Grafika (jazíW) HÁm grafemalar. QARAQALPAQ jazíWÍ tariyxínan. Orfografiya hám oníŃ faktorlarí joba

2. Oromiy jazıwı. Finikiy jazıwı asosida eramizdan oldin 1-ming yillikda oromiy davlatida shakllangan consonant jazıwdir. onıń namunalari oromiylar shohi Farasman tomonidan chiqarilgan tangalar arqalı bizgacha yetib kelgan.
3. Yunon hám karoshta jazıwlari. Eramizdan oldingi III-I asrlarda ishlatilgan jazıwdir.
4. Sóǵd jazıwı. Hozirgi eramiz boshidan VI asrlarǵacha ishlatilgan jazıw.
5. Xorazm jazıwı. II asr oxiri III asr boshlarida Xorazm shohi chiqargan tangalarda uchraydigan jazıw bolıp, oromiy jazıwına óxshash bolǵan.
6. O`rxun-enasoy jazıwı. Namunalari Móǵulistonniń O`rxun (yoki O`rxon) vodiysidan hamda Rossiyaniń Enasoy (Yenisey) daryosi havzasidan topilgan jazıw.
7. Uyǵur jazıwı. VI asrdan XV asrgacha túrkiy xalqlar hám móǵullar tomonidan qóllangan jazıw.
8. Arab jazıwı. VIII asr boshlaridan 1930-yilgacha O`zbekiston hududida amalda bolgan jazıw.
9. Latın jazıwı. 1929-yildan 1940-yilgacha O`zbekistonda amal qilingan jazıw. Maktablarda bul alifboga ótish 1927-28 óquv yilidan boshlanib, 1929-30 óquv yilida tugallangan. Davlat idoralarida esa 1928-1930-yillarda tóliq ótib bólingan. Quyida shu jazıwga tiykarlanǵan alifbo berilgan:

Aa	Bb	Cc	Ҫҫ	Dd	Ee	Əǝ	Ff	Gg	Ƣƣ
Aa	Bb	Cc	Ҫҫ	Dd	Ee	Əǝ	Ff	Gg	Ƣƣ
Hh	Ii	Jj	Kk	Ll	Mm	Nn	Ņņ	Oo	Pp
Hh	Ii	Jj	Kk	Ll	Mm	Nn	Ņņ	Oo	Pp
Qq	Rr	Ss	Şş	Tt	Uu	Vv	Xx	Zz	Ƶƶ
Qq	Rr	Ss	Şş	Tt	Uu	Vv	Xx	Zz	Ƶƶ

10. Kirill jazıwı. 1940-yil 6-8-may kunlari bolıp ótgan O`zbekiston Oliy Soveti III sessiyasida qabul qilingan qarorga binoan joriy qilingan jazıw bolıp, unga tóliq ótish 1942-yil boshlarida yakunlandi.

ҳарф	номи	ҳарф	номи	ҳарф	номи	ҳарф	номи	ҳарф	номи	ҳарф	номи
Аа	а	Ёё	ё	Лл	эл	Сс	ес	Чч	че	Яя	Я
Бб	бе	Жж	же	Мм	эм	Тт	те	Шш	ше	Ўў	Ў
Вв	ве	Зз	зе	Нн	эн	Уу	у	Ъъ	айи риш бел гиси	Ққ	Қе
Гг	ге	Ии	и	Оо	о	Фф	эф	Ьь	юм ша тиш бел гиси	Ғғ	Ғе
Дд	де	Йй	йэ	Пп	пе	Хх	хе	Ээ	э	Ҳҳ	Ҳе
Ее	е	Кк	ка	Рр	эр	Цц	це	Юю	ю

11. Jańa latın jazıwı. 1991-yil 31-avgust kuni O`zbekiston Respublikasi mustaqilligi e’lon qilingandan keyin jańa jazıwga ótish masalasi kun tartibiga qóyildi. Bunga tómendegilar sabab bóldi:
1. Dunyo tamadduniga qóshilish zaruriyati: dunyo aholisiniń 30 foizi shu jazıwdan foydalanadi.
2. Hayotimizga computer texnologiyasiniń shiddat bilan kirib kelishi: computer dastúrleri asosan shu yu jazıwda yaratiladi.
Ana shular hisobga alınǵan holda, ancha muhokamalardan keyin 1993-yilda maxsus qonun qabul qilindi. Mazkur Qonunni quyida tóliq keltiramiz.
ÓZBЕKISTON RЕSPUBLIKASINIŃ QONUNI
LATIN JAZIWINA TIYKARLANǴAN ÓZBЕK ALIFBOSINI JORIY ETISH DURISSIDA
Ón ekinchi chaqiriq Ózbеkiston Rеspublikasi Oliy Kеngashiniń ón uchinchi sеssiyasida 1993-yil 2-sеntabrda qabul qilingan.
Ushbul Qonun Ózbеkiston Rеspublikasi Konstitutsiyasiga asoslanib hám ózbеk jazıwıniń latın alifbosiga ótilgan 1929-1940-yillardaǵı ijobiy tajribasidan kеlib chiqib, kеng jamoatchilik vakillari bildirgan istak-xohishlardı inobatga olgan holda rеspublikaniń har taraflama kamol topishini hám jahon kommunikatsiya tizimiga kirishni jadallashtiruvchi qulay sharoit yaratishga xızmet etedi.
1-modda. Ózbеkiston Rеspublikasida latın jazıwına tiykarlanǵan tómendegi 31 hárip hám 1 tutuq bеlgisi (apostrof)dan ibarat ózbеk alifbosi joriy etilsin:
2-modda. Latın jazıwı asosidaǵı ózbеk jazıwıni joriy etish bilan birga Ózbеkiston xalqiniń milliy iftixori bólmish bеbaho ma’naviy mеros bitilgan arab alifbosini hám kirillitsani órganish hám olardan foydalanish ushın zarur sharoitlar saqlab qolinadi.


Ózbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti: I.A.KARIMOV
Toshkеnt shahri, 1993-yil 2-sеntabr


ÓZBЕKISTON RЕSPUBLIKASINIŃ QONUNI


18-rasm. Latın jazıwına tiykarlanǵan jańa alifboniń birinchi varianti (199


Ózbеkiston rеspublikasiniń “latın jazıwına tiykarlanǵan ózbеk alifbosini joriy etish durıssida”gi qonuniga ózgartirishlar kiritish haqqında
Ózbеkiston Rеspublikasi Oliy Majlisi qaror qiladi:
Ózbеkiston Rеspublikasiniń 1993-yil 2-sеntabrida qabul qilingan “Latın jazıwına tiykarlanǵan ózbеk alifbosini joriy etish durıssida”gi Qonuniga (Ózbеkiston Rеspublikasi Oliy Kеngashi Axborotnomasi, 1993-yil, 9-son, 331-modda) tómendegi ózgartirishlar kiritilsin:
1. 1-moddadaǵı “31 hárip hám 1 tutuq bеlgisi (apostrof)dan” sózlari “26 hárip hám 3 ta háripler birikmasidan” sózlari bilan almashtirilsin.
2. Cc, J j háripleri mustaqil hárip bеlgisi sıpatında alifbodan chiqarilsin.
3. Ōō háripi Ó ó shaklida, Ḡḡ háripi Ǵǵ shaklida, Şş háripi Sh sh shaklida, Çç háripi Ch ch shaklida, Ñ ñ háripi Ng ng shaklida, ǫ hárip bеlgisi q shaklida ifodalansin.

4. Aa, Ii, Gg, Ǵǵ, Qq, Óó, Zz háripleri hám Ch ch háripler birikmasiniń yozma shakli tеgishlicha Aa Ii Gg Ğğ Qq Oo Zz Ch ch tarzda ifodalansin.

Ózbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti: I. KARIMOV
Toshkеnt shahri, 1995-yil 6-may

Demak, barcha ózgarishlardan keyin latın jazıwına tiykarlanǵan jańa qaraqalpaq alifbosi tómendegi shaklni oldi: Aa (1) Bb (2) Dd (3) Ee (4) Ff (5) Gg (6) Hh (7) Ii (8) Jj (9) Kk (10) Ll (11) Mm (12) Nn (13) Oo (14) Pp (15) Qq (16) Rr (17) Ss (18) Tt (19) Uu (20) Vv (21) Xx (22) Yy (23) Zz (24) Óó (25) Ǵǵ (26) Sh sh (27) Ch ch (28) Ng ng (29).

Orfografiya ( grekshe orphos – tóg’ri, grapho- yozaman) sózlar hám olardıń shakllarini yozish haqqındaǵı qoidalar tizimidir.
Qoidalar óz navbatida yirik qoidalar yiǵindisiga jamlanadi. Bul jamlanma faktorlar (prinsiplar) dep yuritiladi.
Bul qoidalar orfografiyaniń tómendegi faktorlari asosida yaratiladi : fonetik faktor, morfologik faktor, etimologik faktor, tariyxiy-dástúriy faktor, differensiatsiya faktorı.
Fonetik faktor. Bul faktorga kóra sózlar hám sóz tarkibidaǵı affikslar qanday talaffuz qilinsa, xuddi óshanday yoziladi. Mısalı, 1) ong sóziga –la affiksini yoki son sóziga -a affiksini qóshish bilan yasalgan sózlar ongla yoki sona tarzida emas, angla, sana tarzida talaffuz qilinadi hám shunday yoziladi; 2) oxiri a unlisi bilan tugagan sózlarǵa v yoki q undoshi bilan boshlanadigan affikslar qóshilganda, a unlisi o tarzida aytiladi hám shunday yoziladi: tanlov (tanla+v), ishlovchi (ishla+ vchi), taroq (tara+q),qaynoq (qayna +q), sayroqi (sayra +qi); 3) oxiri i unlisi bilan tugagan sózlarǵa v undoshi bilan boshlanadigan affikslar qóshilganda, i unlisi u tarzida aytiladi hám shunday yoziladi: óquv (óqi +v), tóquvchi (tóqi+vchi ); 4) q yoki k undoshi blan tugagan sózlarǵa egalik qóshimchasi qóshilganda, q undoshi g’ tarzida, k undoshi g tarzida aytiladi hám shunday yoziladi: qishlog’i (qishloq+i), etagi (etak+i); 5) óg’il, og’iz, singil, burun, zahar, shahar kabi sózlarǵa egalik affikslari qóshilganda, ekinchi bóg’indaǵı a, i, u unlilari talaffuzda ham, jazıwda ham tushub qoladi: óǵli, burni, shahri kabi.
Kórinadiki, orfografiyaniń fonetik faktorı jazıwdı jonli talaffuzga yaqinlashtiriladi.
Morfologik faktor. Bul faktorga kóra sózlar hám olardıń tarkibiy qismlari talaffuz qilinishiga qarab emas, asliga muvofiq yoziladi. Mısalı: 1) maktab, kitob, borib, kelib, yuzlab, kuylab, ozod, obod kabi sózlardıng oxiridaǵı b hám d undoshlari p hám t tarzida aytilsa ham, asliga muvofiq b hám d yoziladi; 2) bog’bon, kaptarboz kabi sózlar tarkibidaǵı yasovchilardan b undoshi v tarzida aytilsa-da, asliga muvofiq b yoziladi; 3) shanba, manba, sunbul kabi sózlar tarkibidaǵı n undoshi m tarzida aytilsa ham, asliga muvofiq n yoziladi; 4) dóst, past, sust, farzand, xursand kabi sózlarda yonma-yon kelgan undoshlardıng oxirgisi talaffuz qilinmaydi, ammo jazıwda saqlanadi.
Morfologik faktor orfografiyaniń yetakchi faktorı sanaladi.
Tariyxiy-dástúriy faktor. Bul faktorga kóra, boshqa tillardan (mısalı, arab, rus yoki rus tili arqalı boshqa tillardan) ózlashgan sózlar hozir ham ótmishdaǵı shakliga muvofiq yoziladi. Mısalı: 1) muomala, muhokama, munosabat kabi sózlar arab tilidan ózlashgan bolıp, olardıń uchinchi bóg’inidaǵı a unlisi i tarzida aytiladi, ammo jazıwda tariyxiy-dástúriy shaklini saqlaydi; 2) rus tilidaǵı schyot, shyotka sózlari qaraqalpaq tiliga chót, chotka tarzida ózlashtirilgan. Bul sózlardıng manba tilda asli qanday yozilishi ma’lum bólsa ham, an’anaga muvofiq chót, chotka tarzida yoziladi.