Grafika (jazíW) HÁm grafemalar. QARAQALPAQ jazíWÍ tariyxínan. Orfografiya hám oníŃ faktorlarí joba

3. Iyeroglifik jazıw
Iyeroglifik (yun. hieroglyphoi – muqaddas jazıwlar)⁴ jazıw ideografik jazıwrniń mukammalashgan shakli sıpatında yuzaga kelgan. Bul jazıwda ideografik jazıwda qóllangan rasmlar shartli belgilerge – iyerogliflarǵa aylantirilgan. Demak, bul jazıwdıń birligi iyeroglif dep ataladı.





11-rasm. Iyerogliflar. Qadimgi Misr jazıwı.
Bul jazıwdıń tómendegi belgileri mavjud:
1) bul jazıwda tez yozish mumkin, chunki endi rasmlardaǵı ortiqcha qismlardı aks ettirish shart emas;
2) mazmunan ancha quramalı matnlardı yaratish mumkin, chunki mavhum túsiniklardı ifodalasa ham boladı;
3) hajm jihatdan yirik matnlar yaratish mumkin, chunki ixchamlik bunga imkon beradi.


12-rasm. Iyerogliflar. Ptolemey hám Kleopatraniń nomlari aks ettirilgan kartushlar.(qalqon kórinishidaǵı taqinchoq)




13-rasm. Iyeroglifik jazıwdan kelib chiqqan qadimgi Misr sodda jazıwı (iyeratik jazıw).
14-rasm. Xitoyliklardıng leksik-figurali jazıwı.

eski

jańa
Quyosh Oy Toǵ Daraxt It

Kórinyaptiki, rasmlar vaqt ótishi bilan asta-sekin shartla belgilerge aylana borgan (13- hám 14-rasmlar). Bunda, yuqorida aytilganidek, rasmlardaǵı ortiqcha detallar tushirilgan. Qadimgi Messopotamiyada assiriyaliklar hám vavilonliklar qóllagan mixxat ana shu yól bilan yaratilgan. Mixxat deyilishiga sabab shundaki, bul jazıwdıń belgileri mixga óxshab yozilgan. Tómendegi rasmga e’tibor bering:

14-rasm. Assiriyaliklar hám vavilonliklardıng mixxati.
4. Fonografik jazıw
Fonografik (yun. phone – tovush, grapho – yozaman degeni)⁵ jazıw eng mahsuldor jazıw sıpatında yuzaga keldi, chunki bul jazıw tilniń fonetik tomonlarini ham aks ettirishga imkon yaratdi. Buniń mohiyati shundaki, endi sózlar bóǵinlarǵa bólinib, har bir bóǵin ayrim iyeroglif yordamida ifodalangan. Bul fonografik jazıw taraqqiyotiniń birinchi – sillabik (yun. sillabe – bóǵin degeni) bosqichi hisoblanadi. Qadimgi hind jazıwı bólmish devanagari bunga yaxshi misol bóla oladi:










15-rasm. Qadimgi nind jazıwı “devanagari”dan namuna.
Devanagari jazıwıda har bir belgi undosh tovushlardıng a unlisi bilan qóshib aytilgan: ba, va, ga, da hám h. Bul jazıw birligi sillabema hisoblanadi. Kirill jazıwıdaǵı е, ё, ю, я háriplerini eslasangiz, olar ye, yo, yu, ya kabi bóǵinlardı sáwlelendiredi.
Fonografik jazıwdıń bul bosqichida muayyan miqdordaǵı unli tovush ishtirok etadigan belgiler talab qilingan, demak, olardıń soni kóp bólmaydi.

ﮐﻴﺂﺐ