Gidrologiya, gidrometriya va oqim hajmini

T o ‘g ‘onli suv omborlari va ularning elem entlari. 
Avval qayd 
etg a n im iz d e k , suv o m b o rla rin in g eng k o 'p ta rq a lg a n turi 
to 'g 'o n li suv omborlaridir. Bu turdagi suv om borining tarhi(a) 
va bo'ylam a kesishi (
b
) chizmalarini keltiramiz (5.2-rasm).
1-1
5.2-rasm.
To'g'onli suv ombori tarhi (a) va bo'ylama kesishi 
(.
b
) chizmalari.
T o 'g 'o n li suv om b o ri tartibi quyidagilardan iborat: suv 
ombori o'r ni, to 'g 'o n i, suv chiqaruvchi inshoot, ortiqcha suvni 
chiqaruvchi inshoot, suv om bori atrofi dambasi va boshqalar.
Suv om borining o 'rni deb, daryo vodiysining yonbag'irlari, 
tubi va suv bosimi t a ’siridagi qiyalikka ega bo'lgan to 'g 'o n bilan 
chegaralangan bo's h liq q a aytiladi. U suv jam g 'arish uchun 
m o'ljallangan. Suv om b o ri o 'r n in i n g asosiy k o'rsatkichlari 
quyidagilar: a) hajm (yoki sig'im), uning qiymati dimlangan
176
/

---

suv sathiga bog'liq; b) suv yuzasining m aydoni; d) suvning 
chuqurligi; e) shamol to'lqinining tarqalish uzunligi.
S u v o m b o r i n i n g h a j m i m u h im gidrologik m iqdor 
b o i i b , uning qiymati suv om boriga quyidagi daryoning yillik 
oqim hajmiga mos ravishda belgilanadi. Suv om borining qisman 
suv hajmi quyidagiga teng:
M a ’lum suv sathiga ( # ) m os kelgan suv om borining hajmi 
qisman hajmlarning yig'indisiga teng:
bu yerda; 
V —
suv ombori hajmi, 
A V —
qatlam hajmi; 
F —
suv 
om bori yuza m aydoni, 
A H —
chuqurlik farqi.
S u v o m b o r i n i n g s u v y u z a s i m a y d o n i
(F )
deb, 
m a ’lum bir dim langan suv sathiga t o 'g 'r i keladigan suv yuza 
maydoniga aytiladi. Uning qiymati kutilayotgan suv toshqinlarini 
va xo'jalik uchun ahamiyatli b o'lgan yerlarning suv bosishini 
ifodalaydi. Shu bilan birga suv yuza m aydonining o 'lch a m i suv 
o m b o r i d a n b o 'l a d i g a n suv isroflari va b irin c h i n a v b a td a , 
bug'lanishga ketgan suv isrofini belgilaydi.
S u v o m b o r i n i n g c h u q u r l i g i
(H )
suv om borining 
tubidan suv yuzasigacha bo'lgan masofaga teng. T o 'g 'o n yonidagi 
suvning chuqurligi t o 'g 'o n n i n g balandligini ifodalaydi. Suv 
om borining eng katta chuqurligi t o 'g 'o n yaqinida bo'lib, uning 
qiymati suv om bori boshlanadigan joyga qarab kamayib boradi. 
Suv omborining qirg'oq yonbag'irlari anc ha sayoz bo'lishi turli 
o'simliklar va birinchi navbatda, qam ish o'sishiga olib keladi. 
Suv om borining m uhim ko'rsatkichlari qu>jidagilar:
a) 
o 'rta c h a chuqurlik — suv om bori hajmining (
V)
uning 
suv maydoni 
(F)
nisbatiga teng:
b) 
litorali maydoni — suv om borining chuqurligi 2 m va 
undan kichik bo'lgan sayozliklar maydoni quyidagicha aniqlanadi:
Д 
V = F b H .
(5.2)
н
V 
= £ M
.
(5.3)
(5-4)
(5.5)
bu yerda 
FHj —
suv om borining 
H.
— sathidagi suv yuza m ay d o ­
ni; 
FHj l —
suv om borining 
Hj 2
sathidagi suv yuza maydoni.
1 2 - 2 0 4
177

---

Litorali o ‘lchov — bir xil sathdagi litorali maydonining 
(FL)
suv ombori maydoniga 
(F/f)
nisbatiga teng:
(5.6)
S u v o m b o r i n i n g t о ' g ‘ о n i deb, daryo oqimini t o ‘sib, 
yuqori b ’efda suv sathini ko'taradigan gidrotexnik inshootga aytiladi. 
Suv om borida t o ‘g ‘on suv sathini aytarli baland ko‘tarmasdan 
daryodan suv olish, sug'orish shoxobchalariga daryo oqiziqlarini 
o'tkazm aslik, suv energiyasidan foydalanish, suv transporti 
qatnovini yaxshilash hamda sug'oriladigan maydonlarni suv bilan 
t a ’minlash maqsadida quriladi.
T o 'g 'o n la r qaysi xom ashyodan qurilganiga qarab quyidagi 
xillarga bo'Iinadi: a) tuproqli; b) toshli; d) betonli; e) tem ir- 
betonli.
Tuproqli to 'g 'o n la r mahalliy qu m o q tuproqlar, shag'al va 
boshqa qotishm alardan iborat tog' jinslarining aralashtirilishi- 
dan hosil bo'ladi. U larcho'zilgan ko'ndalang kesimga ega bo'lib, 
uning yonbag'irlari qiyalama past bo'ladi. Toshli to'g 'o nlar asosan 
t o s h l a r a r a l a s h m a s i d a n t a s h k i l t o p g a n b o ' l i b , t o ' g ' o n
yonbag'irlari ancha qiya bo'ladi. Betonli va temir-betonli to'g'onlar 
betondan va beton aralash tem irdan foydalanib quriladi. Uning 
yonbag'irlari katta nishabga ega bo'lishi mumkin.
Suv o m b o r i t o ' g ' o n l a r i h a q i d a b a ta f s il m a ’l u m o t l a r
«Gidrotexnika inshootlari» fanining «Suv ombori to'g'onlari» 
bo'limida ko'riladi.
Suv o m b o r i t o ' g ' o n i n i n g asosiy k o 'r s a t k i c h l a r i b ila n
tanishamiz.
1. T o 'g 'o n n in g to'liq balandligi quyidagiga teng:
bu yerda: Я — t o 'g 'o n yonidagi suvning chuqurligi;