Fizika,2 qism 20

Ìåõànik to‘lqinlàrning qutblànishi. Yorug‘lik to‘lqinlàrining
qutblànish måõànizmini yaõshirîq tàsàvvur qilish uchun måõànik
to‘lqinlàrning qutblànishi bilan tànishàylik.
Bo‘ylàmà to‘lqinlàr (tîvush to‘lqinlàri) hîlidà tåbrànish
to‘lqinning tàrqàlish yo‘nàlishi bilàn mîs kålàdi. Êo‘ndàlàng
to‘lqinlàr hîlidà esà tåbrànish to‘lqinning tàrqàlish yo‘nàlishigà
pårpåndikular bo‘làdi. Shu bilàn birgà, to‘lqinning tàrqàlish
yo‘nàlishigà pårpåndikular bo‘lgàn yo‘nàlish chåksiz ko‘pdir
(21- à ràsm).
Qutblàngàn to‘lqinni hîsil qilish uchun quyidàgichà tàjribà
o‘tkàzàylik. Yo‘lidà tirqishli to‘siq qo‘yilgàn ko‘ndàlàng to‘lqin
SO chilvir bo‘ylàb tàrqàlàyotgàn bo‘lsin (21- b ràsm). Gàrchi
to‘lqin hàràkàt yo‘nàlishigà pårpåndikular bo‘lgàn bàrchà
yo‘nàlishlàrdà tåbrànishi mumkin bo‘lsà-dà, ÀB tirqishgà pàràllål

---

35
bo‘lgàn to‘lqinlàrginà to‘siqdàn o‘tàdi, bîshqàchà àytgàndà, shu
yo‘nàlish bîshqàlàrigà nisbàtàn ustun bo‘lib qîlàdi, ya’ni to‘lqin
qutblànàdi. Àgàr to‘siq và dåmàk, tirqish hàm 90°
gà burilsà
(21- d ràsm), to‘lqin tirqish îrqàli o‘tîlmày so‘nàdi. Òàjribà
nàtijàsi chilvirdàgi to‘lqin ko‘ndàlàng, qutblànish esà ko‘ndàlàng
to‘lqinlàrgà õîs õususiyat ekànligini ko‘rsàtàdi. Bo‘ylàmà to‘lqinlàr
tirqish qàndày jîylàshishidàn qàt’i nàzàr, undàn o‘tàvåràdi.
Qutblàgichlàr. Endi yorug‘lik to‘lqinlàrining tàbiàtini àniqlàsh
uchun yuqîridà kåltirilgàngà o‘õshàsh tàjribà o‘tkàzib ko‘ràylik.
Yorug‘lik to‘lqini hîlidà «tirqishli to‘siq» vàzifàsini nimà bàjàrishi
mumkin, dågàn sàvîl tug‘ilàdi. Bu vàzifàni bà’zi kristàllàr,
màsàlàn, turmàlin o‘tàshi mumkin. Bundày kristàllàr ànizîtrîpik
õususiyatlàrgà egà bo‘lgànliklàri uchun, yorug‘lik tåbrànishining
mà’lum yo‘nàlishidàgisini o‘tkàzib, bîshqàlàrini o‘tkàzmàydi.
Bîshqàchà àytgàndà, ulàr yorug‘likni qutblàsh õususiyatigà egà
và shuning uchun ulàr qutblàgichlàr dåyilàdi.
Yorug‘lik to‘lqinining qutblànish õususiyatigà egàligi uning
ko‘ndàlàng to‘lqin ekànligini isbîtlàydi.