ASOSIY DARSLIKLAR VA O„QUV QO‟LLANMALARI RO‟YXATI
Asosiy
1.1. M.N.Maxsumov, M.M.Malikov “Farmakologiya”. Toshkent., 2006y.
1.2. M.N.Maxsumov, X.X.Xolmatov “Fitoterapiya farmakologiya asoslari bilan birga”.
Toshkent., 2003y.
1.3. B.A.Samura, L.T.Malaya “Fitoterapiya v klinike vnutrenno bolezney”. Xarkov. 2003.
1.4. M.D.Mashkoveni “Lekarstvennыe sredstva” (1 – 2 top). Moskva. 2004y.
Qo„shimcha
2.1. M.N.Nabieva, E.Djo„raev. “fitoterapiya va bitu”. Toshkent.
2.2. M.N.Maxsumov. “ma‟ruzalar matni”. 2000y., 1994.
2.3. X.U.Aliev, M.N.Maxsumov. O„quv – uslubiy qo„llanma. Toshkent.. 2003y.
3 Amaliy mashg„ulot:
Dori vositalarining yuborish yo„llari. Fitopreparatlar ishlatish usullari.
Mashg
‟ulotning maqsadi: talabalarda Dorivor o„simliklar preparatlarini tanaga kiritish
yo`llari. Fitopreparatlarni qo„shib ishlatishda kuzatiladigan o„zgarishlar – sinergizm,
potensiallanishi, antogonizm va ularning turlari. Kompleks fitopreparatlarni (fitoyig„malar va
134
boshqalar) tayyorlashda bo„lishi mumkin bo„lgan kimyoviy reaksiyalar natijasida cho„kmaga
tushish va boshqalar.
Fitoterapiya farmakoterapiyaning bir turi, uning yaxshi tomonlari, boy tarixi. Ibn Sino, dori
vositalarini (fitopreparatlarni) yaratish, manba‟i, amalda kiritilishi qoidalari haqida ma„lumot
berish va amaliy ko„nikmalarni shakllantirish.
Masalaning qo‟yilishi: Dorivor o„simliklar preparatlarini tanaga kiritish yo`llari.
Fitopreparatlarni qo„shib ishlatishda kuzatiladigan o„zgarishlar – sinergizm, potensiallanishi,
antogonizm va ularning turlari. Kompleks fitopreparatlarni (fitoyig„malar va boshqalar)
tayyorlashda bo„lishi mumkin bo„lgan kimyoviy reaksiyalar natijasida cho„kmaga tushish va
boshqalar.
Fitoterapiya farmakoterapiyaning bir turi, uning yaxshi tomonlari, boy tarixi. Ibn Sino, dori
vositalarini (fitopreparatlarni) yaratish, manba‟i, amalda kiritilishi qoidalarihaqida talabalarga
beriladigan bilim va ko‗nikmalar.
Talaba bilishi lozim:
Dorivor o„simliklar preparatlarini tanaga kiritish yo`llari.
Fitopreparatlarni qo„shib ishlatishda kuzatiladigan o„zgarishlar – sinergizm,
potensiallanishi, antogonizm va ularning turlari.
Kompleks fitopreparatlarni (fitoyig„malar va boshqalar) tayyorlashda bo„lishi mumkin
bo„lgan kimyoviy reaksiyalar natijasida cho„kmaga tushish va boshqalar.
Fitoterapiya farmakoterapiyaning bir turi, uning yaxshi tomonlari, boy tarixi. Ibn Sino,
dori vositalarini (fitopreparatlarni) yaratish, manba‟i, amalda kiritilishi qoidalari
Talaba bajara olishi lozim:
Dorivor o„simliklar preparatlarini tanaga kiritish yo`llari.
Fitopreparatlarni qo„shib ishlatishda kuzatiladigan o„zgarishlar – sinergizm,
potensiallanishi, antogonizm va ularning turlari.
Kompleks fitopreparatlarni (fitoyig„malar va boshqalar) tayyorlashda bo„lishi mumkin
bo„lgan kimyoviy reaksiyalar natijasida cho„kmaga tushish va boshqalar.
Fitoterapiya farmakoterapiyaning bir turi, uning yaxshi tomonlari, boy tarixi. Ibn Sino,
dori vositalarini (fitopreparatlarni) yaratish, manba‟i, amalda kiritilishi qoidalari
Fanlararo va fan ichidagi bog‟liqlik: Mashg„ulot davomida olingan bilimlardan Farmatsevtik
yordam, BTY‟o va klinik farmatsiyada barcha mavzularini o„zlashtirishda foydalanish mumkun.
Motivatsiya: tibbiyot amaliyotida qo„llaniladigan dori vositalar keng asortimentli bo„lganligi
sababli ularni o„rganish katta ahamiyat kasb etadi.Dori vositalarni o„rganish ularni qabul qilish
va saqlash jarayonlarida salbiy ta'sir etuvchi omillardan himoya qilishni talab etadi
Mashg‟ulotning mazmuni: Dorivor o„simliklar preparatlarini tanaga kiritish yo`llari.
Fitopreparatlarni qo„shib ishlatishda kuzatiladigan o„zgarishlar – sinergizm, potensiallanishi,
antogonizm va ularning turlari. Kompleks fitopreparatlarni (fitoyig„malar va boshqalar)
tayyorlashda bo„lishi mumkin bo„lgan kimyoviy reaksiyalar natijasida cho„kmaga tushish va
boshqalar.
Fitoterapiya farmakoterapiyaning bir turi, uning yaxshi tomonlari, boy tarixi. Ibn Sino, dori
vositalarini (fitopreparatlarni) yaratish, manba‟i, amalda kiritilishi qoidalarihaqida bayon etish,
ularning tavsiflari bilan tanishtirish.
Tayanch atama va iboralar. Fitopreparat,sinergizm, potensiallanishi, antogonizm
135
Mustaqil bajarish uchun vazifalar:
.“Keys-stadi” metodi
Keys-stadi interaktiv ta‟lim metodi sifatida talabalar tomonidan eng afzal ko„riladigan
metodlar qatoriga kirmoqda. Ushbu texnologiya asosan farmatsevtika fanlaridan dars beruvchi
o„qituvchi va talabalarning umumiy intellekua lva kommunikativ salohiyatini rivojlantirishga
qaratilgan.
Buning sababi sifatida ushbu metod talabalarga tashabbus bildirish, nazariy holatni
o„zlashtirishda hamda amaliy ko„nikmalarni shakllantirishda mustaqillikka ega bo„lish
imkoniyatini berishida ko„rish mumkin. O„z navbatida vaziyatlarning analizi (tahlili)
talabalarning kasbiy shakllanish jarayoniga kuchli ta‟sir o„tkaza olishi, ularning kasbiy jixatdan
“ulg„ayishiga” xizmat qilishi, ta‟lim olishga nisbatan qiziqish va ijobiy motivatsiyaning
shakllantirishi alohida ahamiyatga ega. Keyslar metodi o„qituvchining tafakkurturi sifatida,
alohida paradigma ko„rinishida gavdalanib, ijodiy salohiyatni rivojlantirish, noan‟anaviy tarzda
fikrlash imkoniyatini beradi.
“Keys metodi” ni amalga oshirish bosqichlari
Ish bosqichlari
Faoliyatshaklivamazmuni
1-bosqich: Keys va uning axborot
ta‟minoti bilan tanishtirish
Yakka tartibdagi audio-vizualish;
Keys bilan tanishish(matnli, audio yoki media
shaklda);
Axborotni umumlashtirish;
Axborot tahlili;
Muammolarni aniqlash
2-bosqich:Keysni aniqlashtirish va
o„quv topshirig„ni belgilash
Individual va guruhda ishlash;
Muammolarni dolzarblik ierarxiyasini aniqlash;
Asosiy muammoli vaziyatni belgilash
3-bosqich:Keysdagi
asosiy
muammoni tahlil etish orqali o„quv
topshirig„ining echimini izlash, hal
etish yo„llarini ishlab chiqish
Individual va guruhda ishlash;
muqobil echim yo„llarini ishlab chiqish;
har bir echimning imkoniyatlari va to„siqlarni
tahlil qilish;
muqobil echimlarni tanlash
4-bosqich:Keys echimini echimini
shakllantirish va asoslash, taqdimot.
Yakka va guruhda ishlash;
Muqobil
variantlarni
amalda
qo„llash
imkoniyatlarini asoslash;
ijodiy-loyiha taqdimotini tayyorlash;
yakuniy xulosa va vaziyat echimining amaliy
aspektlarini yoritish
136
Keys. Pnevmoniya bilan og„rigan bemorni 5 kun davomida etazol bilan 1.0 dan kuniga 6
maxaldan davolandi. Laboratoriyada aniqlandiki, bu bemordagi pnevmoniya qo„zg„atuvchisi
sulfanilamidlarga sezgir. Shunday bo„lsa ham bemorning klinik ahvoli yaxshilanmadi.
Etazolning etarli bo„lmagan ta‟sirining sababini mada va qanday qilib etarli darajadagi ta‟sirga
erishish mumkin?
Talabalarga tavsiya etiladigan material:“Pedagogik talab” va uning mohiyatini yoritishga
oid materiallar.
Keysni bajarish bo„yicha topshiriqlar:
1. Keys mohiyatini etarlicha anglab oling.
2.Manbalar asosida muammoning echimini toping.
3.Aniqlangan omillar orasidan muammoga barchasidan ko„proq dahldor bo„lgan omil (yoki
ikki taomil)ni ajrating.
4. Ana shu omillar asosida echimni asoslashga harakat qiling.
5. Echimni bayoneting.
Muammo
Yechimi
Natijasi
.„SWOT“ – tahlil jadvali.
SWOT
tahlili talabalarga tizimli mushohada qilish, taqqoslash, solishtirish, tahlil,
sintezni amalga oshirish ko‟nikmalarini rivojlantiradi. Talabalar mini guruhlarga birlashishadi,
taqqoslashadi, to‟ldirishadi, o‟zgartirishadi. Umumiy SWOT jadvalga jamlanadi.
SWOT – tahlil nomlanishi ingilizcha bosh harflardan olingan.
Strenghts – kuchli tomoni nazarda tutiladi;
Weakness – kuchsiz tomoni yoki ichki muammolar mavjudligi;
Opportunities –tashqaridagi mavjud imkoniyatlar;
Threats – xavflar, tashqi muhitdagi mavjud xavf-xatarlar
“Nilufar guli” sxemasi
Muammoni hal etish usuli. O‟zida Nilufar guli obrazini mujassam etgan 9ta katta kvadratlar
chiziladi va ularning har biriniichiga kichik 9takvadratchiziladi. Asosiy muammo markaziy
kvadratning markaziga yoziladi. Uni hal qilish g‟oyalari markaziy kvadrat atrofida joylashgan
qolgan 8ta kvadratlarga yoziladi. Juftlarga birlashiladi, o‟z sxemalarini taqqoslaydi va
qo‟shimchalar kiritadi. Umumiy sxemaga joylaydilar. “Nilufar guli” sxemasi tizimli, ijodiy,
tahliliy mushohada qilish ko‟nikmalarini beradi.
Masalan:
“Nilufar guli
segmenta
r
ishemiya
Tomir
tortish
tutqano
q
metabo
lik
trofik
S Farmakologik guruh
W Ta‟sirmexanizmi
O Farmakologikta‟sir
T Preparatlar
137
Tremor
Isteriy
a
Gipoksi
ya
reoksigen
asiya
bulbar
afoniya
falajlar
Gomeo
staz
buzilis
hi
ishemiy
a
ataksiya
xoreya
nevraste
niya
Ruhiy
travma
lar
Giperf
aol
neyron
lar
Notsise
pt
uzilish
Giperk
inez
Nevro
z
Og‟riq
atetoz
epilepsiy
a
Ijtimoiy
omil
Stress
nevro
ma
Algik
sistema
Paraplegi
ya
Refleksla
rning
ezilishi
trofinlar
Trofog
enlar
Chuqur
uyqu
qarilik
Spinal
shok
Distro
fiya
narkoz
spazm
Lokomot
or
tormozsiz
lanish
viruslar
toksinl
ar
Alsgey
mer
6.
“ Qorbo‟ron” ish o‟yini.
Maqsad :guruh talabalarining hammasini 1 vaqtning o‟zida bilimini nazorat qilish.
Ish o‟tkazish tartibi:
Guruh 2–3 talabadaniboratkichikguruhlargabo‟linadi .Guruh talabalarining hammasi bitta
savol yoki vaziyatni o‟zaro tahlilqilishadi . Har bir to‟g‟ri javob bergan guruhchaga ball sifatida
“qorbo‟ron” yozib qo‟yiladi. Natijada eng ko‟p qorbo‟ronlar to‟plagan guruhcha g‟olib bo‟ladi.
Ish o‟yinini o‟tkazish uchun savollar to‟plami:
Nur energiyasi bilan shikastlanish.
Kasallikning ichki faktorlari.
Kasallikning kelib chiqishida yoshning ahamiyati.
Kasallining kelib chiqishida irsiyatning ahamiyati.
7.
“Kaskad” sxemasi.
Yakka (juftlikda) sxema tuziladi. Juftlarga birlashiladi, sxemalarini taqqoslashadi va
qo‟shimchalar kiritishadi. Kaskad sxemasi u yoki bu holatni qayta mushohada qilishga imkon
beradi. Yakka holda yoki juftlikda sxema tuziladi, asosiy muammo kichik muammolar yoziladi,
138
keyin muammo yoki masalaning ikkinchi darajali jihatlarini yozish davom ettiriladi. Buning
natijasida bitta g‟oya rivojlanishining barcha tomonlari yetarlicha chuqur o‟rganib chiqiladi.
Talabalar juftlarga birlashiladi O‟z sxemalarini taqqoslaydilar va qo‟shimchalar kiritadilar.
Umumiy sxemaga jamlaydilar.
Masalan:
8.
“Nima uchun”? sxemasi,
Nazariy qism
Dori vositalarining tanaga kiritilishi
Dori vositalari ta‟sirini o„rganish va samarasini oshirish hamda kasallikning oldini olish
yoki bemorga davo qilish maqsadida ular tanaga yuboriladi yoki sirtga qo„llaniladi. Dori
preparatlarining davo ta‟siri samarali, tez, uzoq va asoratsiz bo„lishi, ularning yuboriladigan
yo„liga va usuliga ko„p tomondan bog„liqdir. Masalan, shunday dori vositalari borki, og„iz
orqali yuborilganda ta‟siri yuzaga chiqmaydi (adrenalin, insulin), in‟yeksiya qilinganda esa
ta‟siri yaxshi namoyon bo„ladi, yoki ta‟siri boshqa yo„l orqali yuborilganga nisbatan o„zgacha
bo„ladi. Masalan, magniy sulfatning eritmasi ichilsa, ichni suradi, in‟yeksiya qilinsa esa
tinchlantiradi,qon bosimini tushiradi h.k.
Dori vositalari tanaga asosan 2 yo„l bilan yuboriladi: enteral va parenteral.
Enteral yo„l. Dori vositalarini me‟da-ichak yo„li orqali tanaga kiritish har tomonlama
qulay va oson hisoblanadi. Bunga dorilarni og„iz orqali (rer os), til ostiga qo„yish ( sub lingua),
to„g„ri ichakka yuborish (rer rectum ) usullari kiradi. Dori vositalarini og„iz orqali qabul qilish
juda keng ishlatiladi, chunki u tabiiy yo„l bo„lib, qabul qilinayotgan dori stirillangan bo„lishi
shart emas. Ushbu usuldan bemor ko„pincha o„zgalar yordamisiz foydalanadi. Og„iz orqali har
xil shakldagi ko„pgina dori preparatlari yuboriladi. Qattiq (poroshoklar, tabletkalar, pilyulalar)
va
suyuq
(eritmalar, tomchilab
ichiladigan
va
boshqalar)
dori
shakllari
shular
jumlasidandir. Ko„pchilik fitopreparatlar (damlama, qaynatma, tindirma, quruq va suyuq
ekstraktlar va b.) og„iz orqali yuboriladi. Shu bilan birga og„iz orqali yuborishning kamchiliklari
ham mavjud. Masalan, behush xolatda bu yo„ldan foydalanib bo„lmaydi; bemorga tez tibbiy
yordam ko„rsatish zarurligida qo„l kelmaydi; ayrim dorilar me‟da shirasida parchalangani
uchun ularni yuborib bo„lmaydi. Masalan, polipeptid tuzilishdagi va boshqa vositalar (adrenalin,
insulin, penitsillin va hokazo); dori preparatlarning me‟da - ichakdan so„rilishi sharoitga qarab
har xil bo„lgani uchun ularning nafi ham kutilgandek bo„lavermaydi; ayrim dori preparatlarni
(sulfanilamidlar, antibiotiklar) og„iz orqali uzoq yuborilsa, ichak mikroflorasini buzib, har xil
ko„ngilsiz asoratlarga olib kelishi mumkin. Ayrim dorilarni nahorga ichilsa (atsetilsalitsil
kislota, rezerpin va boshqalar), me‟da shilliq pardasini ta‟sirlab, hatto yaralar (eroziya), qon
ketishi hollarini keltirib chiqarishi mumkin.
Salbiy ta‟sir
turlari
тератоген
Мутаген
дизбактериоз
Микоз
139
Dori vositalarini og„iz orqali yuborishdan yuqorida eslatib o„tilgan kamchiliklarga
qaramay, ularni yo„qotish choralarini ko„rgan holda tibbiyot amaliyotida keng foydalaniladi.
Dori preparatlarini til ostiga qo„yish usuli asosan og„iz shilliq pardasidan suvda va
ayniqsa yog„da eriydigan va yaxshi so„riladigan dori vositalari uchun qo„l keladi
(nitroglitserin, trinitrolong, validol, metiltestosteron va boshqalar). Ushbu dorilar og„izdan
so„rilib
ta‟siri
tezda
yuzaga
chiqadi, chunki
og„iz
shilliq
pardasi
qon
tomirlarga boy bo„lib, dori moddasi qonga so„rilgandan keyin jigarga bormay, katta qon
aylanishiga o„tadi va ta‟sir ko„rsatadi.
Bundan tashqari, og„iz bo„shlig„ida bu dori preparatlar oshqozon-ichak fermentlari
ta‟siridan holi bo„ladi. Shuning uchun ham ayniqsa yurak ishemik kasalligi xurujlarida
(stenokardiya) ushbu yo„ldan juda keng foydalanildi.
To„g„ri ichak orqali dori vositalarini tanaga kiritish yo„li tibbiyot amaliyotida qisman
qo„llaniladi. Ayniqsa dorilarni og„iz orqali yuborish imkoniyati bo„lmagan taqdirda (behush
holat, tinmay qusish, og„iz-me‟dada operatsiyalari) ushbu yo„l qo„l keladi. Bundan tashqari,
to„g„ri ichak kasalliklarida bu yo„l orqali ishlatiladigan dori vositalari ijobiy maxalliy ta‟sir etib,
naf beradi. Mazkur usul bilan ko„pincha dorilar shamchalar shaklida va eritma xolida (davolash
klizmasi 100 ml gacha xajmda) qo„llanildi. Agar eritmali dorilar maxalliy qitiqlovchi ta‟sir
ko„rsatsa ularga shilimshiq (sliz) qo„shiladi.
Shuni aytib o„tish kerakki, to„g„ri ichakdan qonga so„rilgan dori moddalari jigarni
chetlab o„tgani sababli o„z farmakologik ta‟sirini butunlay saqlaydi va shu sababli ularning
ta‟siri og„iz orqali berilgan dorilarga nisbatan tez va kuchliroq namoyon bo„ladi. Ayrim hollarda
klizma qilinadigan eritma 1-1,5 litrgacha yuboriladi. Chunki to„g„ri ichakdan suv, tuzlar,glukoza,
aminokislotalar va kichik molekulali peptidlar qonga yaxshi so„riladi.
ASOSIY DARSLIKLAR VA O„QUV QO‟LLANMALARI RO‟YXATI
Asosiy
1.1. M.N.Maxsumov, M.M.Malikov “Farmakologiya”. Toshkent., 2006y.
1.2. M.N.Maxsumov, X.X.Xolmatov “Fitoterapiya farmakologiya asoslari bilan birga”.
Toshkent., 2003y.
1.3. B.A.Samura, L.T.Malaya “Fitoterapiya v klinike vnutrenno bolezney”. Xarkov. 2003.
1.4. M.D.Mashkoveni “Lekarstvennыe sredstva” (1 – 2 top). Moskva. 2004y.
Qo„shimcha
2.1. M.N.Nabieva, E.Djo„raev. “fitoterapiya va bitu”. Toshkent.
2.2. M.N.Maxsumov. “ma‟ruzalar matni”. 2000y., 1994.
2.3. X.U.Aliev, M.N.Maxsumov. O„quv – uslubiy qo„llanma. Toshkent.. 2003y.
4 Amaliy mashg„ulot:
Dorilarning ta‟sir turlari va turli omillarga bog„liqligi.
Mashg
‟ulotning maqsadi: talabalarda Dorivor o„simliklar preparatlarini dozalash.
Dozalarning turlari. Fitopreparatlarni qo„shib ishlatishda kuzatiladigan o„zgarishlar – sinergizm,
potensiallanishi, antogonizm va ularning turlari. Kompleks fitopreparatlarni (fitoyig„malar va
boshqalar) tayyorlashda bo„lishi mumkin bo„lgan kimyoviy reaksiyalar natijasida cho„kmaga
tushish va boshqalar. Taxifilaksiya, tolerantlik, idifosinkroziya, kumilatsiya, qaramlik xolatlar
izoxi. Fitoterapiya farmakoterapiyaning bir turi, uning yaxshi tomonlari, boy tarixi. Ibn Sino,
dori vositalarini (fitopreparatlarni) yaratish, manba‟i, amalda kiritilishi qoidalari.haqida
ma„lumot berish va amaliy ko„nikmalarni shakllantirish.
Masalaning qo‟yilishi: Dorivor o„simliklar preparatlarini dozalash. Dozalarning turlari.
Fitopreparatlarni qo„shib ishlatishda kuzatiladigan o„zgarishlar – sinergizm, potensiallanishi,
antogonizm va ularning turlari. Kompleks fitopreparatlarni (fitoyig„malar va boshqalar)
tayyorlashda bo„lishi mumkin bo„lgan kimyoviy reaksiyalar natijasida cho„kmaga tushish va
boshqalar. Taxifilaksiya, tolerantlik, idifosinkroziya, kumilatsiya, qaramlik xolatlar izoxi.
140
Fitoterapiya farmakoterapiyaning bir turi, uning yaxshi tomonlari, boy tarixi. Ibn Sino, dori
vositalarini (fitopreparatlarni) yaratish, manba‟i, amalda kiritilishi qoidalari.haqida talabalarga
beriladigan bilim va ko‗nikmalar.
Talaba bilishi lozim:
Dorivor o„simliklar preparatlarini dozalash.Dozalarning turlari
Fitopreparatlarni qo„shib ishlatishda kuzatiladigan o„zgarishlar – sinergizm,
potensiallanishi, antogonizm va ularning turlari.
Kompleks fitopreparatlarni (fitoyig„malar va boshqalar) tayyorlashda bo„lishi
mumkin bo„lgan kimyoviy reaksiyalar natijasida cho„kmaga tushish va boshqalar.
Taxifilaksiya, tolerantlik, idifosinkroziya, kumilatsiya, qaramlik xolatlar izoxi.
Fitoterapiya farmakoterapiyaning bir turi, uning yaxshi tomonlari, boy tarixi. Ibn
Sino, dori vositalarini (fitopreparatlarni) yaratish, manba‟i, amalda kiritilishi
qoidalari.
Talaba bajara olishi lozim:
Dorivor o„simliklar preparatlarini dozalash.Dozalarning turlari
Fitopreparatlarni qo„shib ishlatishda kuzatiladigan o„zgarishlar – sinergizm,
potensiallanishi, antogonizm va ularning turlari.
Kompleks fitopreparatlarni (fitoyig„malar va boshqalar) tayyorlashda bo„lishi
mumkin bo„lgan kimyoviy reaksiyalar natijasida cho„kmaga tushish va boshqalar.
Taxifilaksiya, tolerantlik, idifosinkroziya, kumilatsiya, qaramlik xolatlar izoxi.
Fitoterapiya farmakoterapiyaning bir turi, uning yaxshi tomonlari, boy tarixi. Ibn
Sino, dori vositalarini (fitopreparatlarni) yaratish, manba‟i, amalda kiritilishi
qoidalari.
Dostları ilə paylaş: |