30-§. Luǵaviy ma’no taraqqiyoti yóllari
Ma’lumki, ijtimoiy hayotda, inson ongida, tafakkurida yuz bergan ózgarishlar natijasida til ham ózgarib, taraqqiy qilib boradi. Bul ózgarishlar birinchi navbatda onıń luǵat boyligida aks etadi. Luǵat boyligidaǵı ózgarishlar esa birinchi navbatda leksemalar ma’nolariniń rivojiga boǵliqdir.
Leksemalar ma’nolariniń rivojlanishi tómendegi yóllar arqalı amalga oshadi.
1. Luǵaviy ma’noniń kóchishi
Leksema luǵviy ma’nosiniń kóchishi deganda bir túsinik nominiń boshqa túsinik nomi sıpatında ishlatilishidir. Yuzaki qaraganda, bul yerda ma’no kóchishi emas, nom kóchishi yuz berayotgandek kórinadi. Aslida onday emas, chunki bunda oldin birinchi túsinik bilan boǵliq tarzda jańa túsinik yuzaga keladi hám u inson ongida barqarorlashadi. Tildaǵı tejamkorlik faktorı esa jańa túsinik ushın jańa sóz qidirib ótirmasdan tilda oldin mavjud bolǵan sózni jańa ma’noda ishlatishga imkon beradi. Mısalı, oyoq- leksemasini olib kóramiz. Bul leksema sememasi tómendegi semalarǵa ega: 1) a’zo; 2) gavdani ushlab túruvchi a’zo; 3) yurishga yordam beradigan a’zo; 4) miqdoran bittadan ortiq a’zo; 5) shaklan uzunchoq a’zo; 6) uchida barmoq tirnoq hám tuyoqlari mavjud bolǵan a’zo. Albatta, bul róyxatni yana davom ettirish mumkin, lekin bizga shu leksema ma’nosiniń kóchishi qay tarzda yuz berishini tushuntirish uchu shulardıng ózi yetarli dep hisoblaymiz. Inson atrofidaǵı narsa hám túsiniklardı idrok qilishda birinchi navbatda ózidan andoza oladi, shuniń ushın u stol, stul kabi narsalardıng qismlarini ham óziga qiyoslagan holda idrok qiladi hám óz oyoǵiga xos belgilerniń ayrimlari stol hám stullarda mavjudligini kóradi. Natijada, u oyoq leksemasiniń 2-, 5-semalariga tayangan holda stol hám stullardaǵı qismni ham shu nom bilan ataydi: stolniń oyoǵi.
Luǵaviy ma’noniń kóchishi bul kabi shakily óxshashlikdan tashqari belgi, harakat, wazıypa óxshashligiga, narsalar órtasidaǵı aloqaga tiykarlanǵan holda yuz berishi mumkin. Shularǵa asoslanib, luǵaviy ma’no kóchishiniń tómendegi túrlerini ajratsa boladı:
1. Metafora (grekshe metaphora – «kóchirma») óxshashlik asosida ma’no kóchishidir. O`xshashlik esa túrlicha bolishi mumkin:
Dostları ilə paylaş: |
