Bosh ma’no óz navbatida leksema ma’no tuzilmasida tutgan ornına qarab eki túrga ajratiladi: a) tónǵich bosh ma’no leksema ma’no tuzilmasida birinchi órinda túrgan ma’nodir. Yuqoridaǵı uzmoq- leksemasainiń 1-ma’nosi shunga mos keladi; b) nisbiy bosh ma’no boshqa hosila ma’noniń ósib chiqishi ushın asos bolǵan hosila ma’nodir. Yuqoridaǵı uzmoq- leksemasainiń 7-ma’nosi shunga mos keladi, chunki mazkur ma’no 8-ma’noniń ósib chiqishi ushın manba hisoblanadi;
Bosh ma’no unga túrlicha yondashuvlar asosida tómendegi nomlar bilan ataladı:
1) durıs ma’no voqelikdaǵı narsa, belgi, miqdor, harakat túsiniklarini durısdan-durıs ifodalaydigan bosh ma’nodir.
2) nominativ ma’no voqelikdaǵı narsa, belgi, miqdor, harakat túsiniklariga nom bolıp kelgan bosh ma’no.
3) erkin ma’no - bul yuzaga chiqishi muayyan matn, qurshov bilan cheklanmagan bosh ma’no.
2. Hosila ma’no bosh ma’nodan hosil bolǵan, ondan ósib chiqqan ma’nodir. Yuqorida berilgan uzmoq leksemasiniń 2-, 3-, 4-, 5-, 6-, 7-ma’nolari 1-ma’noga nisbatan hosila ma’nolar hisoblanadi, 8-ma’no esa 7-ma’noga nisbatan hosila ma’no bolıp hisoblanadi.
Hosila ma’no ham túrlicha yondashuvlar asosida tómendegi nomlar bilan ataladı:
1) kóchma ma’no durıs ma’noga zid qóyiladigan hosila ma’no bolıp, narsa, shaxs, belgi, miqdor, harakat túsiniklariga kóchgan hosila ma’nodir. Mısalı, kóchaniń boshi birikmasi tarkibidaǵı bosh leksemasiniń ma’nosi odam boshi birikmasi tarkibidaǵı bosh leksemasiniń ma’nosidan óxshashlik asosida kóchgan ma’nodir.
2) figural (lot. majoz degeni) ma’no nominativ ma’noga zid qóyiladigan hosila ma’no bolıp, borliqdaǵı narsa, shaxs, belgi, miqdor, harakatlardı majoziy tarzda ifodalagan hosila ma’nodir. Figural ma’noda obrazlilik kuchli boladı. Mısalı, báhár leksemaniń umr báhári birikmasi tarkibida ifodalagan “umrniń yashnagan davri” degan ma’nosi majoziy ma’nodir, chunki bul ma’no “hayotniń kamolga yetgan, yashnagan davri” degan mavhum túsinikni “yil fasllaridan biri” degan aniq túsinikga boǵlagan holda ifodalayapti. Figural ma’no kópincha mavhum túsiniklardı ifodalaydi.
3) boǵli ma’no erkin ma’noga zid qóyiladigan hosila ma’no bolıp, onıń voqelashuvi ushın muayyan matn, qurshov zarur boladi. Ayrim leksemalardıng túrǵun (frazeologik) iboralar tarkibidaǵına ifodalaydigan hosila ma’nolari boǵli mano hisoblanadi. Mısalı, bel leksemasiniń bel olishmoq, bel boǵlamoq, beliga tepmoq, belini kótarmoq, belini sindirmoq, beli uzilmoq, belini bukmoq kabi iboralar tarkibidaǵına ifodalaydigan hosila ma’nolari boǵli ma’noga misol bóla oladi.
Dostları ilə paylaş: |
