G. Rafiqova F. Nishonova, O‘zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti fanidan ma’ruza matni

Mutanosiblik qoidasi. Mutanosiblik o‘zaro moslikni ifodalaydi. Individ hissasi va ulushning o‘zaro mosligi qanchalik mustahkam bo‘lsa, jamiyatdagi barcha individlarning faoliyatidan kelib chiqadigan xolat ham shuncha mustaxkam bo‘ladi va aksincha. Individlar turli qobilyatlarga ega bo‘lganliklari uchun ham ijtimoiy ne’matlarni yaratishga bir xil bo‘lmagan hissa qo‘shadilar. Iqtidorli shaxsning jamiyat rivojiga qo‘shgani uchun teng imkoniyatlar yaratilgan sharoitdagina bunga erisha olish mumkin. CHunki shu tariqa taqsimot munosabatlari sohasida kamsitish, soxta tenglik romantizmi, g‘ariblik, qashshoqlik tuyg‘ulariga yo‘l qo‘yilmaydi.
Ehtiyoj qoidalari. Adolatga bo‘lgan ehtiyoj oddiy bo‘lmaydi, u keng miqyosdagi ijtimoiy-ruxiy ehtiyojdir. Boshqacha aytganda, fiziologik, ijtimoiy va ma’naviy ehtiyojlarga nisbatan olganda adolat kundalak ehtiyoj bo‘lib hisoblanmasada, ijtimoiy tartib, farobonlik va yaxlitlik ta’minlashga qaratilganligi tufayli katta ijtimoiy axamiyatga ega. SHunday xulosa qilish mumkinki, adolatga bo‘lgan ehtiyoj oziq-ovqatga, kiyim-kechakga, uy-jayga bo‘lgan yoki obro-e’tiborga bo‘lgan ehtiyoj kabi hayotiy deb olinmasligi mumkin, lekin aynan hayotiy ne’matlarning taqsimotiga va iste’molida odamlar adolati yoki adolatsizlikka nisbatan sezgir bo‘ladilar. Oqilona ehtiyojlarning shakillanishi shuning uchun ham katta ahamiyatga ega. Adolat talabi asosan extiyojlarga nisbatan emas, balki hayot darajasi, sifati va standartlariga nisbatan qo‘yiladi. Turli ijtimoyi guruhlarning hayot darajasi yoki sifatidagi farq hayot standartlariga ham bog‘laq. Standartdan og‘ish adolatsizlik ko‘rinishi dab hisoblanishi mumkin. Albatda, hayot darajasi, sifati va standarti ko‘rsatkichlari bo‘yicha aloxida turli qatlamlarida yagona o‘lcho‘v bo‘lishi mumkin emas.
Talab va taklif qoidalari. Musobaqalanish uchun keng imkoniyatlar yaratish bozordagi talab va taklifga binoan, o‘zaro muvofiqlik asosidagi munosabatlarga bog‘liq. SHuni ham etirof etish zarurki, bozor munosabatlari sharoitida ularga xos tarzda axloq normalari, qiziqish omillari va tushunchalar ham shakillanadi. Bozorda hamma narsa talab va taklif asosiga qo‘yilgani bois insonlar ongiga iztirobli kechirmalar uyg‘otishi mumkin. Bu kishilarda shakillangan odatiy tushunchalarning o‘zgarishi bilan ham bog‘liq. Bozor munosabatlari sharoitida kishilarning yangicha xususiyatlari bo‘yicha teng bo‘lmasalarda, yashashga bo‘lgan huquqlari bo‘yicha, qadr-qimmatlari bo‘yicha tengdirlar. Barchaning asosiy xuquq va majburiyatlar to‘plamiga ega bo‘lishlarida ham tenglik zarur. Bu mavjut ijtimoiy-iqtisodiy tengsizliklarni tartibga keltiradi.
Ammo “teng imkoniyatlar” qoidasi “natijalar tengligi” qoidasidan farq qilishi lozim. YUqori maqomga ega bo‘lgan ish joylariga ega bo‘lish, oliy o‘quv yurtlariga kirish kabi yutuqlar teng imkoniyatlar asosida amalga oshiriladi. SHunda ko‘pgina standart holatlar katta rol o‘ynaydi. Demokratik jamiyatlarda teng imkoniyatlar qoidasi guruxlar va indivitlarning hayotd omadga erishish uchun erkin musobaqada teng huquqlik asosidagi ishtiroki sifatida tushuniladi. Dastavval bu qoida bozordagi erkin raqobat qoidasi sifatida ilgari surilgan edi. Bu qobiliyatlarning halol musaboqasida uddaburon, aqilliy shaxslargina yutiqqa erishadi deb talqin etiladi. Buni ko‘pgina sotsiolog va ruhshunoslar individning omadga erishish o‘ylida sotsial muxitga nisbatan tug‘ma reaksiyasi deb boholaydilar.
Umuman, “teng imkoniyatlar” qoidasi ikki narsaga – raqobot va individualizmga asoslanadi. Kishilar o‘z maqsadlariga erishish yo‘lini turli xil sharoitda boshlaydilar, shuning guchun adolatga natijalar tengligi muvofiqroqdir. Bu avvalo jamiyat a’zolarining yagona me’yorlariga bo‘ysinish zarurligi, hech kimning qonun oldida yaxshiroq holatga ega bo‘lishi joyiz emasligini bildiradi. Bir so‘z bilan aytganda, nomaqbul tarzdagi “adolatsiz tenglik (cun’iy tenglashtirish) adolatsiz tengsizlik noqonuniy imtiyozlar” tizimi o‘rniga “adolatli tenglik – adolatli tengsizlik” qoidasi o‘rnatilishi zarur.
Adolat tenglikka nisbatan doimo afzal ekalligini aytib o‘tdik. Ijtimoiy taraqqiyot manfatlari shuni taqozo etadi. Ammo barcha tafakkuri shakillanmoqda. Demak, muvaffaqiyatga intilish sog‘lom jarayon bo‘lib, yaratuvchanlik g‘ururi, faollik intiluvchan faoliyat asosiga aylanishi zarur.