Grafika (jazíW) HÁm grafemalar. QARAQALPAQ jazíWÍ tariyxínan. Orfografiya hám oníŃ faktorlarí joba

1. Atash semalari narsa, belgi, harakat, miqdor kabi túsiniklardı nomlaydigan semalar esaplanadı. Mısalı, ruchka, qalam, bór, flomaster kabi leksemalar ushın “yozish hám chizish quroli “ semasi atash semasi bolıp hisoblanadi.
2. Ifoda semalari atashdan tashqari túsinikga munosabatni ifodalaydigan semalar esaplanadı. Mısalı, lab- leksemasidaǵı “betaraflik” semasi, dudoq leksemasidaǵı “kitobiylik” semasi ifoda semalariga misol bóla oladi.
3. Wazıypa semalari leksemalardıng gápda qanday wazıypa bajarishini, ya’ni qanday leksemalar bilan birika olishini belgilaydigan semalar esaplanadı. Mısalı, Bola kitob óqidi gápidaǵı leksemalardı tahlil qilib kóramiz. Bola- leksemasi sememasida shu gáp ichida “harakatni bajaruvchi” semasi bor, shuniń ushın bul leksema ega bolıp kelgan. Kitob- leksemasida “harakat ótgan narsa” degan sema mavjud, shuniń ushın u tóldiruvchi bolıp kelgan. O`qi- leksemasida esa “bajarilgan harakat” degan sema bor, shuniń ushın u kesim wazıypasida kelgan.


28 -§. Leksemalarda bir ma’nolilik hám kóp ma’nolilik

Til birligi sıpatında tan alınǵan leksemalarda ham bir ma’nolilik hám kóp ma’nolilik mavjuddir. Boshqacha aytganda, bitta leksema bir sememaga, boshqa leksema esa bir neshe sememaga ega bólishi mumkin.

Til hám sóylew birliklerini barcha sathlarda farqlay borish lozim. Shunday ekan, bir ma’nolilik hám kóp ma’nolilik hodisalarini ta’riflashda ham shunday yól tutish kerak boladı.
Tilshunos olimlar bul órinda lisoniy ma’no hám sóylewiy ma’nolardı farqlaydilar.¹⁵ Lisoniy ma’no deganda til birliklerine xos bolǵan ma’no nazarda tutiladi. Sóylewiy ma’no esa leksemaniń sóylewiy vaziyatdan kelib chiqqan holda ifodalaydigan ma’nosidir. Mısalı, Poyida yig'laydi kumush qor yum-yum (Oybek) gápidaǵı kumush leksemasi til biligi sıpatında “oq-kókish rangli yaltiroq, asl metall”¹⁶ ma’nosini bildirsa, atoqli adibimiz Oybek bul leksemanı “oq rangli” ma’nosida qóllagan.
Shuni ta’kidlash lozimki, sóylewiy ma’no leksemaniń kóchma ma’nosi emas, chunki bul ma’no hali til vakillariniń barchasi tomonidan tan olinmagan, umumlashmagan ma’nodir.
Shunday ekan, biz bul órinda leksemadaǵı lisoniy ma’noniń bitta yoki bittadan ortiq ekanligi haqqında sóz yuritamiz.
Agar leksema bittagina ma’noga ega bólsa, bunday leksemalarǵa bir ma’noli leksemalar deyiladi. Bul hodisa tiltanıwda monosemiya (yun. mono – bir, sema - belgi) dep ham yuritiladi. Mısalı, kól leksemasiniń yagona sememasi tómendegi semalardı qamrab oladi: 1) suvga tólgan havza; 2) atrofi berk suv havzasi; 3) chuqurlikdan ibarat tabiiy suv havzasi; Shu leksemaniń gáp tarkibidaǵı hosilasi bolǵan kól sózida ham shu ma’nolar mavjud: Kól juda katta edi.
Kópincha lmiy atamalar, atoqli otlar, jańalik bóyoǵi óchmagan leksemalar bir manoli hisoblanadi.
Agar leksema birdan ortiq ma’noga ega bólsa, bunday leksema kóp ma’noli leksema dep ataladı. Bul hodisa tiltanıwda polisemiya (yun. poli – kóp, sema - belgi) dep ham yuritiladi.
Mısalı, izohli luǵatda oǵir sóziniń jami 17 ta ma’nosi keltirilgan¹⁷. Shulardan ba’zilarini quyida keltiramiz:
1) vazni katta bolǵan, tosh bosadigan, vaznli, vazmin (oǵir yuk);
2) ózini tuta biladigan, sipo, vazmin, bosiq (oǵir, vazmin yigit);
3) muayyan me’yori buzilgan, talabga javob bermaydigan (oǵir havo);
4) yomon oqibatlarǵa olib borishi mumkin bolǵan, jiddiy, xavfli (oǵir dard) hám h.