Görkəmli Azərbaycan mütəfəkkiri Bəhmənyarın adını daşıyan Fəlsəfə və Hüquq İnstitutu

müqayisəli təhlili - dünyagörüşü aspekti"; R.Babaxanlı "Füzuli poeziyasında xoşbəxtlik 

idealı"; C.Quliyev "Tovrid təlimi və vəhhabilikdə onun prinsipləri"; M.Şəkixanova "Sufizmdə 

kamil insan konsepsiyası"; R.Əliyev "Qədim  şumer-türk mifologiyasında dünyagörüşü 

məsələləri"; S.İbrahimov "İmamilik təriqətinin ideologiyası"; F.Mustafayev "Azərbaycan 

türklərinin tarixi və çağdaş dini-fəlsəfi görüşlərinin mühüm xüsusiyyətləri" mövzularında 

dissertasiya işləri üzərində çalışırlar. 

Azərbaycanın görkəmli filosoflarının, ictimai-siyasi xadimlərinin yubileylərinin keçirilməsi 

şöbənin fəaliyyətində mühüm yer tutur. Məhəmmədhəsən Vəlili Baharlının, Siracəddin 

Mahmud Urməvinin, Eynəlqüzat Abdulla Miyanəcinin və başqalarının yubileyləri ilə 

əlaqədar xüsusi məqalələr hazırlanmış, jurnal və qəzetlərdə çap edilmişdir. 

Şöbə əməkdaşları institutdan kənar, eləcə də xarici ölkələrdə keçirilən elmi konfranslarda 

fəal iştirak edirlər. 

Zakir Məmmədov  İmam Buxarinin anadan olmasının hicri tarixi 1225,  Əhməd Fərqaninin 

1200 illiyi münasibətilə YUNESKO-nun Səmərqənd və  Fərqanə  şəhərlərində keçirilmiş 

Beynəlxalq Elmi Konfransda iştirak etmişdir. /23-24 oktyabr 1998-ci il/. Onun "Əl-Cami əs-

cəhih" /"Səhih toplu"/ Azərbaycan mütəfəkkirləri üçün mötəbər mənbə kimi" adlı 

məruzəsinin tezisləri məcmuədə özbək, ingilis və rus dillərində  dərc edilmişdir. 

Z.Məmmədov Azərbaycan Elmlər Akademiyasının 7 may 1999-cu ildə kecirdiyi Osmanlı 

imperiyasının 700 illiyinə  həsr edilmiş elmi sessiyada "Osmanlı imperiyası dövründə 

Türkiyədə yaşamış Azərbaycan filosof və mütəfəkkirləri" adlı məruzə ilə çıxış etmişdir. 

Aytək Məmmədova Azərbaycan EA Aspirantlarının Elmi Konfransının ümumi iclasında 

"Mənbələrdə Nəsirəddin Tusiyə münasibət" mövzusunda məruzə etmişdir /17 may 1999-cu 

il/. Onun 25-27 iyun 1999-cu ildə Azərbaycan EA Nəsirəddin Tusi adına Şamaxı Astrofizika 

Rəsədxanasında "Tusi-800" məclisinin IV konfransına təqdim etdiyi "Elmi fəlsəfənin qüdrətli 

müdafiəcisi" adlı məruzəsinin tezisləri "Elm" qəzetində dərc olunmuşdur /14 iyul 1999-cu il/. 

Z.Məmmədov "Azərbaycan Ensiklopediyası Nəşriyyat-Poliqrafiya Birliyinin 1997-ci ildə çap 

etdirdiyi "Fəlsəfə ensiklopedik lüğəti" kitabının müəlliflərindən və redaksiya şurasının 

üzvlərindən biridir. O, "Fəlsəfə" /"Azərbaycan" nəşriyyatı,  1997/ və "Fəlsəfə tarixi üzrə 

Proqram" /Bakı Dövlət Universiteti nəşriyyatı,  1997/ kitablarının, eləcə  də 7 cildlik 

"Azərbaycan tarixi"nin 2-ci cildinin tərtibçilərindən və müəlliflərindəndir. 

Şöbədə hazırlanmış  və  1999-cu ildə BDU-nun nəşriyyatında çap olunmuş  "Şərq fəlsəfəsi 

/IX-XII əsrlər/" kitabında  Ərəb ölkələri, Azərbaycan,  İran, Mərkəzi Asiya, Hindistan və Çin 

filosoflarının, mütəfəkkirlərinin  əsərləri toplanmışdır. Topluda həm elmi, həm də dini 

aspektlər işıqlandırılmışdır. Kitab yalnız əlahiddə, müstəqil fəlsəfi əsərlər antologiyası deyil, 

həm də məzmun və mündəricə etibarı ilə dövrün müxtəlif təlimlərinin üzvi vəhdətini təşkil 

edən qiymətli, orijinal traktatlar toplusudur. 

Mətnlərin tərcüməçiləri Zakir Məmmədov, Tariyel Həsənov, Zakir Qasımov və Novruz 

İmanovdur. Tərtibci, müqəddimə, qeydlər və  şərhlərin müəllifi Zakir Məmmədovdur. 

Filosoflar və mütəfəkkirlər haqqında məlumatları Aytək Məmmədova hazırlamışdır. Kitabın 

redaktoru fəlsəfə elmləri doktoru, professor Əli Abasov, rəyçi filologiya elmləri doktoru, 

professor Vasim Məmmədəliyevdir. 

Bütün bunlarla yanaşı, şöbə əməkdaşları fəlsəfi biliklərin, xüsusilə Şərq fəlsəfəsinin tədrisi 

və təbliği ilə fəal məşğul olurlar. 

 

 

HƏSƏN QULİYEV 

İDRAK NƏZƏRİYYƏSİ VƏ ELMİN METODOLOGİYASI ŞÖBƏSİ 

 

Şöbə  1974-cü ildə  təbiətşünaslığın fəlsəfi problemlərinə, onun metodologiyasına böyük 

maraq göstərən Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunun o zamankı direktoru, akademik F.Q.Köçərli 

və Azərbaycan. Elmlər Akademiyasının sabiq prezidenti mərhum akademik 

H.B.Abdullayevin təşəbbüsü ilə yaradılmışdır. 

Vaxtilə SSRİ Elmlər Akademiyasının Fəlsəfə  İnstitutunda elmi stajirovka və aspirant 

hazırlığı keçmiş gənc elmlər namizədləri şöbəyə cəlb olundular. Sonrakı illərdə də şöbənin 

elmi potensialı  əsasən həmin institutda elmi hazırlıq keçmiş  gənc alimlərin hesabına 

genişləndirildi. 

İlk şöbə müdiri vəzifəsinə fəlsəfə elmləri doktoru Həsən Quliyev seçilmişdir. Sonrakı illərdə 

şöbəyə  fəlsəfə elmləri doktorları C.T.Əhmədli, N.M.Məmmədov,  Ə.S.Abasov rəhbərlik 

etmişlər. 

Ə.S.Abasovun direktor müavini vəzifəsinə keçməsi ilə əlaqədar olaraq 1994-cü ildən indiyə 

kimi şöbə müdiri yenə də professor Həsən Quliyevdir. 

Yarandığı ilk gündən  şöbəni metodoloji tədqiqatları  əlaqələndirən bir mərkəzə çevirmək 

sahəsindəki missiya bu günədək müvəffəqiyyətlə yerinə yetirilir. 

Fəaliyyət göstərdiyi illər  ərzində  şöbə  əməkdaşları elmi-texniki inqilabın, təbiət elmlərinin 

fəlsəfi problemlərinə, eyni zamanda dialektik idrak nəzəriyyəsi, elmin metodologiyası 

problemlərinin analizinə  həsr olunmuş onlarca dissertasiya işi, monoqrafiya və kollektiv 

toplular, yüzlərlə elmi məqalə dərc etdirmişlər. 

Akademiyanın, eləcə  də respublikanın elmi müəssisələri və ali məktəbləri üçün fəlsəfə 

elmləri üzrə mütəxəssislər hazırlamaq sahəsində  şöbədə xeyli işlər görülmüşdür.  Şöbə 

əməkdaşlarının elmi rəhbər və  məsləhətçi statusu ilə yaxından köməkliyi sayəsində  10 

nəfər əməkdaş elmlər doktoru, təxminən bir o qədəri də elmlər namizədi alimlik dərəçəsini 

almış və hazırda institutumuzda və respublikanın müxtəlif ali məktəblərində çalışırlar. 

Başqa elmi müəssisələrlə birgə  əsərlərin çap etdirilməsi, metodoloji seminarların, 

konfransların keçirilməsi işində alimlərimiz fəal iştirak etmişlər.  Şöbə  əməkdaşlarının, 

həmcinin beynəlxalq simpoziumlarda, regional elmi konfranslarda da məzmunlu çıxışları 

olmuşdur. 

Keçmiş SSRİ məkanında son onillikdə baş verən hadisələr cəmiyyətimizin fəlsəfə tarixinin, 

müasir idrak nəzəriyyəsinin, elmi yeniliklərin təhlilinə yeni nöqtəyi-nəzərdən yanaşmağı irəli 

sürür. Yeni metodologiyanın axtarışı yolunda müasir fəlsəfənin  əsas istiqamətlərinin 

hərtərəfli şərhi lazım gəlir. Bu yolda keyfiyyətcə yeni problemlər ortaya çıxır. 

Məlumdur ki, ideya və yaradıcılıq baxımından sistemin dəyişilməsi mürəkkəb və  ağrılı 

prosesdir. Bu şəraitdə şöbə öz diqqətini cəmiyyətin bir çox aktual problemlərinin həlli üçün 

zəruri olan yeni metodoloji konsepsiyaların axtarışı problemlərinə  və müasir idrak 

nəzəriyyələrinin tədqiqinə yönəltmişdir. Vəziyyət obyektiv olaraq onunla mürəkkəbləşir ki, 

köhnə "elmi infrastrukturlar, dəyərlərə meyl və  təcrübə" öz tutarsızlıqlarını  aşkar etmişdir, 

yeni elmi iqlimin formalaşması isə  hələ  də davam edən sosial-iqtisadi böhranla əlaqədar 

ləngiyir. Bütün bu amillər elmin ümumi vəziyyətinə, o cümlədən şöbənin işinə də öz təsirini 

göstərməkdədir. Obyektiv əngəllərə baxmayaraq şöbə  uğurla öz elmi fəaliyyətini davam 

etdirir. Bu baxımdan qoyulan vəzifələrin həlli kontekstində  şöbə  tərəfindən "Müasir idrak 

nəzəriyyələri: metodoloji təhlil" mövzusunun prioritet iş kimi götürülməsi məqsədəuyğun 

hesab edilə bilər. Hazırda Azərbaycan total marksist ideologiyası və müvəqqəti informasiya 

böhranından açıq plyüralist cəmiyyətə keçid kimi mürəkkəb bir dövrü yaşayır. Bu şəraitdə 

açıq (Qərb) cəmiyyətin ideya, fəlsəfi və metodoloji irsinin , o cümlədən müasir idrak 

nəzəriyyələrinin və metodoloji yanaşmaların öyrənilməsi  əsl elmi iqlimin formalaşmasında 

mühüm rol oynaya bilər. 

Bu deyilənləri nəzərə alaraq son illərdə şöbə əməkdaşları əsas diqqəti daha nüfuzlu fəlsəfi 

cərəyanların əsasını təşkil edən idrak nəzəriyyəsinin tədqiqinə yönəltmişlər. 

Sovet  İttifaqının dağılması ilə  əlaqədar bütün postsovet regionunda qarşısılınmaz 

dezinteqrasiya prosesləri getmişdi. Bu isə öz növbəsində  fəlsəfi /o cümlədən metodoloji/ 

tədqiqatların vəziyyətinə müəyyən mənada mənfi təsir göstərmişdir. Hazırda isə bu 

dəyişikliklərlə yanaşı, yeni metodologiyanın formalaşması kontekstində ictimai elmlərin 

dezinteqrativ böhrandan tədricən çıxması prosesi gedir. Bunları  nəzərə alaraq şöbənin 

əvvəlki "Dialektik materializm və elmin metodologiyası" adı indiki "İdrak nəzəriyyəsi və 

elmin metodologiyası" adı ilə  əvəz edilmişdir. Bu isə  şöbənin ideya və metodoloji 

orientasiyasındakı  əsaslı  dəyişiklikləri  əks etdirir. Belə ki, əvvəlki dialektik /marksist/ 

ideologiya və metodologiya dünya fəlsəfi problemlərini /müasir idrak nəzəriyyələrini/ və 

elmin metodologiyasını  qərəzsiz, obyetiv elmi və yaradıcı  tədqiqini məhdudlaşdırırdı. 

Əslində,  şöbə  əməkdaşlarının müasir fəlsəfədən faydalanmaq imkanı yox idi və "Qərb 

metodolgiyası"na yaradıcı maraq rəsmi qadağalarla məhdudlaşdırılırdı. 

Azərbaycan müstəqillik qazanandan sonra şöbədə perspektiv tematik tədqiqatların 

seçilməsində köklü dəyişiklik  əmələ  gəldi. Keçmiş  təcrübəyə yenidən baxılmaq və dünya 

fəlsəfəsi elmi metodologiyası nailiyyətlərindən yaradıcı surətdə istifadə etmək məsələsi 

başlandı. 90-cı illərin  əvvəllərində  şöbənin  əməkdaşlarının elmi fəaliyyəti daha çox elmin 

inkişafının sosioloji kontekstinin daha geniş öyrənilməsinə, həmçinin müxtəlif mədəni 

ənənələrdə (o cümlədən Qərb-Şərq problematikası kontekstində), elmin inkişafının 

xüsusiyyətlərinin, elmi metodologiyasının tədqiqinə istiqamətləndirilmişdir. 

Bu problematikaya maraq onunla izah edilir ki, mənəvi mədəniyyətin və elmin böhranı 

(keçid dövrün çarpışmaları kontekstində)  şəraitində elmi iqlimin və elmin inkişafının 

formalaşmasının sosioloji mexanizmlərinin öyrənilməsi aktuallığı meydana çıxdı. Elmin 

sosioloji aspektlərinin öyrənilməsi həm Qərb, həm də  Şərq mədəniyyətlərində  tədqiq 

edilmiş fəlsəfi və metodoloji konsepsiyaların hərtərəfli təhlili üçün obyektiv şərait yaradırdı. 

Təsadüfi deyildir ki, son illərdə şöbənin əməkdaşları, əsasən müasir idrak nəzəriyyələrinin 

tədqiqinə,  ənənəvi (pozitivist və marksist) metodologiyasının böhranının dərk edilmesi və 

elmim yeni metodologiyasının axtarışına istiqamətlənmişlər. Bu cür axtarışlar mənəvi 

mədəniyyətin və elmin keçid problemlərinin həlli baxımından xüsusi aktuallıq kəsb edir. 

Müasir idrak nəzəriyyələrin tədqiq edilməsi həm dünya fəlsəfəsinə  və elmi metodologiya 

problemlərinin işlənməsinə daha yaxın olmaq cəhətindən, həm də suveren Azərbaycanın 

gerçəklik və 

tələbatlarına cavab verən yeni metodolgiyanın formalaşması 

məqsədəuyğunluğu cəhətindən çox aktualdır. Belə ki, keçid dövrünün böhranı kontekstində 

Azərbaycanın mənəvi mədəniyyəti və elmi bir çox ciddi problemlərlə və hər şeydən əvvəl 

ölkə üçün daha yararlı olan fəlsəfi metodologiyanın axtarışı  və seçimi məsələsi ilə 

qarşılaşmışdır. Bu seçim bir çox kompleks mühüm məsələlərin: azərbaycan xalqının 

düzgün tarixinin reanimasiyası, suveren dövlətin ideologiyasının seçimi, milli ideyanın 

xüsusiyyətlərinin dərk edilməsi və s. məsələlərin həlli üçün çox vacibdir. Yeganə marksist 

ideologiyası olan totalitar cəmiyyətin dağılması ilə  əlaqədar bütün yeni müstəqil dövlətlər 

üçün problemlər- əvvəlki mənəvi dəyərlərə yenidən baxılma və elm, mədəniyyət, ideologiya 

problemlərinin müvəffəqiyyətli həlli üçün yeni metodologiyanın seçilməsi zərurəti meydana 

çıxmışdır. Yeni gerçəkliklər öz fəlsəfi keçmişinə yenidən baxmaqla yanaşı, dünya 

fəlsəfəsinə yiyələnmək üçün yeni metodoloji baxımın formalaşmasına şərait yaratdı. Məhz 

bu faktora görə  əvvəllər "burjua" nəzəriyyələri kimi təqdim edilən müasir idrak 

nəzəriyyələrini dərindən öyrənmək zəruriyyəti və  məqsədəuyğunluğu meydana çıxdı. 

Söhbət, hər  şeydən  əvvəl keçmiş marksist yanaşmanın məhdudiyyət stereotiplərinin 

aradan qaldırılması və yeni metodoloji yanaşmadan gedir. 

Hal-hazırda müstəqil inkişaf şəraitində dünya elmi və fəlsəfi irsinə yiyələnmək perspektivləri 

açılır və ideya plüralizmi, daha düzgün elmi tədqiqatlar üçün şərait yaranır, yaradıcılıq 

axtarışı total ideologiya ilə məhdudlaşdırılmır. 

Cəmiyyətdə davam edən böhranlı hadisələrə baxmayaraq, keçid dövrünün bir xüsusiyyətini 

- bütün elmi problemlərin hərtərəfli öyrənilməsi üçün "aşkarlıq"ın mövcud olmasını qeyd 

etmək lazımdır. Belə şərait yeni metodologiya işlənib hazırlanması üçün perspektivlər açır. 

Şübhəsizdir ki, axtarış zamanı müxtəlif dünyagörüşləri (marksizm, pozitivizm və 

postpozitivizm, sosiomədəni təhlil və i.a.) əsasında işlənmiş bütün metodoloji yanaşmaların 

pozitiv və neqativ cəhətlərini xüsusi diqqətlə  nəzərdən keçirmək lazımdır. Müasir idrak 

nəzəriyyələrinin  ətraflı  təhlili daha münasib metodologiyanın seçilməsi üçün zəruridir. 

Bundan başqa belə bir yanaşma metodologiyanın düzgün tarixinin də  bərpası üçün son 

dərəcə vacibdir. 

Müstəqil Azərbaycan XXI əsrə yeni ideologiya, metodologiya və mənəvi orientasiya axtarışı 

konstekstində daxil olur. Belə bir şəraitdə  fəlsəfi irsin öyrənilməsi sahəsində düzgün 

metodoloji istiqamətin müəyyənləşdirilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. 

Şöbə  əməkdaşlarının son illərdəki elmi-tədqiqat fəaliyyətini məhz bu istiqamətə 

yönəlmişdir. 

Şöbədə  12 nəfər işçi çalışır. Elmi işçilərin hamısı "Müasir idrak nəzəriyyəsi: metodoloji 

təhlil" mövzusu üzrə tədqiqat işini davam etdirirlər. 

Fəlsəfə elmləri doktorları  Həsən Quliyev linqvistik fəlsəfə  və postpozitivizm, Əli Abasov 

təbiətşünaslıq və fəlsəfədə məkan-zaman problemi mövzularında işləmişlər. 

Fəlsəfə elmləri namizədi Tağı  Bəşirov fenomenologiya, həyatın fəlsəfəsi və  tənqidi 

rasionalizm; f.e.n. Rəhilə Yusifzadə pozitivizm, praqmatizm və neorasionalizm; f.e.n. 

Gündüz Sarıyev bilinqvizm problemləri; Səidə  Məmmədova elmi idrakda ideallaşdırma 

metodunun rolu; f.e.n. İlham  İsmayılov neorealizm; elmi işçilərdən Fəxrəddin Hacıyev 

psixoanaliz, personalizm, intuitivizm, Novruz İmanov neokantçılıq və ekzistensializm 

mövzuları üzrə tədqiqatlar aparmışlır. 

Bununla yanışı  şöbə  əməkdaşları müasir elmin metodologiyasının aktual problemlərinin 

tədqiqini də davam etdirirlər. 

 

 

ƏBÜLHƏSƏN ABBASOV 

SOSİAL FƏLSƏFƏ VƏ SOSİOLOGİYA ŞÖBƏSİ 

 

Sosial fəlsəfə  şöbəsi tədqiqat obyektinə müvafiq olaraq müxtəlif adlarda fəaliyyət 

göstərmişdir.  Şöbəyə vaxtilə akademik F.Q.Köçərli, Akademiyanın müxbir üzvü 

M.M.Səttarov başçılıq etmişlər. Həmin dövrdə onlarca monoqrafiya, toplu, kitab və kitabça, 

xeyli elmi məqalə nəşr olunmuş, 

çoxlu doktorluq və namizədlik dissertasiyaları müdafiə edilmişdir. Bununla belə, dövrün 

tələblərinə uyğun olaraq, 1996-cı ildən etibarən sosial fəlsəfə  və sosiologiya şöbəsinin 

fəaliyyətində ciddi dönüş yaranmışdır. 

Əmək intizamı, elmi-tədqiqat işlərinin aparılması,  şöbədaxili mühit, aspirant və 

dissertantlarla işin təşkili xeyli dərəcədə müsbət istiqamətdə dəyişmişdir. 

Azərbaycan cəmiyyətinin müasir dövrün tələbləri baxımından bir sıra mühüm problemləri 

diqqət mərkəzinə çəkilmiş, yeni aktual mövzular tədqiqat istiqamətləri kimi müəyyənləşmiş 

və bu mövzular üzrə işlər davam etməkdədir. 

Keçmiş illərə xas olan problemlərə marksist-leninçi yanaşma tərzi zamanın tələblərinə 

uyğun  şəkildə öz yerini səmərəli yanaşmalar, tədqiqat meyllərinə vermiş; fəlsəfi 

araşdırmalarda elmi plyuralizm prinsipləri özünü göstərməkdədir. 

"Müasir azərbaycan cemiyyətinin inkişafının sosial-fəlsəfi problemləri" mövzusu 1996-

2000-ci illər üçün şöbənin ümumi tədqiqat istiqaməti kimi müəyyənləşmiş, problemin ayrı-

ayrı aspektləri  əməkdaşlar tərəfindən fərdi tədqiqat mövzuları  səviyyəsində (müqavilələr 

əsasında) araşdırılmışdır. Tədqiqatlarda sosial fəlsəfənin idrakı, proqnostik, akseoloji, 

dünyagörüşü funksiyalarının həyata keçməsi məsələsi, sosil-siyasi həyata təsir qüvvəsinin 

artması zərurəti diqqət mərkəzinə çəkilmiş, həyat və fəlsəfə, gerçəklik və təfəkkür arasında 

uçurumun götürülməsinə səylər göstərilmişdir. Belə bir həqiqətdən çıxış edilir ki, gerçəkliyin 

kəsərli idraki silahı rolunu daşımayan, uydurma, sxolastik mülahizələrin, yersiz, köhnəlmiş 

stereotiplərin  şərhi ilə  əlləşən "fəlsəfə" bu gün yeniləşən cəmiyyətin həyat fəlsəfəsi ola 

bilməz. Elə bu həqiqəti rəhbər tutaraq çalışırıq ki, fəlsəfi təfəkkur tərzində  və üslubunda 

müasir tələblərə uyğun yeniləşmə  qərarlaşsın. Bu məqsədlə  şöbə müdiri Ə.F.Abbasbv 

tərəfindən tənqidi-sinergetik təfəkkür konsepsiyası işlənmiş, həmçinin şöbənin aspirantları 

Z.Şabanov və A.Veysəlova bilavasitə yeni təfəkkur tərzinin formalaşması ilə bağlı mövzular 

üzərində elmi iş aparırlar. 

Yeni təfəkkür tipinə kecidlə bağlı iki mühüm məsələ qarşımızda durur: 

1.Cəmiyyətin inkişafında ciddi maneəyə çevrilmiş burokratik-avtoritar, totalitar, doqmatik 

təfəkkür tiplərinin qnoseoloji, sosial-siyasi və iqtisadi köklərinin 

açıqlanması, bu təfəkkür növlərinin müasir tələblər üçün yararsızlığını göstərmək. 

2. Müasir elmi tələblərə cavab verən və yeni elmi istiqamətlərin (mürəkkəb sistemlər 

nəzəriyyəsi, qeyri-səlist çoxluqlar nəzəriyyəsi və s.) mahiyyətindən doğan tənqidi-sinergetik 

təfəkkür tipinin üstünlüyünü nümayiş etdirmək, xüsusən də  cəmiyyətin təşkili və idarə 

olunmasında, hüquqi dövlət və vətəndaş cəmiyyəti quruçuluğunda bu təfəkkür tipinin yerini 

və rolunu açıqlamaq. 

Son 5 ildə sosial idaraetmənin fəlsəfi problemlərinin öyrənilməsinə xüsusi fikir verilmişdir. 

İlk növbədə yeni idarəetmə metodologiyasının işlənilməsinə diqqət yönəlmişdir ki, nəticədə 

əhəmiyyətli elmi məhsul əldə edilmişdir. Şöbənin nəşr etdiyi məqalələr toplularında (artıq 3 

buraxılışı çap edilib) və "Yeniləşən cəmiyyət. Müasir elmi paradiqma və idarəetmə" 

(Ə.F.Abbasov) kitabında bu nəticələr ictimaiyyətə təqdim olunub. Bir çox elmi məqalələrdə 

də problem müxtəlif aspektlərdən işıqlandırılıb. 

Aparılmış tədqiqatların nəticəsi olaraq, cəmiyyətin idarə olunmasında yeni metodologiyanın 

mahiyyəti, yeri və rolu haqqında oxuculara yığcam məlumat verməyi vacib hesab edirik. 

Yaşadığımız mürəkkəb, ziddiyyətli keçid dövrünün, cəmiyyətimizin ümumi inkişaf 

mənzərəsinin acı təəssüf doğuran başlıca qəribəliklərindən biri də ondan ibarətdir ki, yeni 

cəmiyyət quruculuğundan və yeni iqtisadi münasibətlərə keçiddən çox danışılıb yazılsa da, 

yeni cəmiyyətin və yeni iqtisadiyyatın təminatçısı olan müasir idarəetmə metodologiyasının 

qərarlaşması üçün nəzəri və  əməli iş qaneedici surətdə  və ümumdövləti səviyyədə 

aparılmır. 

Bəs yeni idarəetmə metodologiyasının mahiyyəti nədən ibarətdir və onun zəruriliyi nə ilə 

diqtə olunur? 

Əvvəla, onu qeyd edək ki, əsl idarəçilik həmişə öz dövrü üçün müasir olur. Onun 

səmərəliliyi məhz zamana, tarixi dövrə uyğun olub-olmaması ilə bağlıdır. Müəyyən tarixi 

dövrlərdə az-çox gözə çarpan, inkişaf əldə etmiş ölkələrdə məhz belə olub. Tarixi tələblərə 

cavab verən idarəetmə metodologiyası, digər amillərlə yanaşı, bu cəmiyyətlərin sosial-

iqtisadi dayanaqlığını, iqtisadi inkişafını  təmin edib. Sosial-siyasi prosesləri, iqtisadiyyatı, 

dövlətin özünü dövrünü yaşamış köhnə üsullarla, təfəkkür üslubu ilə tənzimləmək və idarə 

etmək heç vaxt fayda verməyib. Köhnə idarəçilik düşüncəsi ilə cəmiyyəti 

ağır vəziyyətdən çıxartmaq, onun mövcudluğunu və  gələcək inkişafını  təmin etmək 

qətiyyən mümkün deyil. Cəmiyyəti yüksək, kamil struktur-funksional səviyyəyə  çıxartmaq 

üçün müasir idarəçilik dunyagörüşünə, özünu doğruldan idarəetmə metodologiyasına 

əsaslanmaq gərəkdir. 

Qərbdə  və  Şərqdə, bütün inkişaf etmiş ölkələrdə vüsət tapmış müasir idarəetmə 

dünyagörüşünün  əsasında özünütəşkilatlandırma və sinergizm fəlsəfəsi dayanır. Onun 

mahiyyətini qeyri-xəttilik, ünsürlərin  əvvəlcədən bir "nöqtədə" təsbit olunmaması, sistemin 

və altsistemlərin müəyyənləşmiş meyarlar daxilində açıqlığı, təfəkkürdə  və praktikada 

müxtəlifliyin (alternativliyin) mümkünlüyü, qeyri-dizyunktivlik, özünütəşkilatlandırma və 

özünütənzimləmə təşkil edir. Burada başlıca ideya isə özünutəşkilatlandırma və sinergizm 

ideyalarıdır ki, onlar da pozitiv liberal demokratizmin və eyni zamanda müasir funksional 

elmi paradiqmanın məğzini ifadə edirlər. Bəzən yeni idarəetmə  fəlsəfəsinə "sinergizm 

fəlsəfəsi" də deyirlər. Qeyd etmək vacibdir ki, mürəkkəb sistemlərin təşkilindən, 

inkişafından və idarə olunmasından bəhs edən sinergetikanın kökləri  Şərq fəlsəfəsinə 

gedib çıxır, xüsusən də, Uzaq Şərq fəlsəfəsinə. 

Özünütəşkil və sinergizm fəlsəfəsində Təbiət-İnsan - Cəmiyyət üçlüyü ən optimal qarşılıqlı 

əlaqəsini tapır; hissə ilə tam, fərdlə çəmiyyət münasibətlərində, qapalıqla açıqlıq, azadlıqla 

zəruri məhdudiyyətlər arasında dinamik, çevik dayanıqlığa malik harmoniya və təbii nizam 

durur. Bu fəlsəfi metodologiyaya söykənən idarəetmə bürokratizmlə demokratizmin yaxşı 

mənada sintezi, qarşılıqlı fayda verən sinergizmi deməkdir. Fəaliyyəti, idarəetmə 

mexanizmləri, strukturları, üsul və formaları özünütəşkilatlanırma fəlsəfəsinə  əsaslanan 

sosial-mənəvi, iqtisadi-siyasi sistemlər  ətraf mühitlə  əlverişli informasiya və enerji 

mübadiləsinə, az "əmək" sərf etməklə yüksək güc toplamaq xüsusiyyətlərinə malikdirlər. 

Belə sistemlərdə ünsürlərin və parametrlərin fəaliyyəti sərt determinasiya, amirlik-inzibati 

formalar çərçivəsində yox, sosial özünütəşkilatlandırma və özünütənzimləmə proseslərinin 

sərbəst həyata keçməsində,  şəxsi təşəbbüslərin, maraqların və zövqlərin, bütün 

rəngarənkliyinə baxmayaraq, fərdi fəallıqların ahəngdarlığında, üfüqi əlaqələrin 

optimallaşmasında həyata keçir. Nizam və dayanıqlıq üçün bütün cəmiyyət üzərində total 

nəzarətə artıq ehtiyac olmur. Bütövlükdə  cəmiyyətin bir sistem kimi, onun ayrı-ayrı 

altsistemlərinin idarə olunması  əlavə enerjinin, resursların, maliyyənin, insani ehtiyatların 

xərclənməsini, sərf olunmasını  tələb etmir, israfçılığa yer qalmır, yəni sistemin fəaliyyəti 

"qlobal optimum" deyilən məfhuma uyğun reallaşır. Parametrlərin, təşkiledici elementlərin 

sinergetik fəaliyyəti daxili ehtiyatların optimal tərzdə  səfərbər olunmasına, sistemin ətraf 

muhitlə, onu əhatə edən digər sistemlərlə qarşılıqlı fayda verən mübadilə  əlaqələrinə 

girməsinə imkan yaradır. Və sistemin belə  səmərəli açıqlığı  nəticəsində  əlavə inkişaf və 

qida mənbələri formalaşır, staqnasiya və durğunluq təhlükəsi aradan qalxır, sistemin özünü 

ifadə etmək qabiliyyəti yüksəlir. 

Başlıca cəhətlərdən biri odur ki, cəmiyyətin bir sistem kimi idarəolunma ağırlığı yalnız 

subordinasiya (şaquli) əlaqələrinin üzərinə düşmür, ağırlığın müəyyən miqdarı koordinasiya