Foydali qazilma konlarini razvedka qilishning asosiy
Yüklə 280,92 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
4 Mamalaktimizda suv omborlari barpo etishning asosiy maqsadi Mamalaktimizda suv omborlari barpo etishning asosiy maqsadi ham toʻgʻonlar, selxonalar barpo etish orqali daryolar suv rejimini tartibga solish va barpo etilgan suv omborlaridan kaskadli GESlar tashkil etilib, gidroenergiya maqsadida istiqbolli foydalanish moʻljallangan. Hozirgi kunda mamalaktimizda 55 tadan ortiq suv omborlari mavjud boʻlib, ularning umumiy hajmi 19.2 km³, foydali hajmi 15.3 km³ ni tashkil qiladi. Ularning 20 tasi yirik suv omborlari hisoblanib, umumiy hajmi 17.8 km³, foydali hajmi 14.1 km³ ni tashkil etadi. Suv omborlarining xoʻjalikdagi ahamiyati beqiyosdir. Chunki xoʻjalikning biror bir tarmogʻi yoʻqki, suvdan foydalanmasin.Suv omborlarida jamgʻarilgan suvlardan aholining maishiy- kommunal ehtiyojlarida, masalan: Pachkamar suv ombori (Gʻuzor tumani), Janubiy Surxon suv ombori (Qumqoʻrgʻon tumani), Toʻpalang (Denov, Shoʻrchi, Qumqoʻrgʻon tumanini), Kosonsoy suv ombori (Namangan viloyati), Uchqizil suv ombori (Termiz shahri),Chorvoq suv ombori (Toshkent viloyati va shahri) ni suv taʼminotini yaxshilash uchun xizmat qiladi. Suv omborlaridan kommunal ehtiyojlarda foydalanish bilan birga baliq mahsulotlarini yetishtirishda ham keng foydalaniladi. Baliqlar asosan sunʼiy suv havzalari, tabiiy havza va suv omborlarida, intensiv suv havzalarida koʻpaytirilmoqda. Suv omborlarida baliqchilik xoʻjaliklarini rivojlantirish oʻz samarasini berib kelmoqda. Masalan, Sirdaryo viloyati (14646 t), Xorazm viloyati (8 669 t), Toshkent viloyati (9565), Jizzax viloyati (5 786 t), Fargʻona viloyati (6 170 t), eng kam miqdorda Buxoro viloyati (251 t), Surxondaryo viloyati (196 t) toʻgʻri keladi. Mamlakatimizda barcha sunʼiy suv havzalarida 54245 t, shundan suv omborlarida 36351 t baliqlar urchitilmoqda. Har yili Toʻdakoʻl suv omboridan 500 t, Chimqoʻrgʻon va Jizzax suv omborlaridan 70-100 t gacha baliq ovlanadi. Hozirda respublikamizda baliqchilik xoʻjaligining rivojlantirish maqsadida 8 ta birlashma, 7ta kombinat, 10 5 ta baliqchilik xoʻjaliklar faoliyat yuritmoqda. Respublikamiz suv omborlarida 106 turdagi baliqlar urchitilmoqda. Respublikamiz umumiy maydoni 12 ming gektar boʻlgan sunʼiy koʻl va havzalarda 22ming tonna baliq mahsulotlarini yetishtirish imkoniyatiga ega. Oʻzbekiston suv omborlaridan sogʻlomlashtirish, dam olish, suv sporti maqsadlarida ham foydalaniladi. Insonlar jazirama yoz kunlarida va boʻsh vaqtlarida tabiat bagʻrida dam olishga koʻproq ehtiyoj sezadi. Hozirda suv omborlarida turistik zonalar tashkil etish, mamlakatimiz miqyosida endigina shakllanish bosqichida. Kelgusida suv omborlari atrofida dam olish zonalari barpo etish orqali mamlakatda ichki turizm salohiyati rivojlantirish mumkin. Shuningdek, suv omborlari sogʻlomlashtirish maqsadlarida ham keng foydalanish mumkin. Janubiy Surxon, Chordara, Chorvoq, Sardoba, Hisorak suv omborlari atrofida kichik dam olish zonalari tashkil etishning ahamiyati yuqori darajada. Gidroenergetika tarmogʻining rivojlanishi mamalaktimizda elektr energiyasiga boʻlgan ehtiyojini bevosita taʼminlashda xizmat qiladi. Mavjud suv omborlarida jamgʻarilgan suv resurslaridan oqilona foydalanish maqsadida daryo havzalariga yirik kaskadli GESlar qurilgan. Daryolarning energetika resurslaridan toʻlaroq foydalanish uchun GESlar kaskad tarzida, yaʼni daryo oqimi boʻyicha maʼlum masofada joylashtiriladi. Masalan: Oʻzbekistondagi Toshkent (Boʻzsuv, Boʻrijar, Oqtepa, Shayxontohur GESlari); Qodriya (Qodriya, Qibray, Salar, Oqqovoq-2); Chirchiq (Tovoqsoy, Oqqovoq); Quyi Boʻzsuv (GES-14, GES-18, GES-19, GES- 22, GES-23); Oʻrta Chirchiq (Chorvoq, Hojikent, Gʻazalkent); Shahrixon (GES5A, GES-6A, GES-YUFK-1, GES-4A YUFK-3); Samarkand (GES-1B, GES2B, GES- ZB, GES-5B) GESlar kaskadlari kiradi. Hozirda respublikamiz suv omborlarida quvvati 505 mln. Mvt elektrenergiya ishlab chiqarilmoqda. Shu bilan birga 1354 mln. kVt miqdorli oʻrtacha koʻp yillik elektrenergiya ishlab chiqarish imkoniyati ham mavjud. Kanallar suv tushirgichlaridagi kichik GESlar resursi esa 3060.7 mln. kVt ni tashkil qiladi. Hozirgi kunda suv omborlari barpo etishga katta eʼtibor qaratilmoqda. Suv omborlari tog‘li rayоnlarda va pasttekisliklarga qurilgan bo‘ladi. O‘zbеkiston hududidagi suv omborlarining ko‘pchiligi pastlik rayоnlariga 6 tеgishlidir. Past–tеkisliklardagi suv omborlaridа tog‘li rayоnlarnikiga qaraganda suv tarkibidagi cho‘kindilar miqdori katta bo‘ladi. Buning natijasida suv omborining yarim hаjmi 25–50 yildan so‘ng loyqa bosadi va 50–100 yilda umuman ishdan chiqadi. Мasalan, Qayrоqqum suv ombori 4,2 mlrd. m³ dan 0,5 mlrd m³ hаjmini loyqa bosgan boʻlsa, Chordarа suv omborida uch yil ichida 5,7 mlrd. m³ dan 0,10 mlrd. m³, Qashqadaryoda qurilgan Chimqoʻrgʻon suv ombori 20 yilda 60 mln. m³, Gʻuzordaryodagi Pachkamar suv ombori 9 yilda 17 mln. m³, Janubiy Surxon suv omborining toʻrtdan bir qismi 25 yilda loyqa bosgan. Sirdaryodagi Uchqoʻrgʻon suv ombori hajmi 19 yil davomida 60% ga qisqardi. Daryo suvlarining yil davomida lоyqаligi natijasida, dаryolаrdа bаrpо еtilgаn suv оmbоrlаrini tеz cho‘kindi qоplаy bоshlаydi, оqibаtdа ulаrning suv sig‘imi yildаn - yilgа kаmаya bоrаdi. Аyrim hоllаrdа еsа ulаr bir nеchа o‘n yillаr dаvоmidаyoq dаryo оqimini bоshqаrish uchun yarоqsiz hоlgа kеlib qoladi. Loyqa bosishining asosiy sababi suv omborlarining xoʻjalikda notoʻgʻri foydalanish natijasida yuzaga kelgan. Маsаlаn, kichik suv оmbоrlаridа lоyqа bоsish birdаnigа butun suv оmbоri kоsаsi bo‘ylаb sоdir bo‘lаdi. Suv оmbоrini lоyqа bоsishi uning sig‘imini kаmаytirib, sаmаrаdоrligini kеskin pаsаyishiga sabab boʻladi. Buning оldini оlish uchun suv оmbоrining ish rеjimini to‘g‘ri tаshkil qilish lоzim. Hozirgi paytda mamalaktimizda mavjud gidrotexnik inshootlar, suv omborlari, gidrouzellar va minglab kichik gidroinshootlar bilan birga 27 000 km uzunlikdagi 60 ta magistral va xoʻjaliklararo kanallardan samarali foydalanib kelinmoqda. Soʻnggi yillarda barpo etilgan suv omborlarining xoʻjalik miqyosida ahamiyati ortib bordi. Kattaqoʻrgʻon ( hajmi 900 mln m³ ), 1951; Quyimozorri ( hajmi 250 mln m³), 1967; Chimqoʻrgʻon ( hajmi 450 mln m³ ), 1960 ; Janubiy Surxon ( hajmi 610 mln m³ ), 1967; Toʻdakoʻl ( hajmi 800 mln m³ ), 1968; Tallimarjon ( hajmi 1530 mln m³ ), 1985; Chorvoq ( 1650 mln m³ ), 1964; Sardoba hajmi ( 930 mln m³), 2017; Kattaqoʻrgʻon suv ombori mamlakatimizda tashkil etilgan birinchi suv ombori hisoblanadi. Bundan tashqari 2017 - yilda Sirdaryo viloyatida tashkil etilgan Sardoba suv omborining qurilishi Sirdaryo va Jizzax viloyatlarining unumdor yerlaridan foydalanish bilan birga qishloq xoʻjaligi ekinlarining hosildorligini 7 oshirish imkonini berdi. I Ammo , 2020 - yil 1- may kuni Sardoba suv omborida sodir boʻlgan suv toshqini oqibatida koʻplab tumanlarni (Sardoba, Oqoltin, Mirzaobod tumanlari) va Qozogʻistonning Paxtaorol tumanidagi oʻnlab aholi punktlarini suv bosishiga sabab boʻldi. Kelgusida bunday noxush holatlarni oldini olish uchun suv omborlarining barpo etilishida hududning yer yuzasi tuzilishi, tuproq qatlami va geosinklinallik xususiyatlariga qatʼiy eʼtiborga olinishi talab etiladi. Ko‘llar kabi suv omborlari ham bir qancha belgilarga qarab tasniflangan. Suv omborlarini daryolar oqimini tartibga solish sharoitiga bog‘liq holda suv omborlarini quyidagi turlarga ajratish mumkin: a) daryolar oqimini kun yoki hafta davomida tartibga solib turadigan suv ombolari; b) daryolar oqimini mavsumlararo tartibga solishga mo‘ljallangan suv omborlari; v) daryolar oqimini yillararo tartibga solishga mo‘ljallab qurilgan suv ombolari [1]. Bu turdagi suv ombolari ko‘p suvli yillarda suvning bir qismini saqlab qolish va undan kam suvli yillarda foydalanish maqsadida quriladi. Suv omborlari joylashish turiga ko‘ra quyidagi ikki turga bo‘linadi: 1) daryo vodiylariga qurilgan suv omborlari; 2) yer sirtidagi botiqlarda barpo etilgan suv omborlari. Birinchi turdagi suv ombolari daryo yoki soylar vodiylarida baland to‘g‘onlar qurib, suv oqimini bevosita to‘sish yo‘li bilan barpo etiladi. Ikkinchi turdagi suv ombolari esa daryo o‘zanidan chetga joylashgan tabiiy chuqurliklar, botiqlarni suvga to‘ldirish yo‘li bilan barpo etiladi Yer yuzidagi dastlabki suv omborlari eramizdan oldingi III ming yillikda paydo bo‘lgan. Eramizdan oldingi davrlarda qadimgi Messapotomiyada, Misrda, Xitoy va Hindistonda gidrotexnik inshootlar qurilgan. IV asrdayoq Misrliklar gidrotexnika ilmidan habardor bo‘lib, Nil daryosi sathini ko‘tarish maqsadida toʻgʻon qurishgan va suvni boshqarish imkoniga ega bo‘lganlar. Ular hozirgi Asvon to‘gʼonidan 400 km yuqorida togʼ qoyalarida suv sathini o‘zgarishini belgilaganlar. Keyinroq esa quyi Nilda 30 ga yaqin gidrologik suv o‘lchash postlari tashkil etilgan. Eramizdan oldingi III ming yillikda Xitoyliklar suv hajmlarini gidrotexnik inshootlar yordamida boshqarish to‘gʼrisida ishlar olib borganlar va asosan suv kuchidan foydalanganlar. 8 O‘rta Osiyoda xususan O‘zbekistonda ham gidrologik ishlar va suv Xo‘jaligini ishlatish tarixi 6 ming yilliklardan, neolit davrlariga xos. Bu davrlarda Yomgʼir suvini to‘plab ishlatish orqali dehqonchilik olib borilgan. Xorazm vohasida sun‘iy sugʼorish tarmoqlari qurilgan. I-IV asrlarda Bo‘zsuv, Salor, Eski Anhor, Tuyatortar kanallari qurilgan bo‘lib, ular ma‘lum bir qonun, qoidalar asosida ishlatilgan. Shuning uchun ham bu kanallar va ayrim inshootlar bizning davrgacha saqlanib qolgan, qayta-qayta tamirlanib hozirgacha ishlatib kelinmoqda. Oʻrta Osiyoda ilk suv omborlarining yaratilish tarixi uzoq oʻtmishga borib taqaladi. Arxeologiya taraqqiy etishi bilan mintaqadagi yuksak madaniyatdan dalolat beruvchi suv ombori toʻgʻonlarining irrigatsion tizimlari topildi. X-XII asrlarda togʻ daralarida bahorgi sel oqimlarini ushlab qolish uchun qurilgan suv omborlari sugʻorishning rivojlanishida katta ahamiyatga ega boʻlgan [3]. Yüklə 280,92 Kb. Dostları ilə paylaş:
|