərhələlərindən birinin yerinə
yetirilməsinə cəlb edilməsini səciyyələndirir.
İstehsalın ixtisaslaşdırılmasının dərinləşməsi, bütöv bir istehsalın öz tərkib
hissələrinə parçalanaraq müstəqilləşməsi, onlardan hər birinin ayrılıqda təsərrüfat
nəticələrini yaxşılaşdırsa da, onları bir-birindən asılı edir, bunların, ayrılıqda olsa
da ümumi məqsədə çatmaq üçün səylərinin birləşdirilməsinə obyektiv ehtiyac
yaradır. İxtisaslaşdırmanın dərinləşməsi eyni bir məhsul istehsalının iştirakçıları
arasında təsərrüfat əlaqələrinin yaranmasını tələb edir ki, buna da istehsalın
kooperasiyalaşması deyilir.
2. Kooperasiyalaşma müəyyən bir məhsulun birgə istehsalı ilə məşğul olan
müəssisələr arasındakı uzunmüddətli təsərrüfat əlaqələri formasıdır.
Kooperasiyalaşdırma prosesi aşağıdakıları özündə əks etdirir:
- müəyyən istehsalın tələbatları üçün dəstləşdirici məmulatların və
yarımfabrikatların göndərilməsi (istehsalı) və xidmətlərin yerinə yetirilməsini;
- məlum məhsulun müəyyən alıcıları ilə təchizatçının əlaqələrini;
- təchizatçının məhsul istehsal edən və yarımfabrikatı formalaşdırmaqda
davam edən müəyyən istehlakçılar üçün yerinə yetirdiyi işini.
İxtisaslaşdırma istiqamətlərinə müvafiq olaraq kooperasiyalaşdırmanın
aşağıdakı formaları fərqləndirilir:
