Fiziologiyasi va gigiyenasi

Sutning tarkibi. 
Emizikli ayollarda bir kecha-kunduzda 1-2 
I,
sigirlarda 40-60, bivalarda 10-12 va echldlarda 1-3 
I
sut ajraladi.
Tutii hayvonlarning suti tarkibi, oqsillar, yog‘lar va uglevodlar- 
ning miqdori va y o g ia r ham da oqsillarning sifati bo'yicha bir-biri- 
dan farq qiladi. Sut tarkibidagi organik moddalarning qon tarkibi- 
ning bir-biridan farq qilishi u qonning filtrati emas, balki sekret- 
siya mahsuloti ekanligidan dalolat beradi. Sutning zichligi 1,029-
1,055 ga teng bo'lib, muhiti nevtrallidir.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Sut - emulsiva, bunda mayda yog' sharikchalari albuminli xa- 
rakterga ega bo'lgan po'stloq bilan o'ralgan bo'lib, uning emulsion 
turg'unligini ta'm inlaydi. Sut mikroskop ostida qaralganda unda 
y o g ‘ sharikchalari ko'rinadi. Qoramollarning sutida yog'larning 
miqdori 4.5 % gacha bo'ladi.
Sut tarkibiga yog'lardan tashqari. oqsillar - sut albumini. sut 
globulinlari, uglevod - sut qandi, neorganik tuzlar, vitaminlar, fer- 
mentlar, suv va gazlar kiradi. Laktalbumin va laktglobulin o'zining 
xususiyatlari bilan qonning aynan shu oqsillari bilan o'xshash va 
sut tarkibida ju da kam miqdorda saqlanadi (0.5 % ga yaqin).
SutyogM faqatgina yog'lardan hosil bo'lm ay balki oziqalarning 
oqsillari va uglevodlaridan hosil bo'ladi. Unda yuqori molekulali 
yog; kislotalari saqlanadi (70 
%
dan yuqori). Sut y o g i glitseridlar, 
oliyen, palmitin, stearin, moy. kapron va boshqa yog' kislotalari- 
dan tashkil topgan. M olekular og'irligi kichik bo'lganligi sababli 
sut yog'ini saqlab qo'yish yoki sentrifuga qilish yoMi bilan ajratib 
olish mumkin. Sut tarkibida mochevina. kreatinin hamda xoleste- 
rin. lesitin va purin asoslarning qoldiqlari uchrashi mumkin.
Sigir sutida neogranik moddalarning miqdori o'rtacha 0.75 % ni 
tashkil etadi: ular Na. K, Ca va Mg ning fosfatlari, sulfatlari va 
xloridlaridan tashkil topgan bo'ladi va uncha katta boMmagan temir 
oksidi ham saqlanadi.
Ayollar sutida quyidagi mikroelementlar; Li. Fe, Cu, Ni. Yn. 
Mn, Ag, J, Br, Ag, Si, Ai va boshqalar bor.
Sut tarkibidagi vitaminlar iste’mol qilingan oziqa xarakteri va 
undagi vitaminlar miqdoriga bog'liq bo'ladi. U vitamin A va В gu- 
ruhi, C, D va E vitaminlariga boy bo'ladi. Sutda amilaza, lipaza. 
katalaza va peroksidaza va boshqa fermentlar bo'ladi. Fermentlar- 
ning ayrimlari sut bezlarida hosil bo'lsa. boshqalari mikroblardan 
tushsa kerak deb taxmin qilinadi.
Yangi sog'ib olingan sutda hajmiga k o'ra 60-70 % gacha CO, 
va O, saqlanadi. Sutga ona qonidan ko'plab toksinlar, antitanacha- 
lar, alkogol, tuzlar, ko'plab alkoloidlar. achchiq moddalar va bosh­
qa moddalar o'tadi. Bunda bolaning oshqozoni bunday moddalarga 
bir yoshgacha juda tez reaksiya qiladi. shu sababli laktatsiya davri-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

da onalami davolashda jud a katta ehtiyotkorlik talab etiladi. Bun- 
dan tashqari, bu davrda kuchli hidli m edikam entlar va dezinfeksi- 
valovchi vositalardan foydalanishni cheklash zamr.
Yangi tu g ilg a n bolalar uchun ona suti ideal to ’yimli mahsu- 
lot b o iib hisoblanish bilan birga bola uchun juda muhim ahami- 
yatga egadir. Ona suti bola organizmining barcha talablarini, shu 
jum ladan, o'sish va rivojlanish uchun zarur b o ’lgan moddalarga 
b o ig a n talabini ham qondiradi. Bolalar emadigan davrda ularni 
su iriy oziqalar bilan oziqlantirganda ularda ortiqcha kasalliklarga 
chalinuvchanlik holati kuzatiladi, bu esa ona sutining yuqori dara- 
jadagi biologik qiym atga ega ekanligini ko'rsatib turibdi.
Ona sutini emayotgan bolada ona organizmida ishlab chiqilgan 
va sutga o'tgan antitanalar hisobiga turli infeksion kasalliklarga 
qarshi vaqtinchalik passiv immunitet hosil qiladi. Yangi tug'ilgan 
bola organizmida ona organizmidan olingan jiddiy darajada temir 
zaxirasi saqlanadi va o ‘shaning hisobiga sutdagi tem ir taqchilli- 
gi qoplanadi. Bolalar sut bilan m o'tadil rivojlanishi uchun zarur 
b o ig a n vitaminlar miqdorini ham oladilar. Tabiiy tanlash ham sut- 
ning tarkibiga o 'z ta'sirini k o ‘rsatadi, bunda bu tarkib avlodning 
hayotchanligi uchun ju da katta ahamiyatga ega. Turli hayvonlar- 
ning sutini tarkibi ularning yangi tu g ilg a n bolalarininig organizmi- 
ni talablarini to'liq qondirishga qaratilgan b o ia d i.
Aynan ana shu hayvon suti tarkibi bilan uning o'sishining bi­
ologik xususiyatlarini nisbati hayvonlar sutining kim yoviy tarki- 
bining o'zgartirib, bolasining organizmiga moslanuvchanligini 
ko'rsatib turibdi. Organizmni vaznining ortish muddati bilan sut­
dagi oqsil, kalsiy va fosfor miqdori orasida teskari b o g ia n ish ham 
mavjud. Filogenez jaravonida ona sutining tarkibi 
0
‘zgargan. Tez 
o'suvchi hayvonlam ing suti, sekin o'suvchi hayvonlar sutiga qara- 
ganda organizmdagi hujayra va to'qim alarning hosil b o iish i uchun 
zarur bo'lgan oqsillar, kalsiy va fosforni k o 'p saqlashi aniqlangan.
Ona suti tarkibida qancha letsitin miqdori k o ‘p b o is a , yangi 
tu g ilg a n bolaning bosh miyasi massasi shuncha katta b o ia d i. Bu 
esa boshqa moddalarning orasida lesitin miyaning o'sishi uchun 
jiddiy aham iyatga ega ekanligini ko'rsatib turibdi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Avollarda uvuzning ajralishi tug'ishdan bir necha kun oldin va 
tug'ishdan keyingi birinchi kunlari kuchayadi. Uvuz suti - sariq 
nordonroq suyuqlik bo'lib. sutga nisbatan ancha quvuq (zich) va 
uning zichligi 1,040-1,089 ga teng bo'ladi. U qaynatilganda ivib 
qoladi, o ‘ziga xos hidli, sho'rroq ta'm li, katta miqdorda uvuz 
tanachalarini - yo g'ga o'xshash neytrofillarni saqlaydi. Sutga nis­
batan uvuz katta miqdorda fermentlar, albuminlar. globulinlar, let- 
sitin, fosfor kislotasi, Ca va P ni saqlasada. lekin kaziyen va sut 
qandini kamroq saqlaydi.
Uvuz suti katta miqdorda tuzlarning saqlaganligi sababli u yangi 
tug'ilgan bola organizmiga ich bo'shatuvchi sifatida ta'sir lco'rsa- 
tadi va uning dastlabki tezagini (mekoniya) ajralishini ta ’minlaydi.
Sut ajralishi murakkab reflektor jarayon bo'lib. uning hosil 
bo'lishida alveolalarni tashkil qiluvchi hujayralarni o'zlarida sut- 
ning yog'li tomchilarini va boshqa qismlarini jam laydi va o'lcham i 
jihatidan ortadi, undan keyin uning ichki qismi qaysiki sekretlar 
jam langan va tashqariga yo'nalgan qismi so'tilib yoriladi hamda 
o'zgargan sitoplazm aga bezlar yuzasiga qo'yiladi. Ajralayotgan sut 
sisterna va sut yo'llariga yig'iladi, bu paytda emchaklarning sfink- 
terlari uning oqib ketishiga qarshilik ko'rsatib turadi.
Avollarning bitta sut bezidagi emchak uchini qo'zg 'atilish i ref­
lektor ravishda har ikkala sut bezlarida ham laktatsiyani kuchay- 
tiradi.
Sut bezlari hatto orqa miya shikastlangandan keyin ham sut 
ajratishi mumkin, lekin m o'tadil sharoitda emish paytida emchak 
uchlaridagi retseptorlarni mexanik q o 'zg 'atilishi natijasida laktatsi- 
ya reflektor holda qo'zg'atiladi. Odamlarning sut bezlarining nerv 
tolalari 4 -7 qovurg'alararo nervlardan boshlanadi. Sutning tarki- 
bi simpatik nervi kesilganidan keyin o'zgaradi. Demak. simpatik 
nerv tolalari faqatgina uning tom irlariga ta'sir ko'rsatm asdan balki. 
to 'g 'rid a n to 'g 'ri sut bezlarining sekretor hujayralariga ham ta'sir 
ko'rsatadi.
Q o'rqish, hayajonlanish, shovqin va boshqa ruhiy ta'sirlar sut 
hosil bo'lishiga va uni chiqarilishiga salbiv ta'sir ko'rsatadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Sut hosil b o iish i va sut chiqarilishi orasida o'zaro uzviylik 
b o ‘ladi va. asosan, oziqlanishga b o g iiq .