Grafika (jazíW) HÁm grafemalar. QARAQALPAQ jazíWÍ tariyxínan. Orfografiya hám oníŃ faktorlarí joba

Órganish obyektiniń hajmiga kóra eki túrga bólinedi:
1. Ulıwma leksikologiya dunyodaǵı barcha tillardıng luǵat trkibini tekshiradi.
2. Xususiy leksikologiya ma’lum bir tilniń luǵat tarkibini órganadi hám luǵat tarkibini qay holatda órganishiga qarab eki túrga bólinedi:
1) tavsifiy leksikologiya ma’lum bir tilniń luǵat tarkibini statik (túrǵun) holatda, ya’ni onıń tariyxiy taraqqiyoti bilan boǵlanmagan holatda órganadi. Bul yana sinxronik (yun. sin – “birga”, chronos – “vaqt” degeni) leksikologiya dep ham ataladı.
2) tariyxiy leksikologiya ma’lum bir tilniń luǵat tarkibini dinamik (harakatli) holatda, ya’ni onıń tariyxiy taraqqiyoti bilan boǵlangan holatda órganadi. Bul esa diaxronik (yun. dia– “arqalı”, chronos – “vaqt” degeni) leksikologiya dep ham ataladı⁹.
Leksikologiya tómendegi wazıypalardı bajaradi:
1. Tilniń luǵat tarkibini ma’no jihatidan tavsiflaydi.
2. Luǵat tarkibidaǵı sózlardı kelib chiqishi jihatidan tavsiflaydi.
3. Tilniń luǵat tarkibini ijtimoiy toparlar qóllashi jihatidan tavsiflaydi.
4. Tilniń luǵat tarkibini faolligi yoki nofaolligi jihatidan tavsiflaydi.
5. Tilniń luǵat tarkibini hissiy-ta’siriy bóyoqdorligi jihatidan tavsiflaydi.
6. Tilniń luǵat tarkibidaǵı ajralmas birikmalar – frazeologik birikmalardı ma’no hám tarkib jihatdan tavsiflaydi.
Quyida ana shu wazıypalardı batafsil kórib chiqamiz.


Sóz hám leksema munosabati

Tiltanıwda sózniń markaziy birlik ekanligi haqqında yuqorida aytib ótgan edik. Bunda muayyan tilniń luǵat tarkibiga kiruvchi barcha sózlar nazarda tutiladi. Luǵat tarkibidaǵı sózlardı ekita katta toparǵa bólish mumkin:

1. Atash xususiyatiga ega bolǵan sózlar. Bular, shaxs (odam, bola), narsa (kitob, daftar), belgi (yaxshi, gózal), miqdor (altı, yettinchi), holat (tez, oson), payt (hozir, búgin), harakat (yurmoq, jazıw), ishora (bu, shu) kabi túsiniklarǵa nom bolıp keladi.
2. Atash xususiyatiga ega bólmagan sózlar. Bular sózlardı bir-biriga boǵlaydigan (va, ushın), sózlarǵa qóshimcha ma’no kiritadigan (faqat, xuddi), tovush hám harakatlarǵa taqlid bildiradigan (gurs, jimir-jimir), inson his-tuyǵularini sáwlelendiredigan (oh, voy), aytilgan fikrga munosabat bildiradigan (shekilli, menimcha) kabi sózlar esaplanadı.
Ma’no jihatidan birinchi toparǵa mansub sózlar luǵaviy birlik hisoblanadi hám leksikologiya bólimida úyreniledi, ekinchi topar sózlar esa grammatik sózlar hisoblanadi hám olar faqat grammatika bólimida úyreniledi.
Ilmiiy adabiyotlarda atash xususiyatiga ega bolǵan sózlar leksema termini bilan atalmoqda. “Qaraqalpaq tili system leksikologiyasi asoslari” nomli óquv qóllanmada leksemaga tómendegicha ta’rif beriladi: “Jamiyat a’zolari ushın tayyor, ulıwma, majburiy bolǵan, shakl hám mazmunniń barqaror birikuvidan tashkil topgan, voqelikdaǵı narsa, belgi, xususiyat hám munosabatlardı shakllantiruvchi, sóylew hám luǵatda grammatik morfemalardı óziga biriktira oladigan morfema túri leksemadir”.¹⁰
Leksema hám sózniń ózaro munosabati fonema bilan tovush órtasidaǵı munosabatga óxshaydi, ya’ni leksema til birligi hisoblansa, sóz sóylew birligidir. Boshqacha aytganda, sóz leksemaniń sóylewda voqelashgan shaklidir. Mısalı: Bolalar keldi gápini olaylik. Bul gápda bola- (kichik yoshdaǵı odam) hám kel- (harakat)¹¹ birlikleri leksema hisoblansa, bolalar hám keldi qismlari sóz hisoblanadi.