Gidrologiya, gidrometriya va oqim hajmini

Suv ombori hajmining asosiy tashkil etuvchilari va m e’yoriy
suv sathlari.
Suv omborining parametrlari suv xo'jaligi hisoblashlari asosida 
belgilanadi. Suv om bori hajmi quyidagi tashkil etuvchilardan 
iborat:
a) f o y d a s i z h a j m — 
Vf z ;
b) f o y d a l i h a j m — 
VfU
d) jadallashtirilgan hajm — 
Vjmr
S uv 
om borining quyidagi me^’yoriy suv sathlari bo'ladi: 
a) foydasiz hajm sathi 
(Ff_. HS)\
b) normal dimlama sath 
( N D S ) ;
d) jadallashtirilgan dimla'ma sath 
( J D S ) .
180

---

F o y d a s i z ( о ‘ 1 i к ) h a j m — 
V
— suv om bori to 'liq
hajm ining doim iy qism i b o 'lib , suv om borini norm al sharoitda 
ishlatilayotganda undan foydalanilmaydi va oqim hajmini rostlashda 
qatnashm aydi, am m o suv om borin in g doim iy ishlashida uning 
am aliy aham iyati kattadir. K atta m iqdordagi oqiziqlarni olib 
keladigan daryolarda qurilgan suv om borlarida foydali hajm ning 
oqiziqlar bilan to 'lish in in g oldini olish u ch u n uning foydasiz 
hajm i xizm at qiladi.
Oqim hajm ini rostlash u ch u n xizm at qiluvchi in sh o o tlar 
kompleksini normal sharoitlarda va uzoq m uddat davomida ishlashi 
uchun foydali hajm ni kam aytirm asdan oqiziqlarni yig'ish u ch un
katta hajmli jo y zarur. Bu hajm sekin-asta oqiziqlar bilan to 'lib , 
suv om borini loyqa bosa boshlaydi. Suv om borining loyqa bosishi 
tabiiy jarayon , uni to 'x ta tib b o 'lm ay d i, am m o uni kam aytirish 
m um kin. Suv o m borini loyqa bosishi jara y o n in i oldini olish 
uchun foydasiz, ya’ni o 'lik hajm oqiziqlardan tozalanib turiladi. 
Buning uchun to 'g 'o n d a maxsus teshiklar qoldiriladi yoki oqiziqlar 
m exanik yo'l bilan olib tashlanadi.
F oydasiz hajm sathi (
F -zH S )
deb, foydasiz hajm (К/г) 
yuqorisidan chegaralab turgan suv yuzasi sathiga aytiladi. Suv 
om borining foydasiz hajm i va foydasiz hajm sathi b ir q ato r 
sharoitlarni e ’tiborga olib belgilanadi. Aholini suv bilan ta ’minlash 
va baliqchilik m aqsadida foydalaniladigan suv om borlarida 
V/z
va 
F zH S
ni belgilovchi omillarga sanitar-texnikaviy talablar va kerakli 
suv sifatini ta ’minlovchi sharoitlar xosdir. Bu sharoitlarga muvofiq 
F zH Sdagi
suv o m b o rin in g o 'r ta c h a c h u q u rlig i 2,5 m d an
oshmasligi va chuqurligi 2 m dan kam bo'lgan sayozliklar maydoni 
suv om bori um um iy yuza m aydonining 30—35% ni tashkil etishi 
kerak.
Suv om bori kem a qatnovida foydalaniladigan b o 'lsa, 
Ff ,H S
kem a qatnovi uchun kerakli chuqurlikni t a ’m inlashini e ’tiborga 
olib belgilanadi.
Suv o m b o ri m aishiy va sa n o a tn i suv b ilan t a ’m in la sh , 
sug'orish, TES va AESlarga xizmat ko'rsatish uchun m o'ljallangan 
b o'lsa, 
F( i H S
suv oluvchi inshootlarning m inim al suv sathlarida 
to'xtovsiz ishlashini e ’tiborga olib belgilanadi. G id ro elek tro - 
stantsiyalar uchun 
Ff
z/ / ^ ishlatish chuqurligiga mos bo'lishi shart, 
chunki shu bilan elektroenergiyaning maksimal ishlab chiqarilishi 
ta ’m inlanadi.
F o y d a l i h a j m
V/l;
— suv om borining asosiy hajm i bo'lib, 
bevosita oqim hajm ini rostlash u ch u n foydalaniladi. U foydasiz

---

hajm sathidan yuqorida joylashgan va yuqoridan norm al dim lanm a 
sath bilan chegaralangan.
N o r m a l d i m l a n m a s a t h (N D S ) deb, suv o m b o ri­
ning yuqori byefidagi eng yuqori dim lam a suv sathiga aytiladi. U 
gidrotexnika inshootining norm al sharoitlarda ishlatilishida uzoq 
m uddat davom ida saqlanishi m um kin. N D S ga m os ravishda suv 
om borining ishlatilishini t a ’m inlovchi suv xo'jaligi inshootlari 
belgilanadi, qiym at ko'rsatkichlari aniqlanadi, to 'lq in t a ’siri 
e ’tiborga olinadi, suv om borining norm al sharoitlarda ishlatilishi 
uchun ishlatilish chuqurligi belgilanadi.
N D S balandlik belgisiga nisbatan dimlama egri chizig'i e ’tiborga 
olinib, suv om bori qurilishi natijasida m aydonlarni suv bosishi, 
q irg 'o q la r sh ak llan ish in in g xalq x o'jaligiga keltirg an zarari 
hisoblanadi. Suv om bori norm al sharoitlarda ishlatilayotganda 
suv sathining N D S d an oshib ketishiga (bund an sham ol tufayli 
to 'lq in n in g qisqa m uddatli surilishi istisno) y o'l qo'yilm aydi. 
N D S balandligini tanlash loyihachining vazifasidir. U ning to 'g 'ri 
tanlanishi k o 'p holatlarda oqim hajm idan unum li foydalanish, 
rejadagi suv b erilishini t a ’m in lash , in sh o o tn in g ishlatilishi, 
o'lcham lari va ularni joylashtirilishiga ta ’sir ko'rsatadi.
N D S b a la n d lig i tu r li v a r ia n tla r d a g i te x n ik - iq tis o d iy
hisoblashlar asosida belgilanadi.
Suv om borining to 'liq hajm i N D S balandligiga mos bo 'lib, 
foydali va foydasiz hajm larining yig'indisiga teng:
K ; = K - n + V M-
(5 Л °)
bunda suv om borining foydali hajm i (
V
fn) to 'liq hajm idan (
Vto.)
foydasiz hajm ining (
V/z )
ayirm asiga teng: