Grafika (jazíW) HÁm grafemalar. QARAQALPAQ jazíWÍ tariyxínan. Orfografiya hám oníŃ faktorlarí joba

GRAFIKA (JAZÍW) HÁM GRAFEMALAR. QARAQALPAQ JAZÍWÍ TARIYXÍNAN. ORFOGRAFIYA HÁM ONÍŃ FAKTORLARÍ


JOBA:
1. Grafika haqqında ulıwma maǵlıwmat.
2. Grafemalar hám olardıń túrleri.
3. Jazıw haqqında ulıwma maǵlıwmat
4. Jazıwdıń túrleri .
5. Qaraqalpaq jazıwı tariyxınan.
6. Orfografiyalıq faktorlar.


Tayanısh túsinik: Grafika, monografema, digraflar, monogaraf, poligraf, logogrammalar, simvollar, signalizatorlar, ideografikalıq jazıw, ieroglifikalıq jazıw, fonofikalıq jazıw, orfografiya, fonetikalıq faktor, morfologiyalıq, etimologiyalıq faktor, tariyxıy-dástúriy faktor, differensiaciya faktorı


Grafika (grekshe grapho – jazıw degeni) tiltanıwdıń bir bólimi bolıp, onda fonetikalıq - fonologiyalıq, leksikalıq hám morfologiyalıq birliklerdi ańlatıw ushın qollanılatuǵın optikalıq - grafikalıq (ingl. optic – qaraytuǵın, kóretuǵın degeni¹) belgiler haqqında sóz júritiledi. Bul belgiler grafema dep ataladı. Mısalı, fonetikalıq birlik bolǵan fonemanı ańlatıw ushın háriplerden (a foneması ushın a grafeması alınǵan hám t.b.), morfologiyalıq birlik bolǵan morfemanı ańlatıw ushın sannan (sanlıqlarǵa tiyisli “altı” sózin ańlatıw ushın “6” sansı alınǵan) paydalanıladı.
Grafemalar tómendegi toparlarǵa bólinedi:
1. Háriplerge tiykarlanǵan grafemalar tildegi fonetikalıq - fonologiyalıq birliklerdi ańlatıwshı grafemalar esaplanadı. Mısalı, aspan sózindegi bes fonemanı ańlatıw ushın bes grafema [a], [s], [p], [a], [n] qollanıladı. Bunday grafemalar quramı boyınsha bir neshe toparlarǵa ajıratıladı. Latın jazıwına tiykarlanǵan jańa qaraqalpaq grafikasındaǵı grafemalar quramı boyınsha eki toparǵa bólinedi: 1) monografemalar bir háripten ibarat boladı: a, b, d… 2) digraflar eki hárip qosılıwınan ibarat: ch, sh.
2. Irkilis belgilerine tiykarlanǵan grafemalar sóylewdiń mazmunın jazıwda ańlatıw ushın qollanılatuǵın belgiler esaplanadı. Bul belgiler tómendegi wazıypalardı orınlawǵa mólsherlengen:
1) kommunikaciya processin jazıwda durıs sáwlelendiredi: Báhár! (ishki keshirmeler); Báhár? (soraw).
2) gáplerdi dúzilisi jaǵınan parıqlawǵa xızmet etedi: Azamat (baslawısh) búgin de kelmedi me? Azamat (qaratpa aǵza), búgin de kelmedi me?
3) stillik ıqshamlıqqa xızmet etedi: “Tashkentten Nókiske qatnaytuǵın poyezd keldi” dep aytıwdıń ornına “Tashkent - Nókis” poyezdi keldi” dep jazılsa, tire sebepli stillik jaqtan qolaylı, ıqsham boladı.
4) jazıwdaǵı quramalı pikir qatnaslardı ańlatıwǵa xızmet etedi: Agronom? Ne?! - Nasirov sonshelli qattı baqırǵanınan alıs - alıslardaǵı tawlar da lárzemge kelib silkingendey boldı. Soraw hám úndew belgileriniń birge qollanılıwı sol sóz arqalı hám soraw, hám hayran qalıw, hám tańlanıwdı ańlatqanın sáwlelendirgen.
Sonı da atap ótiw orınlı, “Grafika” bóliminde irkilis belgileri tek grafemalar sıpatında klassifikaciyalanadı, olardıń qollanılıwı “Punktuaciya” bóliminde úyreniledi.