Fitoterapiya

 
ASOSIY DARSLIKLAR  VA O„QUV QO‟LLANMALARI RO‟YXATI 
Asosiy 
1.1. M.N.Maxsumov, M.M.Malikov “Farmakologiya”. Toshkent., 2006y. 
1.2.  M.N.Maxsumov,  X.X.Xolmatov  “Fitoterapiya  farmakologiya  asoslari  bilan  birga”. 
Toshkent., 2003y. 
1.3. B.A.Samura, L.T.Malaya “Fitoterapiya v klinike vnutrenno bolezney”. Xarkov. 2003. 
1.4. M.D.Mashkoveni “Lekarstvennыe sredstva” (1 – 2 top). Moskva. 2004y. 
 
Qo„shimcha 
2.1. M.N.Nabieva, E.Djo„raev. “fitoterapiya va bitu”. Toshkent. 
2.2. M.N.Maxsumov. “ma‟ruzalar matni”. 2000y., 1994. 
2.3. X.U.Aliev, M.N.Maxsumov. O„quv – uslubiy qo„llanma. Toshkent.. 2003y. 
 
6 Amaliy mashg„ulot: 
 Dorilarni takror qo„llash. 
Mashg
‟ulotning  maqsadi:  talabalarda  Fitopreparatlarni  takror  qo`llashda  kuzatiladigan 
o„zgarishlar  –  Taxifilaksiya,  tolerantlik,  idifosinkroziya,  kumilatsiya,  qaramlik  xolatlar  izoxi. 
Kompleks  fitopreparatlarni  (fitoyig„malar  va  boshqalar)  tayyorlashda  bo„lishi  mumkin  bo„lgan 
kimyoviy  reaksiyalar  natijasida  cho„kmaga  tushish  va  boshqalar  haqida  ma„lumot  berish  va 
amaliy ko„nikmalarni shakllantirish.  
Masalaning  qo‟yilishi:  Fitopreparatlarni  takror  qo`llashda  kuzatiladigan  o„zgarishlar  – 
Taxifilaksiya,  tolerantlik,  idifosinkroziya,  kumilatsiya,  qaramlik  xolatlar  izoxi.  Kompleks 
fitopreparatlarni  (fitoyig„malar  va  boshqalar)  tayyorlashda  bo„lishi  mumkin  bo„lgan  kimyoviy 
reaksiyalar  natijasida  cho„kmaga  tushish  va  boshqalar  haqida  talabalarga  beriladigan  bilim  va 
ko‗nikmalar.  
Talaba bilishi lozim:  
Fitopreparatlarni takror qo`llashda kuzatiladigan o„zgarishlar –  
Taxifilaksiya,  tolerantlik,  idifosinkroziya,  kumilatsiya,  qaramlik  xolatlar  izoxi.  Kompleks 
fitopreparatlarni  (fitoyig„malar  va  boshqalar)  tayyorlashda  bo„lishi  mumkin  bo„lgan  kimyoviy 
reaksiyalar natijasida cho„kmaga tushish va boshqalar.  
 Talaba bajara olishi lozim:  
Fitopreparatlarni  takror  qo`llashda  kuzatiladigan  o„zgarishlar  –  Taxifilaksiya,  tolerantlik, 
idifosinkroziya,  kumilatsiya,  qaramlik  xolatlar  izoxi.  Kompleks  fitopreparatlarni  (fitoyig„malar 
va boshqalar) tayyorlashda bo„lishi mumkin bo„lgan kimyoviy reaksiyalar natijasida cho„kmaga 
tushish va boshqalar.  
Fanlararo va fan ichidagi  bog‟liqlik:  Mashg„ulot  davomida  olingan  bilimlardan  Farmatsevtik 
yordam, BTY‟o va klinik farmatsiyada barcha mavzularini o„zlashtirishda foydalanish mumkun.  
Motivatsiya:  tibbiyot  amaliyotida  qo„llaniladigan  dori  vositalar  keng  asortimentli  bo„lganligi 
sababli ularni  o„rganish katta ahamiyat kasb  etadi.Dori vositalarni  o„rganish ularni  qabul  qilish 
va saqlash jarayonlarida salbiy ta'sir etuvchi omillardan himoya qilishni talab etadi  

148 
 
Mashg‟ulotning  mazmuni:  Fitopreparatlarni  takror  qo`llashda  kuzatiladigan  o„zgarishlar 
–  Taxifilaksiya,  tolerantlik,  idifosinkroziya,  kumilatsiya,  qaramlik  xolatlar  izoxi.  Kompleks 
fitopreparatlarni  (fitoyig„malar  va  boshqalar)  tayyorlashda  bo„lishi  mumkin  bo„lgan  kimyoviy 
reaksiyalar  natijasida  cho„kmaga  tushish  va  boshqalar  qoidalari  haqida  bayon  etish,  ularning 
tavsiflari bilan tanishtirish.  
Tayanch atama va iboralar. Fitopreparat,sinergizm, potensiallanishi, antogonizm 
 
Nazariy qism 
Dori vositalarning salbiy ta‟siri 
  
Keyingi  vaqtda  ilmiy  adabiyot  sahifalarida  dori  vositalarining  zararli  ta‟sirlari  haqida 
ko„plab ma‟lumotlar uchramoqda. 
Tayyor dorilarni sanoat  miqyosida ko‟plab ishlab chiqarish, ularni nazoratsiz qo„llanishi, 
xonadon  "dorixonalari"ning  boyib  borishi  va kattalar  e‟tiboridan  chetda  qolishi zaharlanishning 
asosiy sabablaridir. Dori vositalarini vrach maslahatisiz iste‟mol qilish turli ko„ngilsiz holatlarga 
olib kelayotganini alohida ta‟kidlab o„tish darkor. 
Dori  preparatlarining  zararli  ta‟siri  o„tish  davriga  ko„ra  qisqa,  o„rta  va  uzoq  muddatli 
bo„ladi.  Ular  qisqa  muddatli  og„riq,  dermatitlar,  shilliq  qavat  yallig„lanishi  yoki  og„ir  karaxtlik 
(shok)  ko„rinishida  bo„lib,  ba‟zan  esa  a‟zo  va  to„qimalarda  chuqur  o„zgarishlarga  va  hatto 
fojiaga sabab bo„ladi.  Ko„pincha bu ko„rinishlar dori vositalarini takror  qo„llash oqibatida  ro„y 
beradi.  Organizm  tomonidan  sezuvchanlikning  asta-sekin  osha  borishi  va  kutilmagan 
holatlarning  yuzaga  kelishi  bunga  sabab  bo„ladi.  Dori  vositalari  ta‟siri  natijasida 
kuzatiladigan  javob  reaksiyasining 
sinonim 
atamalari 
ko„p 
bo„lib,  ular 
zaharli,  ikkilamchi,  salbiy va nojo„ya ta‟sirlar, yatrogen  kasalliklar, dorilar bilan muolaja qilish 
asoratlari deb yuritiladi. 
Laboratoriya  sharoitida  kimyoviy  sintez  yo„li  bilan  olingan  dori  vositalarining  nojo„ya 
ta‟sirlari  dorivor  o„simliklardan  olingan  fitopreparatlarning  zararli  ta‟sirlariga  qaraganda 
nisbatan ko„proq uchrab turadi. 
Ko„pchilik  dorivor  o„simliklarning  nojo„ya  ta‟sirlari  aniqlanmagan.  Hozirgi  kunda  500 
dan ortiq dori vositalari jigar, buyrak, qon yaratuvchi a‟zolar faoliyatini pasaytirishi aniqlangan. 
Bularga sulfanilamid va ayrim antibiotiklar (tetratsiklin, streptomitsin) misol bo„la oladi. 
Dorilar salbiy ta‟sirlarining  turlari quyidagicha: 
Mahalliy  salbiy  ta‟sir  -  dori  moddasining  to„qimalar  (ayniqsa  oshqozon-ichak  shilliq 
pardasi)  bilan  munosabati,  tufayli  yuz  beradi,  natijada  to„qima  zararlanib,  yaralar,  eroziyalar, 
yallig„lanish  kuzatiladi.  Ushbu  ta‟sirni  dori  moddalarini  suyultirib  yoki  qobiqqa  (kapsulaga) 
o„rab,  ba‟zan  oqsil,  sut, kraxmal  shilimshig„i  bilan  qo„shib yoki  ovqatdan  keyin  iste‟mol  qilish 
bilan bartaraf etiladi (xloralgidrat, butadion, rezerpin, atsetilsalitsil kislota va boshqalar). 
Reflektor  salbiy  ta‟sir  -  bu  ta‟sir  tufayli  a‟zolar  faoliyati  susayishi  yoki,  aksincha, 
kuchayishi  mumkin.  Ushbu ta‟sir ba‟zan ijobiy tusda bo„ladi.  Masalan,  novshadil  hidlanganda 
susaygan  nafasning  jonlanishi  (ijobiy),  narkoz  moddalari  hidlanganda  bronxlar  qisqarib  nafas 
to„xtashi (salbiy). 
Zaharli  ta‟sir  umumiy  bo„lishi  mumkin.  Ushbu  ta‟sir  katta  dozalarni  iste‟mol  qilish 
tufayli  ro„y  beradi,  ba‟zan  o„z  joniga  suiqasd  qilish  oqibatida  namoyon  bo„ladi.  Xinin  katta 
dozada  eshitish  qobiliyatini  qaytmas  ravishda  pasaytiradi;  antibiotiklardan  monomitsin  va 
streptomitsin  ichki  quloqda  yuqori  miqdorda  to„planib,  eshitish  qobiliyatini  qaytmas  tarzda 
pasaytiradi;  sulfanilamidlar  buyrakda  tosh  hosil  qilishi,  yurak  glikozidlaridan  digitoksin 
kumulatsiya qilib,  yurak faoliyatini izdan chiqaradi. 
Disbakterioz  -  ichak  mikroorganizmlari  tabiiy  tarkibining  buzilishi.  Foydali  (saprofit) 
floraning  halok  bo„lib,  zararli  (patogen)  bakteriyalar  rivojining  avj  olishidir.  Bu  xosizlanib 
qolgan  va  toliqqan  bemorlarda,  surunkali  kasalliklardan  so„ng,  ba‟zan  kortikosteroidlar, 
keng  spektrli antibakterial preparatlarni qabul qilish oqibatida ro„y berishi mumkin. 

149 
 
Kandidomikoz 
- 
muolaja  davomida  keng  spektrli  antibiotiklarni  (tetratsiklin, 
levomitsetin)  qo„llash  oqibatida,  me‟da-ichak  shilliq  qavatida  kandida  turiga  xos  bo„lgan 
zamburug„lar  koloniyasining  rivojlanishi  avj  oladi.  Bunda  maxsus  antibiotiklar  (nistatin, 
levorin) qo„llash tavsiya etiladi. 
Teratogen  ta‟sir  (teratos  -  qabohat,  ruscha  –  urod  –  mayib  -  majruh)  -  homiladorlik 
davrida  ayrim dori vositalarini iste‟mol qilish teratogen ta‟sirga sabab bo„lishi mumkin. 
1961  yilda  homilador  ayollarning  uyqusizlik  oqibatida  tinchlantiruvchi  dori 
sifatida  talidomid 
preparatini  iste‟mol  qilishlari 
oqibatida 
homilaning 
turli 
jismoniy 
nuqsonlar bilan  tug„ilishi  aniqlangan  (qo„l-  oyoqlarning  kalta  bo„lishi,  hazm  yo„llaridagi 
kamchiliklar va h.k.). Shu davrdan boshlab, dori vositalarining  teratogen ta‟siriga alohida e‟tibor 
berib, maxsus tekshirishlar o„tkaziladi. 
Dori  vositalarining  teratogen  ta‟siriga  ayniqsa  markaziy  nerv  sistemasi  o„ta  sezgirdir. 
Aqliy  zaiflik,  xotiraning  past  bo„lishi,  DNK  va  RNK  faoliyatining  buzilishi,  neyronlararo 
munosabatlarning sustligi shu ta‟sir tufayli yuz beradi. 
Ushbu ta‟sirning oldini olish uchun  homilador ayollarga  birinchi 3  oy  davomida dorilar 
tavsiya  etilmaydi.  Homiladorlikning  ikkinchi  yarmida  dorilar  qo„llash  qabohat  keltirib 
chiqarmasa ham ayrim a‟zolar faoliyatini buzishi  mumkin.  Shuning uchun homilador ayollarga 
zarurat  tug„ilganda  dorilarni  kichik  dozalarda  va  qisqa  muddatga  tavsiya  etiladi.  Teratogen 
ta‟sir nasldan - naslga o„tmaydi. 
Dorilar  allergiyasi  -  organizmga  dori  preparati  kiritilganda  yuz  beradigan  javob  - 
nojo„ya  reaksiyadir.  Dori  moddasi  chala  antigen  bo„lib,  tanada  oqsillar  bilan  birikib 
to„liq  antigenga  aylanadi.  Unga qarshi 7-12 kundan so„ng limfotsitlar antitana ishlab chiqaradi, 
so„ngra  kuchli  allergik  reaksiya  sodir  bo„lishi  mumkin.  Ushbu  reaksiya  davomida 
tanada  Erlix  va  boshqa  hujayralardan  biologik 
aktiv 
moddalar  (gistamin, 
serotonin, 
bradikinin,  prostaglandinlar)  ko„plab  ishlab  chiqariladi.  Tezda  xosil  bo„ladigan  allergik 
reaksiya  sensibilizatsiya natijasi deb qaraladi. Masalan, jonivorlar zahariga qarshi yuz beradigan 
reaksiyalar shular jumlasidandir. Kechikib hosil bo„ladigan reaksiyalarga, transplantatsiya tufayli 
(a‟zolarni bir odamdan ikkinchi odamga ko„chirib o„tkazish) yuz beradigan o„zgarishlar kiradi. 
Dori  vositalari  keltirib  chiqargan  allergiya  ayrim  hollarda  sekin-asta  boshlanib,  uzoq 
muddat  davom  etadi.  Tanaga  dori  preparati  kiritish  to„xtatilgandan  keyin  ham  ma‟lum  vaqt 
davom 
etishi 
mumkin. 
Masalan: 
sil 
va 
ekzema 
kasalliklariga 
davo 
qilish  uchun  qo„llaniladigan  vositalar  surunkali  dermatitlarga  (eshakem,  toshmalar  toshishi) 
sabab bo„lishi mumkin. 
Ushbu nojo„ya  ta‟sirlarning oldini olish maqsadida doriga shaxsiy  (individual) sezgirlik 
tekshiriladi:  tabletkaning 1:10 yoki 1:5 qismi til ostiga quyiladi, 15 daqiqa kuzatiladi. Nojo„ya 
javob reaksiyasi sodir bo„lsa, dori ishlatish to„xtatiladi. Qon tomirlari orqali kiritiladigan dorilar 
bilan tananing muvofiqligini tekshirish uchun avval 0,1-0,2 ml eritma kiritib, bemorning 
umumiy ahvoli kuzatiladi, so„ngra eritmaning qolgan qismi yuboriladi. 
 
ASOSIY DARSLIKLAR  VA O„QUV QO‟LLANMALARI RO‟YXATI 
Asosiy 
1.1. M.N.Maxsumov, M.M.Malikov “Farmakologiya”. Toshkent., 2006y. 
1.2.  M.N.Maxsumov,  X.X.Xolmatov  “Fitoterapiya  farmakologiya  asoslari  bilan  birga”. 
Toshkent., 2003y. 
1.3. B.A.Samura, L.T.Malaya “Fitoterapiya v klinike vnutrenno bolezney”. Xarkov. 2003. 
1.4. M.D.Mashkoveni “Lekarstvennыe sredstva” (1 – 2 top). Moskva. 2004y. 
 
Qo„shimcha 
2.1. M.N.Nabieva, E.Djo„raev. “fitoterapiya va bitu”. Toshkent. 
2.2. M.N.Maxsumov. “ma‟ruzalar matni”. 2000y., 1994. 
2.3. X.U.Aliev, M.N.Maxsumov. O„quv – uslubiy qo„llanma. Toshkent.. 2003y. 
 

150 
 
7 Amaliy mashg„ulot: 
Dorilarning biotransformatsiyasi va tasnifi. 
Mashg
‟ulotning  maqsadi:  talabalarda  Fitopreparatlarni  qo`llashda  kuzatiladigan 
o„zgarishlar  –  biotransformatsiyasi.  Kompleks  fitopreparatlarni  (fitoyig„malar  va  boshqalar) 
tayyorlashda  bo„lishi  mumkin  bo„lgan  kimyoviy  reaksiyalar  natijasida  cho„kmaga  tushish  va 
boshqalar haqida ma„lumot berish va amaliy ko„nikmalarni shakllantirish.  
Masalaning 
qo‟yilishi: 
Fitopreparatlarni 
qo`llashda 
kuzatiladigan 
o„zgarishlar 
– 
biotransformatsiyasi.  Kompleks  fitopreparatlarni  (fitoyig„malar  va  boshqalar)  tayyorlashda 
bo„lishi  mumkin  bo„lgan  kimyoviy  reaksiyalar  natijasida  cho„kmaga  tushishqoidalari  haqida 
talabalarga beriladigan bilim va ko‗nikmalar.  
Talaba bilishi lozim:  
Fitopreparatlarni qo`llashda kuzatiladigan o„zgarishlar – biotransformatsiyasi. Kompleks 
fitopreparatlarni (fitoyig„malar va boshqalar) tayyorlashda bo„lishi mumkin bo„lgan kimyoviy 
reaksiyalar natijasida cho„kmaga tushish 
 Talaba bajara olishi lozim:  
Fitopreparatlarni  qo`llashda  kuzatiladigan  o„zgarishlar  –  biotransformatsiyasi.  Kompleks 
fitopreparatlarni  (fitoyig„malar  va  boshqalar)  tayyorlashda  bo„lishi  mumkin  bo„lgan  kimyoviy 
reaksiyalar natijasida cho„kmaga tushish 
Fanlararo va fan ichidagi  bog‟liqlik:  Mashg„ulot  davomida  olingan  bilimlardan  Farmatsevtik 
yordam, BTY‟o va klinik farmatsiyada barcha mavzularini o„zlashtirishda foydalanish mumkun.  
Motivatsiya:  tibbiyot  amaliyotida  qo„llaniladigan  dori  vositalar  keng  asortimentli  bo„lganligi 
sababli ularni  o„rganish katta ahamiyat kasb  etadi.Dori vositalarni  o„rganish ularni  qabul  qilish 
va saqlash jarayonlarida salbiy ta'sir etuvchi omillardan himoya qilishni talab etadi  
Mashg‟ulotning  mazmuni:  Fitopreparatlarni  qo`llashda  kuzatiladigan  o„zgarishlar  – 
biotransformatsiyasi.  Kompleks  fitopreparatlarni  (fitoyig„malar  va  boshqalar)  tayyorlashda 
bo„lishi  mumkin  bo„lgan kimyoviy reaksiyalar natijasida  cho„kmaga tushishhaqida bayon  etish, 
ularning tavsiflari bilan tanishtirish.  
Tayanch atama va iboralar. Fitopreparat,sinergizm, potensiallanishi, antogonizm 
 
azariy qism 
Metabolizm-yunoncha  so`z  bo`lib,  (metabole)  o`zgarish  ma'nosini  anglatadi.  Metabolizm 
barcha tirik mavjudotlarga xos bo`lgan jarayondir. Ko`pchilik dori vositalari va boshqa moddalar 
tanadagi turli fermentlar ta'sirida kimyoviy va biologik o`zgarishlarga uchraydi va yangi zararsiz 
moddalar-metabolitlar  hosil  qiladi.  Bular  ko`pincha  faolsiz,  suvda  eruvchan  bo`lgani  uchun 
tanadan  tez  chiqib  ketadi.  Ba'zi  metabolitlar  organizm  uchun  zararli  ta'sir  etishi  mumkin. 
Metabolizm  jarayoni  tananing  turli  to`qimalarida,  suyuq  muxitida,  asosan  jigarda  mikrosomal 
fermentlar ta'sirida bo`ladi. 
Dori va zaharli moddalarning bunday zararsizlantirilishi har xil fermentlar ta'siri natijasida 
maxsus  xujayralar  pardalarida  yuz  beradi.  Ushbu  fermentlar  insoniyatning  evolyutsion 
taraqqiyoti natijasida paydo bo`lib, tanaga ichak orqali kiradigan turli yot va zararli moddalarni, 
shu jumladan, dori vositalarini zararsizlantirib, organizmni himoya etish uchun xizmat qiladi. 
Tanada  dori  vositalarining  metabolizmi  (biotransformatsiyasi)  ikki  xil  usulda 
kechadi: metabolik  transformatsiya  (nosintetik  metabolizm)  va  kon'yugatsiya  (sintetik 
metabolizm). 
Metabolik transformatsiya-turli kimyoviy  va  dori  moddalarining  oksidlanish,  qaytarilish 
va gidrolizlanish reaktsiyalariga uchrashi natijasida ular zararsizlantiriladi.  Oksidlanish kislorod 
ishtirokida  kechib,  mikrosomal  fermentlar  (NADF  sitoxrom-450)  ishtirokida  yuz  beradi.  Dori 
vositalaridan imizin,  efedrin, aminazin, kodein va  boshqalar oksidlanadi. Qaytarilish reaktsiyasi 
nitro  va azoreduktazalar ishtirokida bajariladi (levomitsetin,  nozepam,  xloralgidrat  va  b.). Ba'zi 
dori vositalari (novokain, atropin, ditilin, atsetilxolin va b.) gidrolizga uchraydi. Bunda esteraza, 
amilaza va boshqa fermentlar qatnashadi. 

151 
 
Kon'yugatsiya-dori moddasining  molekulasida  biror-bir  kimyoviy  radikal  guruxini 
birikishi  natijasida  yangi  birikma-kon'yugat  xosil  bo`ladi.  Masalan,  dori  moddalarining 
metillanishi  (gistamin,  katexolaminlar  va  b.),  atsetillanishi  (sulfanilamidlar),  glyukuron  kislota 
(morfin), sulfat kislota (levomitsetin) qoldiqlari va glutation (paratsetamol) bilan birikishi misol 
bo`la  oladi.  Ushbu  jarayonlarda  glyukuronidtransferaza,  sulfotransferaza,  metiltransferaza  va  b. 
fermentlar qatnashadi. 
Shunday  dori  vositalari  borki,  ular  metabolizmga  uchramay,  tanadan  kimyoviy  tuzilishi 
o`zgarmagan  xolda  chiqib  ketadi.  Masalan,  narkoz  moddalari  (efir,  azot  oksidi),  nitrofuran  va 
oksixinolin  unumlari  (furazolin,  5-NOK),  antibiotiklar  (ampitsillin,  gentamitsin)  va  boshqalar 
shunday  xususiyatga  ega.  Shu  bilan  birga,  ayrim  dori  vositalarining  metabolizmga  uchrashi 
natijasida xosil bo`lgan metabolitlar dorining samarasini ta'minlaydi. Masalan, enalapril preparati 
tanada  gidrolizga  uchrab,  enalaprilat  hosil  qiladi.  Bu  modda  faol  bo`lib,  dorining  gipotenziv 
ta'sirini keltirib chiqaradi va boshqalar. 
Ayrim  dori  vositalari  jigarning  metabolizmini  ta'minlaydigan  mikrosomal  fermentlarning 
faolligiga ta'sir etib, uni oshiradi (induktorlar) yoki susaytiradi (ingibitorlar). Induktorlarga misol 
qilib,  fenobarbital,  butadion,  antidepressantlarni  keltirish  mumkin.  Ular  jigar  mikrosomal 
fermentlari  faolligini  oshirishi  tufayli  turli  dori  vositalari  metabolizmini  tezlashtiradi  va  ularni 
ta'siri kamayadi. Aksincha, ferment ingibitorlari esa metabolizmni sekinlashtirib, dorilar ta'sirini 
kuchaytiradi, xatto zaharlanishlar ro‟y berishi mumkin. 
Metabolizm  jarayonining  kechishi  shaxsning  yoshiga,  jinsiga  (bu  to`g`risida  yuqorida 
bayon  etilgan), ayniqsa jigarning patologik xolatlari  va boshqalarga bog`liq. Jigar kasalliklarida 
metabolizm  jarayoni  susayadi  va  natijada  ishlatilayotgan  dori  preparatlarining  ta'siri  kuchayib, 
zaharlanishga olib kelishi mumkin. 
Umuman olganda dorilar metabolzmining oqibatlari quyidagilar: 
-dori  vositalarining  kimyoviy  o`zgarishlari  natijasida  yanada  faolroq  birikmalar  hosil 
bo`lishi mumkin (imizin-zaharlilik xususiyati ortishi mumkin (fenatsetin-ta'sir  xususiyati  butunlay  o`zgarishi  mumkin  (antidepressant  iprazidning  metaboliti 
izoniazid silga qarshi faollikka ega), 
-bir  faol  birikmadan  boshqasi  hosil  bo`lishi  mumkin  (kodeindan  qisman  morfin  hosil 
bo`ladi). 
Shuning  uchun  bemorlarni  dori  vositalari  bilan  davo  ko`rsatishda  keltirilgan  dalillar 
e'tiborga olinishi zarur. Dori vositalari metabolizmini har tomonlama mukammal o`rganish bilan 
farmakokinetika fani shug`ullanadi. 
 
ASOSIY DARSLIKLAR  VA O„QUV QO‟LLANMALARI RO‟YXATI 
Asosiy 
1.1. M.N.Maxsumov, M.M.Malikov “Farmakologiya”. Toshkent., 2006y. 
1.2.  M.N.Maxsumov,  X.X.Xolmatov  “Fitoterapiya  farmakologiya  asoslari  bilan  birga”. 
Toshkent., 2003y. 
1.3. B.A.Samura, L.T.Malaya “Fitoterapiya v klinike vnutrenno bolezney”. Xarkov. 2003. 
1.4. M.D.Mashkoveni “Lekarstvennыe sredstva” (1 – 2 top). Moskva. 2004y. 
 
Qo„shimcha 
2.1. M.N.Nabieva, E.Djo„raev. “fitoterapiya va bitu”. Toshkent. 
2.2. M.N.Maxsumov. “ma‟ruzalar matni”. 2000y., 1994. 
2.3. X.U.Aliev, M.N.Maxsumov. O„quv – uslubiy qo„llanma. Toshkent.. 2003y. 
 
 
 
 
 

152 
 
8 Amaliy mashg„ulot: 
Markaziy nerv sistemasiga  ta‟sir etuvchi dorivor o„simlik 
preparatlari. 
Mashg
‟ulotning  maqsadi:  talabalarda  M.N.S.ni  rag„batlantiruvchi  dorivor  o„simliklar 
(xitoy  choyi,  kamfora  daraxti,  kuchala  va  b.)  va  ularning  fitopreparatlar  farmakodinamikasi  va 
ishlatilishi. M.N.S ni tormzlovchi dorivor o„simliklar (valeriana, arslonquyruq, afsonak, ko„knor 
va b.) va ularning preparatlari haqida ma„lumot berish va amaliy ko„nikmalarni shakllantirish.  
Masalaning  qo‟yilishi:  M.N.S.ni  rag„batlantiruvchi  dorivor  o„simliklar  (xitoy  choyi, 
kamfora  daraxti,  kuchala  va  b.)  va  ularning  fitopreparatlar  farmakodinamikasi  va  ishlatilishi. 
M.N.S  ni  tormzlovchi  dorivor  o„simliklar  (valeriana,  arslonquyruq,  afsonak,  ko„knor  va  b.)  va 
ularning preparatlari.  
qoidalari haqida talabalarga beriladigan bilim va ko‗nikmalar.  
Talaba bilishi lozim:  
M.N.S.ni  rag„batlantiruvchi  dorivor  o„simliklar  (xitoy  choyi,  kamfora  daraxti,  kuchala  va 
b.)  va  ularning  fitopreparatlar  farmakodinamikasi  va  ishlatilishi.  M.N.S  ni  tormzlovchi  dorivor 
o„simliklar (valeriana, arslonquyruq, afsonak, ko„knor va b.) va ularning preparatlari.  
 Talaba bajara olishi lozim:  

 
M.N.S.ni  rag„batlantiruvchi  dorivor  o„simliklar  (xitoy  choyi,  kamfora  daraxti,  kuchala 
va  b.)  va  ularning  fitopreparatlar  farmakodinamikasi  va  ishlatilishi.  M.N.S  ni 
tormzlovchi  dorivor  o„simliklar  (valeriana,  arslonquyruq,  afsonak,  ko„knor  va  b.)  va 
ularning preparatlari.  
Fanlararo va fan ichidagi  bog‟liqlik:  Mashg„ulot  davomida  olingan  bilimlardan  Farmatsevtik 
yordam, BTY‟o va klinik farmatsiyada barcha mavzularini o„zlashtirishda foydalanish mumkun.  
Motivatsiya:  tibbiyot  amaliyotida  qo„llaniladigan  dori  vositalar  keng  asortimentli  bo„lganligi 
sababli ularni  o„rganish katta ahamiyat kasb  etadi.Dori vositalarni  o„rganish ularni  qabul  qilish 
va saqlash jarayonlarida salbiy ta'sir etuvchi omillardan himoya qilishni talab etadi  
Mashg‟ulotning  mazmuni:  M.N.S.ni  rag„batlantiruvchi  dorivor  o„simliklar  (xitoy  choyi, 
kamfora  daraxti,  kuchala  va  b.)  va  ularning  fitopreparatlar  farmakodinamikasi  va  ishlatilishi. 
M.N.S  ni  tormzlovchi  dorivor  o„simliklar  (valeriana,  arslonquyruq,  afsonak,  ko„knor  va  b.)  va 
ularning preparatlari.  
qoidalari haqida bayon etish, ularning tavsiflari bilan tanishtirish.  
Tayanch atama va iboralar. Fitopreparat,sinergizm, potensiallanishi, antogonizm 
 
Nazariy qism 
Markaziy nerv  sistemasiga ta‟siri turlicha  va xilma  xildir.  U ayrim markazlar faoliyatini 
susaytirsa,  boshqalarini  bir  qadar  qo„zg„atish  xossasiga  ega.  Morfinning  markaziy  nerv 
sistemasiga  susaytiruvchi  ta‟sirlari.  Og„riqsizlantiruvchi  ta‟siri:  morfinning  bu  ta‟siri  uning 
asosiy  farmakologik  xossasi  hisoblanadi  va  tibbiyotda  ishlatilishi  mana  shu  ta‟siriga  bog„liq. 
Morfinning  og„riqsizlantirish  ta‟siri  ayniqsa  surunkali  va  kuchli  og„riqlarda  yaqqol  ko„rinadi. 
Uning  bunday  ta‟sir  mexanizmi  hozirgacha  uzil-kesil  aniqlanmagan.  Bu  sohada  atoqli 
farmakologlar  akademik  V.V.Zakusov,  akad.  A.V.Valdman  va  boshqalarning  ishlari 
ko„pchilikka ma‟lum. Hozirgi tushuncha bo„yicha morfinning og„riqsizlantirish xossasi uning: 
a)  afferent  yo„lning  markaziy  qismida  og„riq  impulslarining  neyronlardan  o„tishini 
susaytirishga  va  sub‟yektiv-emotsional  og„riq  sezgisi  va  bunga  javoban  yuzaga  keladigan 
reaksiyani o„zgartirishiga bog„liq. 
b)  morfinning  og„riq  qoldiradigan  ta‟sir  mexanizmi  ko„proq  og„riq  impulslarini  bosh 
miyaning  talamus  qismidagi  afferent  yo„llaridan  o„tishini  kamaytirishi  bilan  tushuntiriladi. 
Bundan  tashqari,  markaziy  nerv  sistemasining  har  xil  qismlaridagi  opiat  retseptorlar  morfin 
ta‟sirida  bloklanadi.  Buning  natijasida  neyronlararo  og„riq  impulsining  o„tishi  susayadi.  Ayrim 
olimlarning 
fikricha, 
morfinning 
og„riq 
qoldirish 
ta‟sirida 
uning 
orqa 
miya 
neyronlarga  (spinal  neyron)  to„g„ridan-to„g„ri susaytiruvchi ta‟siri katta rol o„ynaydi. 

153 
 
Xulosa qilib aytganda, morfinning og„riqni bartaraf qiladigan farmakologik xossasi bosh 
miyaning  talamusidagi  afferent  yo„ldan  o„tadigan  og„riq  impulslarini  to„xtatib  qo„yishiga 
bog„liq. 
Morfin  ta‟sirida  og„riq  sezgisining  o„zgarishi  yana  uning  tinchlantiruvchi  ta‟siriga  ham 
bog„liq  bo„lishi  mumkin.  Boshqacha  qilib  aytganda,  morfin  ta‟sirida  ruhiy  holatning  o„zgarishi 
og„riq sezgisini ancha o„zgartiradi. 
Tinchlantiruvchi  ta‟siri.  Morfining  bunday  ta‟siri  odamni  ruhiy  va  jismoniy  jihatdan 
tinchlantirishi  bilan  o„tadi.  Morfinning  retikulyar  formatsiyaga,  gipotalamus  va  limbik 
sistemaga  ta‟siri  shunday  holatni  keltirib  chiqarsa  kerak.  Morfinning  tinchlantiruvchi  ta‟siri 
emotsional holat o„zgarishiga olib keladi. 
Eyforiya.  Bu  holatda  odam  kayfiyati  yaxshilanib,  ruhiy  osoyishtalik  sezadi,  emotsional 
kechinmalari  yo„qoladi.  Ko„nglida  xotirjamlik  va  yaxshi  his-tuyg„ular  paydo  bo„ladi.  Atrof 
muhitda  bo„layotgan  hodisalarga  u  ijobiy  baho  beraveradi.  Eyforiya  (kayf)  holati  ayniqsa 
morfinni qayta qabul qilinganda yaxshi yuzaga chiqadi. 
Odamning morfinga qaram bo„lib qolishi-narkomaniya-bangilik holati preparatning mana 
shunday eyforiya paydo qilishiga bog„liqdir. 
Uxlatuvchi ta‟siri. Morfin terapevtik dozalarda  odamni  ko„proq asosan mudroqqa soladi, 
lekin  ayrim  hollarda  uxlatib  ham  qo„yadi.  Uyqu  juda  yengil  va  yuzaki  bo„lib,  aniq  tushlar 
ko„rish  bilan  davom  etadi.  Uyquning  bunday  yuzaki  bo„lishi  morfin  ta‟sirida  markaziy  nerv 
sistemasi ayrim markazlarining qo„zg„algan holatda bo„lishi bilan izohlanadi. 
Nafas 
markaziga  ta‟siri. 
Terapevtik,  ayniqsa  yuqori  dozalarda  morfin  nafas 
markazining  qo„zg„aluvchanligini  susaytiradi.  Bu  ta‟sir  yosh  bolalar  va  qariyalarda  ayniqsa 
ko„proq  seziladi.  Bunda  o„pka  ventilyatsiyasi  kamayadi,  nafas  susayadi  va  organizmning 
kislorod bilan ta‟minlanishi bir oz kamayadi. 
Yo„tal  markaziga  ta‟siri.  Morfinning  bu  markazga  susaytiruvchi  ta‟siri  natijasida  yo„tal 
refleksi ancha kamayadi. Shuning uchun  ham morfinda yo„talga qarshi ta‟sir yaqqol ko„rinadi. 
Qusish 
markaziga 
ta‟siri. 
Morfin 
ko„pchilik 
kishilarda 
qayt 
qilish 
markaziga  susaytiradigan  ta‟sir  ko„rsatadi.  Lekin  ayrim  xollarda  va  ayniqsa  itlarda  morfin  bu 
markazni  qo„zg„atib,  qayt  qilishga  sabab  bo„ladi.  Bu  ta‟siri  morfinning  miya  IV  qorinchasi 
tagida joylashgan "Trigger zonasi" dagi xemoretseptorlarni qo„zg„atishiga bog„liqdir. 
Morfinning markaziy nerv sistemasiga qo„zg„atuvchi ta‟siri 
Ko„zni  harakatlantiruvchi  nerv  markazining  morfin  ta‟sirida  qo„zg„alishi  ko„z 
qorachig„ining  torayishi  bilan  birga  davom  etadi.  Ko„z  qorachig„ining  yorug„likka  bo„lgan 
refleksi saqlanadi. 
 Adashgan  nerv  (vagus)  markazi  ham  morfin  ta‟sirida  qo„zg„aladi.  Shu  sababli  nerv 
tonusi  oshadi  va  yurak  urishi  sekinlashadi  (bradikardiya),  bronxlar  qisman  torayadi,  so„lak 
ajralishi kuchayadi. Ayrim hollarda yuz beradigan qayt qilish holati shunga ham bog„liq. 
Demak, morfinning markaziy nerv sistemasiga ta‟siri ancha murakkab va xilma- xil. Shu 
farmakologik  ta‟sirlaridan  tibbiyot  uchun  eng  muhimi  uning  og„riqsizlantiruvchi  ta‟siridir. 
Chunki  morfin xozirgacha og„riqni  qoldirish  bo„yicha ishlatilayotgan preparatlar orasida  yuqori 
o„rinda turadi. 
Morfinning silliq  mushaklarga ta‟siri. Morfin opiat retseptorlari bo„lgan ko„pchilik silliq 
mushaklarga to„g„ridan-to„g„ri ta‟sir etib, tonusini oshiradi va qisqartiradi. Ayniqsa me‟da-ichak 
yo„li  silliq  mushaklari,  sfinkterlar  spazmga  uchraydi.  Ichak  peristaltikasi  pasayadi,  ovqatning 
ichakdagi  harakati  (passaj)  sekinlashadi  va  buning  natijasida  qabziyat  vujudga  keladi.  Peshob 
ajralishi qiyinlashishi qovuq sfinkterlarining spazmiga bog„liq bo„lishi mumkin. 
Opiy 
tarkibidagi 
benzil-izoxinolin 
unumlaridan  hisoblangan 
va 
hozirgi  vaqtda  sintez  yo„li  bilan  ham  olinadigan  papaverin  o„zining  farmakologik  ta‟siri 
bo„yicha  morfindan  tubdan  farq  qiladi.  Chunki  u  markaziy  nerv  sistemasiga  deyarli  ta‟sir 
etmaydi.  Asosiy  ta‟siri  ko„pchilik  silliq  mushaklarga  qaratilgan.  Uning  ta‟siri  ostida  deyarli 
hamma  a‟zolar  va  sistemalarning  silliq  mushaklari  bo„shashadi.  Shu  sababli  hamma  qon 

154 
 
tomirlari  kengayadi,  me‟da-ichak  harakati  susayadi,  sfinkterlar  bo„shashadi,  spazm  holati 
yo„qoladi. 
Papaverinning  bunday  xususiyati  uni  silliq  mushaklarga  to„g„ridan-to„g„ri  ta‟siridan 
(hujayralarga Sa ioni tushishini  kamaytiradi) kelib chiqadi. Shuning uchun ham uning preparati 
papaverin  gidroxloridi  miolitik-spazmolitik  hisoblanadi.  Tibbiyot  amaliyotida  ko„proq  qon 
bosimini  tushiradigan,  ya‟ni  gipotenziv  preparat  sifatida  ishlatiladi.  Papaverin  gidroxloridi 
ampulada(2%),  tabletkada  (0,04g.)  va  poroshok  holida  hamda  boshqa  dorilar  bilan  birga 
(papazol) beriladi. 
Morfin  preparatining ishlatilishi.  Og„riqni qoldiradigan  dori  sifatida morfin gidroxloridi 
jarrohlik  amaliyotida  operatsiyadan  oldin  va  keyin,  qattiq  og„riq  bilan  o„tayotgan  har  xil 
shikastlanish  va  jarohatlarda,  buyrak  toshi  va  o„t-tosh  kasalligi  xurujida,  miokard  infarktida, 
o„tkir  pankreatit  (me‟da  osti  bezining  yallig„lanishi)  va  endoarteriit  (qorason)  kasalliklarida, 
xavfli  o„smalar  (o„sma  kasalligi)  va  hokazolarda  tavsiya  etiladi.  Ampulada  (1%)  1  ml  dan 
in‟yeksiya uchun chiqariladi. 
Qo„llashga  moneliklar.  Morfin  2  yoshgacha  bo„lgan  bolalarga  va  60  yoshdan  oshgan 
bemorlarga tavsiya etilmaydi. Morfin preparatlarini yana homiladorlikda, bronxial astma, insult, 
bosh suyak jarohatlarida, nafas yetishmovchiligida, umumiy behollikda berish mumkin emas. 
Morfin hamda ko„knordan ikki xil: o„tkir va surunkali zaharlanish mumkin. 
 O„tkir  zaharlanish  morfin  katta  dozalarda  yuborilganda  yuz  beradi.  Bunda  zaharlangan 
odamda  morfinning  farmakologik  ta‟siriga  xos  bo„lgan  o„zgarishlar  kuzatiladi.  Komatoz  holat 
yuz  beradi,  es-hush  aynib,  odam  nafasi  susayadi,  o„zi  qattiq  uyquga  ketib,  yuz  va  tana  terisi 
oqargan  bo„ladi,  tana  harorati  pasayishi  natijasida  oyog„i  va  qo„li  muzdek  bo„lib  turadi.  Ko„z 
qorachig„i torayadi, bradikardiya va so„lak ajralishi ko„chayadi. Zaharlanishning asosiy belgilari 
nafasning  o„ziga  xos  o„zgarishidir.  Bunday  nafas  o„zgarishi  Cheyn-Stoks  nafasi  deb  ham 
yuritiladi.  Ayni vaqtda  nafas  harakatlari  noto„g„ri  va  notekis  bo„ladi.  U  birdan  butunlay 
to„xtab  qoladida,  keyinchalik  sekin-asta  kuchayib  boradi  va  yana  susayib,  yana  vaqtincha 
to„xtaydi va  hokazo. O„tkir  zaharlanishda birinchi tibbiy  yordamni  morfin  antagonisti bo„lmish 
nalorfin  gidroxloridi  preparatini  yuborishdan  boshlash  zarur.  Keyin  kaliy  permaganatning 
1:4000  nisbatdagi  eritmasi  bilan  me‟da  zond  orqali  qayta-qayta  yuviladi.  Kasalning  oyoq 
qo„llariga  grelka  qo„yiladi,  uni  issiq  xonaga  o„tqaziladi.  Nafas  susayadigan  bo„lsa,  nafas 
analeptiklari  (analeptik aralashma va boshqalar) in‟yeksiya qilinadi. 
Surunkali  zaxarlanish  (morfinizm,  giyohvandlik).  Morfin  qayta-qayta  yuborilganda 
organizm  qaramlik  holatiga  tushib,  morfinizm  hodisasi  boshlanadi,  ya‟ni  odam  morfinsiz  tura 
olmaydigan  bo„lib  qoladi.  Bu  holatning  asosiy  belgilaridan  biri  abstinensiya-xumorlikdir.  Bu 
holat  har  xil  o„zgarishlar  bilan  ta‟riflnadi.  Masalan,  mushaklar  tirishishi,  qayt  qilish,  qorin 
og„rishi  va  boshqalar.  Bundan  tashqari,  ruhiy  o„zgarishlar  ham  bo„ladi-tajovuzkorlik, 
xayajonlanish  va  notinchlik  holati  kuzatiladi.  Keyinchalik  bangilik  xolati  kelib  chiqadi. 
Degradatsiya boshlanadi (shaxsning aynishi)-odamga xos bo„lgan qobiliyatlar (aql, idrok, iroda, 
eslash,  sezgirlik)  zaiflashib ketadi.  Bunda odam atrofda  bo„ladigan hodisalarga  befarq bo„ladi, 
intilishlari yo„qoladi. Ovqatga ham bo„lgan talab kamayadi. Xullas morfinizmga duchor bo„lgan 
shaxs 
asta-sekin 
odam 
qiyofasini 
yo„qotadi, 
ruhiy 
o„zgarishlarga 
uchraydi 
(ruhiy  qaramlik).  Ko„pchilik  narkomanlar har  xil boshqa kasalliklardan (o„pka shamollashi va 
boshqa  yuqumli  kasalliklar)  o„lib  ketadi.  Chunki  bularda  organizmning  kasallikka  bo„lgan 
qarshiligi susaygan bo„ladi, odam kasallikka tez chalinuvchan bo„lib qoladi. 
Morfinistlarga  davo  qilish  ancha  murakkab  bo„lib,  uzoq  muddatni  talab  etadi.  Ularni 
maxsus  psixiatriya  kasalxonasi  izolatorlarida  saqlab  davo  qilinadi.  Bunda  psixoterapiya, 
gipnozoterapiya, mehnat terapiyasi, refleks terapiyasidan va boshqalardan foydalaniladi. 
Omnopon  (Omnoponum)  -  bu  yig„ma  preparat.  Tarkibida  fenantren  va  izoxinolin 
unumlari  bor.  Shuning  uchun  ham  preparatning  og„riq  qoldiruvchi  ta‟siri  morfinga  nisbatan 
kuchsizroq,  lekin  silliq  mushaklarning  spazm  xolatini  bo„shashtiradi.  Shu  sababli  preparat 
ko„pincha  buyrak,  jigar  va  sanchiq  (og„riq)  larda  tavsiya  etiladi.  2%  eritma  holida  1ml  dan 
ampulada chiqariladi. 

155 
 
Opiyning galen preparatlari (tindirmasi, ekstrakti va b.) davlat reyestridan chiqarilgan va 
shuning uchun ishlatilmaydi. 
Kodein (Codeinum) -O„z farmakologik ta‟siri va ishlatiladigan o„rni  bo„yicha morfindan 
farq  qiladi.  Kodeinning  og„riq  qoldiruvchi,  eyforiya  paydo  qiluvchi,  uxlatuvchi,  nafasni 
susaytiruvchi  ta‟siri  juda  kam.  Lekin  uning  yo„tal  markaziga  susaytiruvchi  ta‟siri  ancha 
sezilarli.  Shu  sababli  kodein  tibbiyot  amaliyotida  yo„talga  qarshi  dori  sifatida 
keng  ishlatiladi.  Bu  sohada  kodein  kuchli  dori  hisoblanadi.  Yo„talga  qarshi  ta‟siri  bo„lgan 
narkotik  guruhidan  kodein  fosfati  va  dionin  mavjud.  Bularning  ta‟siri  kuchsizroq.  Kodein 
tabletkalar  (0,015  g)  xolida  chiqariladi. Qo„shma  preparatlar  ham  mavjud  (kodterpin  va 
b.).  Yo„talga  qarshi  kodein  o„rnini  bosadigan  bir  nechta  nonarkotik  preparatlar  olingan. 
Bulardan glautsin, libeksin, tusupreks va boshqalar ma‟lum. 
Yuqorida  keltirilgan  yo„tal  qoldiradigan  preparatlar  asosan  o„pka  va  nafas  yo„llari 
yallig„langanda  (pnevmoniya,  bronxopnevmoniya,  bronxit,  o„pka  abssessi)  ishlatiladi.  Bundan 
tashqari,  ular  yo„tal  bilan  o„tadigan  kasalliklarda  (plevrit,  sil  kasalligi,  bronxoadenitlarda) 
qo„llaniladi.  Bu preparatlar  bronxoektaz  kasalligi,  miokard  infarkti  va  boshqalarda  tavsiya 
etilmaydi. 
2. Ilon rauvolfiya. Rauvolfiya zmeinaya (Rauwolfia serpentina Benth.) 
Bo„yi  50-100  sm  yetadigan  doim  yashil  bo„ta.  Hindiston,  Tailand,  Hindi-Xitoy 
kabi  Sharq  mamlakatlarda  o„sadi.  O„simlik  ildizida  0,5-1,3%,  ildizpoyasida  1-3%  alkaloidlar 
saqlaydi.  Alkaloidlar 25tadan ortiq  bo„lib, asosiylari  rezerpin  va aymalin  hisoblanadi. Rezerpin 
mahsulotda 0,04-0,09% (alkaloidlar yig„indisida 3,08-7%) atrofida bo„ladi. 
O„simlik  tarkibidagi  alkaloidlarning  farmakologik  ta‟siri  ko„proq  MNS  ga  qaratilgan 
bo„lib,  qon bosimini tushiradi, tinchlantiradi.  Ulardan rezerpin alkaloidi  farmakologik  xossalari 
bo„yicha  neyroleptiklar  guruhiga  kiradi.  Ruhiy  va  emotsional  qo„zg„alishlarni,  bexalovatlikni, 
hayajonlanishni,  xotirjamlikning  buzilishi,  g„amginlik,  telbalikni  kamaytirib,  tinchlantirish 
xossasiga 
ega. 
Uyquni 
chuqurlashtiradigan, 
uxlatuvchi, 
narkoz 
moddalarning, 
og„riqsizlantiruvchi  shifobaxsh  ta‟sirini  kuchaytiradi,  tana  haroratini  bir  muncha  tushiradi. 
Bundan  tashqari,  qon  tomir  harakat  markazidan  impulslar  chiqishini  va  simpatik  nervlardan 
ularning  qon  tomir  silliq  mushaklariga  o„tishini  (simpatolitik  ta‟sir)  kamaytirish  hisobiga  qon 
tomirlarini  kengaytirib,  qon  bosimini  pasaytiradi.  Bu  gipotenziv  ta‟sir,  asta-sekin  ruyobga 
chiqadi va uzoq davom etadi. 
Raunatin  (Raunatinum)  preparati  o„z  tarkibida  rezerpindan  tashqari  aymalin  va 
boshqa  alkaloidlarni  saqlaydi.  Qon  bosimini  tushirish  xususiyati  bo„yicha  rezerpindan 
kuchsizroq,  lekin  unda  aritmiyaga  qarshi  ta‟sir  ham  mavjud.  MNS  ga  tinchlantiruvchi  ta‟siri 
ham sezilarli. 
Rauvolfiya 
ildizidan 
olingan 
bu 
alkaloidlar 
va 
ularning  preparatlari  asosan  gipertoniya  kasalligining 
boshlang„ich  davrlarida  (1-va  2 
bosqichda) tavsiya etiladi. Bundan tashqari, rauvolfiya yurak ritmining buzilishi (aritmiya) bilan 
kechayotgan  gipertoniyada  yaxshi  qo„l  keladi.  Ular  tabletkalar  holida  (rezerpin  0,00025  g); 
raunatin-0,002 g) chiqariladi va ovqatdan keyin buyuriladi. 
3. Dorivor valeriana (kadio„t). Valeriana lekarstvennaya (Valeriana officinalis L.) 
Bo„yi 1-1,5 m keladigan ko„p yillik o„t o„simlik. yuvropada, Kavkazda, Sibirda va Uzoq 
Sharqda o„sadi. Markaziy Osiyo davlatlarida o„stiriladi. 
O„simlikning  ildizi  va  ildizpoyasi  3-5%  gacha  efir  moyi  hamda  izovalerian  kislota  va 
boshqa  bir  qator  moddalar  saqlaydi.  Valeriananing  ta‟siri  tarkibidagi  organik  moddalar 
aralashmasiga  bog„liq.  Uning  ta‟siri  xilma-xil.  Chunonchi,  MNS  ga  sedativ  va  trankvilizator 
(tinchlantiruvchi)  ta‟sir  etadi.  Bundan  tashqari,  yurak  faoliyatini  jonlantiradi,  silliq  mushaklar 
spazmini yo„qotadi (spazmolitik ta‟sir), jigar o„tini haydaydi, me‟da sekretsiyasini kuchaytiradi. 
Tinchlantiruvchi  ta‟siri  MNS  qo„zg„aluvchanligining  pasayishi,  tormozlanish  jarayoni  oshishi 
bilan tushuntiriladi. Retikulyar formatsiyaga tormozlovchi ta‟siri ham bor. Valeriana uxlatuvchi 
dorilar ta‟sirini kuchaytiradi, uyqu  kelishiga imkon tug„diradi. Analeptiklar keltirib chiqaradigan 
qaltirashni  kamaytiradi.  Toj  qon  tomirlarni  kengaytiradi  va  gipotenziv  ta‟siri  ham 

156 
 
sezilarlidir.  O„simlik  ildizidan  tayyorlangan  fitopreparatlar,  galen  preparatlari  asabning 
buzilishi, hayajonlanish,  telbalik, halovatning buzilishi bilan kechadigan (nevroz, nevroasteniya, 
vegetonevroz va b.) holatlar,  uyqusizlikda, migrensimon bosh og„rig„ida tavsiya etiladi. Ayniqsa 
yurak-tomir nevrozlarida, stenokardiya va gipertoniya xastaliklari boshlanayotganda naf beradi. 
Asosiy preparatlari: 
Valeriana  damlamasi  (Infusum 
Valerianae)  1:10  nisbatda 
tayyorlanadi.  2-3 
qoshiqdan  kuniga ovqatdan keyin 3-4 marta ichiladi. 
Valeriana nastoykasi (Tinctura Valerianaye) 1:5 nisbatda tayyorlanadi. 20-30  tomchidan 
kuniga 3-4 marta ichiladi.  Flakonda 30 ml dan chiqariladi. 
Valeriananing  quyuq  ekstrakti  (Extr.Valerianaye  spissum).  Tabletka  holida  chiqariladi 
(0,02 g) 1-2 tabletkadan ichiladi. 
Bulardan tashqari, tarkibida valeriana saqlagan qo„yidagi kompleks preparatlar mavjud. 
Validol (Validolum) Izovalerian kislotaning mentol efirida erigan mentol (25%), tabletka 
shaklida (0,06g), flakonda (5 ml), kapsulada (0,05g) chiqariladi. Tabletka va kapsulalari til ostiga 
quyiladi,  spirtli  eritmasi  4-5  tomchidan  qandga  tomizilib  til  ustiga  qo„yiladi.  Stenokardiyada, 
nevrozda, qusishda beriladi. 
Valokormid 
(Valocormidum). 
Tarkibida 
valeriana 
nastoykasi 
(10 
ml),  marvaridgul  nastoykasi (10ml), belladonna  naytoykasi  (5 ml),  natriy  bromid (4g),  mentol 
(0,25g), distillangan suv (30 ml  gacha) bor. Preparat tinchlantiruvchi va spazmolitik xossalarga 
ega. Yurak-tomir nevrozlarida bo„ladigan bradikardiyada beriladi. 
Korvalol 
(Sorvalolum).  Tarkibida  bromizovalerian  kislotaning 
etil 
efiri 
(2%), 
fenobarbital (1,8%), natriy ishqori  (3%),  qalampiryalpiz  efir  moyi (0,14%), etil  spirti (96%)  va 
distillangan  suv  (100%  gacha)  bor.  15-30  tomchidan  2-3  marta  nevrozda,  stenokardiyada, 
uyqusizlikda, gipertoniyaning  boshlag„ich  davrida,  me‟da-ichak  sanchig„ida,  taxikardiyada 
beriladi. 
Tinchlantiruvchi yig„ma  (Speccis sedativae).  Tarkibiga valeriana ildizpoyasi bilan ildizi, 
qalampiryalpiz  bargi,  uchbargli  leniantes  (2  qismdan),  qulmoq  g„uddasi  (1  qism).  2  osh 
qoshiqdan  olib  qaynab  turgan  1  stakan  suvga  solinadi,  30  daqiqadan  keyin  suziladi.  Yarim 
stakandan 2 marta (ertalab va kechqurun) ichiladi. 
Kamfora 
-  
valeriana 
tomchisi  (Guttae  Tinctura  Valerianae  cum 
Camphorae). 
Tarkibida  kamfora  (10g),  valeriana  nastoykasi  (100  ml  gacha)  bor.  Yurak-tomir  nevrozlarida 
25-20 tomchidan kuniga 3 marta ichiladi. Flakonda 10ml dan chiqariladi. 
4. Arslonquyruq. Pustirnik pyatilopastnoy (Leonurus L.) 
O„simlikning  besh  bo„lakli  arslonquyruq  (Leonurus  quinquelobatis  Gilib),  oddiy 
arslonquyruq  (Leonurus  sordiaca  L),  Turkiston  arslonquyrug„i  (L.turkestanicus  V.  Krecz.  et 
Kupr.)  turlari  ishlatiladi.  Bular  ko„p  yillik,  bo„yi  50-150  sm  keladigan  o„t  o„simlik  bo„lib, 
Kavkazda, Ђarbiy Sibirda, Markaziy Osiyoda o„sadi. O„simlikning ishlatiladigan yer ustki qismi 
glikozidlar,  alkaloidlar,  efir  moyi,  flavonoidlar  (kversetin,  rutin,  kvinkvilozid  va  b)  A 
provitamini, S vitamini, oshlovchi va bo„yoq moddalar saqlaydi. 
O„simlik  o„tidan  tayyorlangan  fitopreparatlar  (naytoyka,  damlama,  cuyuq  ekstraktlar) 
valeriana  o„simligi  singari  tinchlantiruvchi  ta‟sirga  ega.  Ular  laboratoriya  hayvonlari 
harakatini  kamaytiradi,  uxlatuvchi  moddalar  ta‟sirini  uzaytiradi,  analeptiklar  ta‟sirini 
zaiflashtiradi, 
qon 
bosimini 
tushiradi,  kardiotonik 
ta‟sir 
qiladi.  Arslonquyruq 
fitopreparatlari  ayrim  ta‟sirlari  bo„yicha  valerianadan 
kuchliroqdir. 
Shunday 
ta‟sirga 
o„simlikning  xamma 3 xil turi  ega.  Bu  preparatlar asab kasalliklarida,  nevroz,  vegeto  -  nevroz, 
nevraasteniya, psixoasteniya, bundan tashqari, uyqusizlikda, gipertoniya, stenokardiyada tavsiya 
etiladi. 
Arslonquyruq  damlamasi  (Ipfusum  Leonuri)  15,0-200  ml  nisbatda  tayyorlanadi.  2-3 
qoshiqdan kuniga 2 marta ovqatdan 1 soat oldin ichiladi. 
Arslonquyrq nastoykasi  (Tinctura Leonuri) 1:5 nisbatda 70%  spirtda tayyorlanadi. 30-50 
tomchidan kuniga 3-4 marta ichiladi. Arslonquyruq suyuq ekstrakti (Extractum Leonuri fluidum) 
1:2 nisbatda tayyorlaniladi.  15-20 tomchidan kuniga 3-4 marta ichiladi. 

157