Fonetika “Ilm – qaytarish va takrorlash mevasidir”

Eslatma! O’zbek tilida ba’zi qo’shimcha va yuklamalar urg’u olmaydi. Ular 
quyidagilar: 
1)
 
–man, -san, -miz, -siz, -di, –dir 
kesimlik qo‟shimchalari qo‟shimchalari urg‟u olmaydi. 
 
M: 
Boraman, o‘qiyapman
, bolaman, yaxshisiz.
Eslatma!
–siz sifat yasovchi bo‟lganda urg‟u oladi: tuzsiz ovqat, suvsiz olma.
2)
 
–ma 
fe‟lning bo‟lishsiz shakli:
 
bor
ma
di
, 
kel
ma. -ma 
so‟z yasovchi bo‟lganda urg‟u 
oladi: 
yasama(
sifat
), damlama
(ot.)
 
Eslatma! 
Qo‟llanma, qurilma, qazilma, qurama
kabi so‘zlarning oxirgi bo‘g‘ini (-ma) 
doim urg‘uli bo‘ladi. Chunki bu so‘zlarning fe‘l shkli yo‘q. 
3)
 
–mi, -chi, -a, -ya, -u, -yu, -ku, -da, -oq, -yoq, -gina, -kina, -qina, -ov, -yov, -dir
.
Sen-a?, bolamgina, kelgandir… 

---

12 
Eslatma!
–
gina
otga xos erkalash qo‟shimchasi
bo‘lsa urg‘u oladi, 
yuklama
bo‘lsa 
urg‘u olmaydi. –gina egalik, kelishik, ko‘plik qo‘shimchalaridan 
o
ldin kelsa 
o
tga xos 
erkalash, 
k
eyin kelsa yu
k
lama.
bola
gina
m – erkalash, Bolam
gina 
– yu
k
lama,
4)
 
–cha, -dek, -day 
ravish yasovchi qo‟shimchalar.
Masalan, yangicha, eskicha; 
–
cha
kichraytish qo‘shimchasi bo‘lsa urg‘u oladi. Qizcha yig‘ladi.
5)
 
–
ta, -tacha, -larcha 
son shakllari urg‟u olmaydi.
O‘nta, yuztacha, minglarcha
 
6)
 
Bilan, uchun, sari, sayin, qadar, uzra, kabi, singari, tufayli, haqida, birga, holda… 
kabi sof ko‟makchilar urg‟u olmaydi. Bunda urg‟u ko‟makchidan oldinggi so‟zning 
oxirgi bo‟g‟iniga tushadi. M: 
osmon uzra birligida osmon so‘zining oxirgi bo‘g‘iniga 
tushadi.
 
7)
 
Fe’llardagi –la+ -r (-la fe’l yasovchi, -r sifatdosh) 
holatida urg‘u olmaydi. Agar –lar 
bitta ko‘plik qo‘shimchasi bo‘lsa urg‘u oladi
.
Bog‟lar (fe‟l) – bog‟lar (ot); qo‟llar (fe‟l) – qo‟llar (ot) 
Ko‟zlar (fe‟l) – ko‟zlar (ot) so‟zlar (fe‟l – so‟zlar (ot) 
Eslatma! Shuningdek, so‟z urg‟usi qo‟shma so‟zlarda ham turlicha bo‟ladi
. 
I.
 
Tarkibida 
nim, och, tim, jiqqa, lang, to‟q, g‟irt 
kabi so‘zlar bo‘lgan sifatlarda urg‘u 
birinchi so‘zga tushadi.
 
II.
 
Oppoq, yam-yashil, qop-qora
kabi sifatlarda ham urg‘u birinchi bo‘g‘inga tushadi.
 
III.
 
Har 
va 
hech 
so‘zlari bilan hosil qilingan qo‘shma so‘zlarda ham urg‘u birinchi qismga 
tushadi. M: har kim, hech qayer, har nima…
 
Eslatma! Gap urg’usi (
ma‟no urg‟usi, frazaviy urg‟u, mantiqiy urg‟u, logik urg‟u
) 
kesimdan oldingi so’zga tushadi

Biz Samarqandga bugun boramiz – Biz bugun Samarqandga boramiz