“Fitopreparatlar texnologiyasi” fanidan o‘quv –uslubiy majmua

“Fitopreparatlar texnologiyasi” fanidan o„quv –uslubiy majmua
85 
chiqadigan va boshqa kasalliklarni davolash uchun xamda qon bosimini pasaytiruvchi, 
tinchlantiruvchi, yurak (kardiotonik) va ba‘zi saraton kasalliklarini davolovchi, o‘t va siydik xaydovchi 
vosita sifatida qo‘llaniladi. 
Rutin olish tеxnologiyasi. Flamin preparatini olish tеxnologiyasi 
Xozirgi vaqtda tibbiyotda dori sifatida rutin, kvartsetin preparati keng qo‘llaniladi. 
Rutinni 1842 yilda birinchi marta nemis olimi Vays Ruta graveolens o‘simligidan olgan bo‘lib, 
preparat shu o‘simlik nomi bilan yuritilib kelmoqda. Xozirgi vaqtda rutinni o‘simlikning er ustki 
qismidan va yapon saforasining (saphora japonica) g‘unchasidan olinadi. Xozirgi vaqtda rutin yapon 
saforasining g‘unchasini suvda qaynatib, so‘ngra spirtda qayta kristallab olinadi. Buning uchun yapon 
saforasining g‘unchalarini qaynoq suvda ekstraktsiya qilinadi. 3 marta 1:8 nisbatda, 1-2 atmosfera 
bosimda, 130
O
C xaroratda, so‘ngra qaynoq xolda 2 qavat bo‘z orqali g‘unchadan ekstraktni filtrlab 
ajratib olinadi. Qaynoq xolda filtrlanganda rutin suvda erigan xolda bo‘ladi. Qaynoq ekstraktni 18
0
S 
gacha sovutiladi, bunda rutin cho‘kmaga tushadi. Rutin bilan birgalikda boshqa suvga erib chiqishi 
mumkin bo‘lgan biologik faol moddalar xam cho‘kmaga tushadi. Cho‘kmadagi rutinni bo‘z orqali
filtrlanadi. Filtrlab, yaxshilab oqava suvlarni rangi toza bo‘lguncha suv bilan yuviladi. Yuvish 
jarayonida boshqa ekstraktiv moddalar suvda erib o‘tadi va rutin tozalanadi. Toza yuvilgan nam rutin 
80-85
O
C dan oshib ketsa, rutin parchalanib ketib, texnologik rutin olinadi. Texnologik rutinni olib, 
1:30 nisbatda, kontsentratsiyasi 85 dan past bo‘lmagan etil spirtda 45 daqiqa davomida qaynatilib 
eritiladi. So‘ngra rutinni spirtli eritmasi sovutiladi. Sovutilganda rutin bilan spirtga erib chiqqan 
boshqa ekstraktiv moddalar cho‘kmaga tushadi. Sovuq spirtli eritmani filtr pressda texnik yot 
moddalardan tozalanadi (Yot moddalar texnik rutinni olish jarayonida filtrlash protsessini 
yomonligidan oralig‘ida o‘tib qolgan bo‘lishi mumkin). Spirtli eritmani xaydash apparatiga o‘tkazib 
eritmadan spirt-suvli rutin qolguncha xaydaladi. Xaydalgan spirtning kontsentratsiyasi tekshirilib, 
qayta ishlatilib, yana texnik rutinni suvdan ajratish uchun sentrifugalanadi. Ajratilgan nam rutinga 
kontsentratsiyasi 90 dan past bo‘lmagan etil spirti qo‘shiladi. Bunda rutin unga qo‘shilib chiqqan 
boshqa flavonoidlar tozalanadi (kvertsetin, kempferol va boshqalar) xosil bo‘lgan spirtli aralashmani 
bir soatgacha qo‘yib so‘ngra sentrifugalanadi. Bunda spirtli eritma bo‘lgan rutin aloxida ajratiladi. 
Spirtli eritmani xaydash uchun qurilmaga yuboriladi. Rutin esa quritgichda 80-85
O
C da quritiladi. 
Tamom bo‘lgandan keyin, xom-ashyodan rutinni tarkibini spektrometrik taxlil qilinadi.
Rutinning kimyoviy tuzilishi.
1927 yilda rutin A.Perkin tomonidan aniqlangan. Rutinning vitamin 
R tasirga ega ekanligi 1942 yilda aniqlangan. 1962 yilda rus olimi N.A. Preobrajenskiy o‘z ishchilari 
bilan birgalikda rutinni sintez yo‘li bilan olish usulini ishlab chiqishdi. Rutin kimyoviy tuzilishi 
jixatdan flavanol glikozidlar qatoriga kirib, uning tarkibi kvertsetin-aglikoni va D-glyukoza bilan va l-
ramnozadan tashkil topgan disaxarid rutinozadan iborat. 
Rutin sof xolda sarg‘ish – yashil, mayda kristall kukun bo‘lib, spirtda qiyin eriydi, suyultirilgan 
ishqorlarda eriydi, suv efir, xloroform va benzolda erimaydi. U 183-194
0
C xaroratda suyuqlanadi. 
Rutinning chinligini aniqlashda qizil rangli sianin xlorid xosil qilish reaktsiyasidan foydalaniladi. 
Bunda preparatning spirtdagi eritmasiga kontsentrlangan xlorid kislota ishtirokida rux yoki magniy 
qirindisi ta‘sir ettirilsa, qizil rang paydo bo‘ladi. Bu rutinning chinligini aniqlashda asosiy reaktsiya 
sifatida Davlat farmakopeyasiga kiritilgan bo‘lib, uni sianidin reaktsiyasi nomi bilan yuritiladi. 
Reaktsiyadan ko‘rinib turibdiki, sianidin – moddasining xosil bo‘lishi flavonoidlardagi karbonil guruxi 
va 2,3 xolatdagi qo‘shbog‘li uglerodlarning vodorod ta‘sirida gidrirlanishi va so‘ngra esa 
degidridlanishi xisobigadir. 
Keyinchalik aralashmaga neytral muxitgacha natriy gidroksid eritmasi qo‘shilganda ranglanish 
kuchayib boradi. Bu sianin moddasining avval psevdoizomer, so‘ngra esa oksixinon shakliga o‘tib 
ketishi natijasidadir, deb tushunish mumkin. Rutinning chinligini aniqlashdagi sianin xosil qilish 
reaktsiyasi barcha flavonoidlarga xosdir. Ammo ularning kimyoviy tuzilishiga qarab rang xam xar xil 
(oltinsimon sariq rangdan, to‘q qizil ranggacha) bo‘ladi. Rutinning 1 moll natriy gidroksiddagi eritmasi 
to‘q sariq rangga bo‘yaladi. Rang eritmaning turishi natijasida yana xam to‘qlashadi. Bu rutindagi 
geterotsiklik xalqaning ―ochilib‖ xalqon – moddasiga o‘tishi natijasidadir. 

---