G. Rafiqova F. Nishonova, O‘zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti fanidan ma’ruza matni

Birinchi bosqich 1992–1993 yillarni qamrab oldi va unda xususiylashtirish jarayonlari faol amalga oshirildi. Bu bosqichda davlat uy-joy fondi, savdo, xizmat ko‘rsatish tizimi, mahalliy, engil oziq-ovqat sanoati, avtomobil transporti, qurilish tizimlaridagi mayda korxonalar xususiylashtirildi.
Ikkinchi bosqich 1994–1995 yillarni qamrab oldi va bu davr ichida yalpi xususiylashtirish amalga oshirildi. Bunda davlat nazorati shart bo‘lmagan tarmoqlar (engil sanoat, mashinasozlik, qurilish materiallari ishlab chiqarish sohasidagi o‘rta va yirik korxonalar) ommaviy tarzda xususiylashtirildi.
Uchinchi bosqich, ya’ni 1996–1998 yillarda nazorat paketlari davlat mulki shaklida saqlanib kelayotgan yirik korxona va tarmoqlar isloh qilindi. Bunda Oliy Majlis va Vazirlar Mahkamasi tomonidan xususiylashtirishga jalb etilmaydigan ob’ektlar ro‘yxati belgilandi. Ularga suvdan foydalanish ob’ektlari, melioratsiya tarmoqlari, muzeylar, sanepidemstansiyalar, statistik va harbiy ahamiyatdagi byudjet jamg‘armalari kiritildi.
To‘rtinchi bosqich (1998 yil oxiridan) xususiylashtirishdan tushgan mablag‘larni davlat byudjetiga safarbar etish va hokazolarni amalga oshirmoqda. Masalan, xususiylashtirishdan tushgan mablag‘ 2004 yilda 78,4 mlrd. so‘mni tashkil qildi⁷².
2007 yilning boshida faoliyat ko‘rsatayotgan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik korxonalarining soni qariyb 350 mingtaga etdi yoki 2000 yilga nisbatan 2,3 marta ko‘paydi. Bugungi kunda kichik biznesning yalpi mahsulot (YAIM)dagi ulushi 42,1 foizni tashkil etmoqda. 2006 yilda YAIM 7,3 foizga o‘sdi. Ishlab chiqarish hajmining sanoatda 10,8, qishloq xo‘jaligida 6,2 foizga oshgani, investitsiyalarning 11,4, qurilish-pudrat ishlarining 12,8, xizmat ko‘rsatish sohasidagi ko‘rsatkichlarning 19,5 foizga o‘sgani iqtisodiy rivojlanishning asosiy omillari bo‘lib xizmat qildi.
Don etishtirish:
2004 yilda 5,5 million tonna don xirmoni etishtirildi.
2005 yilda 5,8 million tonna.
2006 yilda 6,1 million tonna.
2007 yilda 6,250 million tonna g‘alla (don) etishtirildi⁷³.
Mamlakatimizda 2005 yillardan keyingi davrda kichik va o‘rta biznesning muhim tarmoqlaridan biri, bu kasanachilikni hukumat dasturi asosida rivojlantirishga keng yo‘l ochildi. Kasanachilik: 1) do‘ppido‘zlik; 2) tikuvchilik (ichki va ishchi kiyimlari, qo‘lqop, chopon singari; 3) pichiqchilik; 4) temirchilik; 5) gilamdo‘zlik kabi hunarmandlik sohalaridir. Bu ro‘zg‘or ishlari bilan uyda band bo‘lib qolgan erkak va ayollarni ijtimoiy foydali mehnatga jalb etish tadbirlaridan biri. U ish beruvchi bilan shartnoma tuzgan kundanoq, mehnat daftarchasiga ega bo‘ladi, o‘z uyida ishlaydi va maoshni korxonadan oladi. Kasanachi to‘laqonli ishchi bilan mehnatda, ijtimoiy imtiyozlardan to‘liq foydalanishda ham teng huquqga ega bo‘lgan shaxsdir. Kasanachilik davlat va shaxsga koni foyda tarmoqlaridan biridir.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006 yil 5 yanvardagi “Yirik sanoat korxonalari bilan kasanachilikni rivojlantirish asosida ishlab chiqarish va xizmatlar o‘rtasida kooperatsiyani kengaytirishni rag‘batlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni aholini ish bilan bandligini ta’minlash borasida katta imkoniyatlar eshigini ochdi. Kasanachilik mehnati turlari qatoriga zamon talablariga mos – qayta ishlash va elektron sanoati, telekommunikatsiya, servis hamda xizmat ko‘rsatish tarmoqlari yumushlari ham kirib kelmoqda. 2007 yil boshidagi holatga ko‘ra, xususiy sektorning yalpi ichki mahsulotdagi (YAIM) ulushi 42,1 foizni tashkil etdi. Prezident Islom Karimov 2007 yil 12 fevralda ta’kidlaganidek, «Biz katta sarmoya talab qilmaydigan kasanachilikni yo‘lga qo‘yish maqsadida joylardagi ishlab chiqarish korxonalarida bekor yotgan turli xil dastgoh va uskunalarni qo‘lidan ish keladigan odamlarga, oilalarga berdik. Natijada 60 ming odam, 60 ming oila qo‘shimcha daromad manbaiga ega bo‘ldi....”. “2007 yilning birinchi yarmida qo‘shimcha 96,1 ming kishi kasanachilikning turli shakllari bilan qamrab olindi. Bu hisobot davridagi ish o‘rinlari umumiy sonining 31 foizini tashkil qiladi. Korxona bilan kasanachi o‘rtasidagi kooperatsiya aloqasining o‘rnatilishi natijasida: 1) Kasanachi oilalar byudjeti daromadlarini oshirishdek muhim muammo hal etildi. 2) Ish bilan band bo‘lgan aholi sonini qisqartirib, uning faol qismini ishlab chiqarishga jalb etish imkonini berdi. 3) Kasanachi faoliyati davri (agar u yakka tartibdagi kasanachi bo‘lsa ham), ish staji hisoblanib, pensiya, ijtimoiy sug‘urta bo‘yicha nafaqa olish huquqi bilan ta’minlanadi. 4) Kasanachi o‘z uyida huddi oilaviy pudratdek vaqtdan unumli foydalanadigan bo‘ldi. Bu kasanachiga ham foida (barqaror daromad), korxonaga ham. 5) Kasanachi (ayniqsa, xotin-qizlar) uyda ham ishlab chiqarish bilan shug‘ullanishi, ham muhim davlat ahamiyatiga ega masalalardan biri – farzandlari tarbiyasi bilan mashg‘ul bo‘lish imkoniga ega bo‘ladi⁷⁴.
Hozirgi paytda (2007 yil) respublikamizda 190 mingga yaqin fermer xo‘jaligi faoliyat ko‘rsatmoqda va ularda salkam 1,4 million kishi mehnat qilmoqda⁷⁵.
“O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda” asarida iqtisodiy hayotni yanada erkinlashtirish vazifasi belgilandi. Iqtisodiy hayotni erkinlashtirish mamlakat siyosiy hayotini, davlat va jamiyat qurilishini yanada erkinlashtirish jarayonlari bilan uzviy bog‘liqdir. Bu borada Prezident I.A.Karimov “O‘zbekistondagi islohotlar va yangilanish jarayonlariga baho berar ekanmiz, shuni ta’kidlashni istardimki, hayotimizning barcha sohalarini erkinlashtirish yo‘li o‘z mohiyat e’tiboriga ko‘ra mamlakatimizda amalga oshirilayotgan barcha o‘zgarishlarning asosiy bog‘lovchi bo‘g‘iniga aylandi”,⁷⁶ – deb ta’kidlaganlar.
Iqtisodiy hayotni yanada erkinlashtirish esa demokratik jamiyat qurilishining asosi sifatida uning iqtisodiy negizlarini mustahkamlashni ta’minlaydi. Uning natijasida jamiyatdagi ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni kafolotlovchi, iqtisodiy rivojlanishni ta’minlovchi amalda o‘rta mulkdorlar sinfi shakllanadi.
Demokratik jamiyatga xos bo‘lgan tadbirkorlikning rivojlantirilishi, iqtisodiyot tarkibiy o‘zgarishlarning birgalikda amalga oshirilishi tufayli O‘zbekiston 1996 yildan boshlab iqtisodiy o‘sish yo‘liga o‘tdi. BMT Bolalar jamg‘armasi (YUNISEF) buyurtmasiga ko‘ra markaziy va SHarqiy Evropa hamda MDH mamlakatlarida aholining ijtimoiy farovonligini tadqiq qilish ma’lumotlariga ko‘ra, O‘zbekistonda yalpi ichki mahsulotning amaldagi o‘sishi 2002 yilda 1989 yilga nisbatan 106,8 foizni tashkil etdi. Ayni paytda Moldovada bu ko‘rsatkich 38,4%, Rossiyada 64,3%, Qozog‘istonda 85,6% ni tashkil etgan⁷⁷.
Mamlakatda iqtisodiy o‘sishga erishganlik oqibatida aholini ijtimoiy himoya qilishga va ijtimoiy-madaniy tadbirlarga ajratilgan xarajatlarning davlat byudjeti xarajatlaridagi ulushi 1997 yildagi 44,7 % dan 2003 yilda 46,1 % ga o‘sgan.
Ijtimoiy himoyaga muhtoj oilalarga mahallalar berilayotgan bir oylik moddiy yordam miqdori 1996-2002 yillarda 13,6 barobarga, bolali oilalarning bolalariga berilayotgan nafaqaning o‘rtacha oylik miqdori esa 20 barobardan ziyodga ko‘paydi⁷⁸. «Obod mahalla» yilida qabul qilingan dastur asosida 1 milliard 200 million so‘mlik xayriya yordami ko‘rsatilgan. Ikki yoshgacha bo‘lgan bolalar tarbiyasi bilan shug‘ullanayotgan 400 mingdan ziyod ayolga davlat tomonidan nafaqa tayinlandi. SHuningdek, 180 mingta kam ta’minlangan oilaga qariyb 14 milliard so‘m miqdorida yordam ko‘rsatilgan⁷⁹.
Islohotlarni yanada chuqurlashtirish sharoitida tashqi iqtisodiy faoliyatni tashkil etish tizimi qayta ko‘rib chiqildi. Valyuta tizimi va bozorini erkinlashtirish chora-tadbirlari amalga oshirildi va milliy valyutamiz – so‘m 2003 yil 15 oktyabrdan joriy to‘lovlar bo‘yicha erkin almashuvi amalga oshirila boshlandi.
Iqtisodiy hayotni erkinlashtirish jarayonlari mamlakat siyosiy hayotini, davlat va jamiyat qurishlishini yanada erkinlashtirish jarayonlari bilan o‘zaro bog‘liqlikda amalga oshirilishi oqibatida uning demokratik jamiyat qurishdagi rolini va ahamiyatini yanada kuchaytiradi.