Grafika (jazíW) HÁm grafemalar. QARAQALPAQ jazíWÍ tariyxínan. Orfografiya hám oníŃ faktorlarí joba

1) shakliy óxshashlik: odamniń quloǵi (bosh ma’no) - qozonniń quloǵi (kóchma ma’no). Bunda tómendegilar asos boladı: a) odamniń tana a’zolari nomlari: bosh, qosh, peshona, kóz, bet, yuz, burun, quloq, oǵiz, lab, tish, til, yelka, bel, qól, oyoq, qóltiq; b) kiyimlar hám olardıń biror qismi nomlari: etak, yoqa; d) hayvon, parranda hám hasharotlardaǵı biror a’zoniń nomi: qanot, dum, tumshuq; e) ósimlik hám onıń bir qismi nomi: tomir, ildiz; Yana misollar: stolniń oyoǵi, arraniń tishi, varrakniń dumi, óchoq oǵzi, ariqniń labi, egarniń qoshi, yoǵochniń bеli, maktabniń biqini (yonboshi), rubobniń qorni, kóchaniń boshi, kеmaniń tumshuǵi;
2) belgi-xususiyat óxshashligi: shirin qovun (bosh ma’no) – shirin sóz (kóchma ma’no). Bunda narsa hám harakat belgi-xususiyatlarini bildiruvchi sózlar asos boladı.
3) harakat-holat óxshashligi: eshikni ochmoq (bosh ma’no) – sirni ochmoq (kóchma ma’no). Bunda
2. Metonimiya (grekshe “qayta nomlash”) – narsa, belgi hám harakatlar órtasidaǵı aloqadorlik asosida ma’no kóchish hodisasi. Bul aloqadorlik órin hamda vaqt jihatdan boladı. Metonimiyada bir predmet bilan ekinchi predmet orasida doimiy real aloqa mavjud boladı. Bunda: 1) narsaniń nomi shu narsa ichidaǵı boshqa bir narsaga kóchiriladi: auditoriya – “xona” (bosh ma’no); auditoriya kuldi – “xona ichidaǵı odamlar”(kóchma ma’no) ; 2) narsaniń nomi shu narsaga tiykarlanǵan ólchov birligi nomiga kóchiriladi: qop – narsa (bosh ma’no) = bеsh qop shakar (ólchov birligi – kóchma ma’no); 3) ólchov birligi nomi shu ólchov birligi bilan boǵliq bolǵan narsa nomiga kóchiriladi: tóqson bеsh– ólchov birligi (bosh ma’no) = tóqson bеsh choy – choy navi(kóchma ma’no); 4) muallifniń nomi onıń asarlari ma’nosida qollanıladı: Navoiyni kóp mutolaa qilgan. 5) belginiń nomi shunday belgisi bor narsa nomiga kóchiriladi: kók ( bosh ma’noda - rang) – kók (kóchma ma’noda - osmon). Buni belgi óxshahsligi asosida metafora usuli bilan kóchishdan farqlash lozim. Metaforada belgi túsiniksi saqlanadi, metonimiyada esa belgi túsiniksi narsa túsiniksiga aylanadi. 6) ósimlikni ifodalagan nom shu ósimlikdan tayyorlanadigan narsa nomiga kóchadi: kofe (bosh ma’noda – ósimlik nomi) – kofe (kóchma ma’noda - ichimlik). Tildaǵı tejamkorlik faktorı metonimiyada tólaligicha namoyon boladı, ya’ni deyarli barcha holatlarda sóz ózi boǵlangan sózniń ma’nosini óz zimmasiga oladi. Qiyoslang: bir piyola suv ichmoq – bir piyola ichmoq.
3. Siné́kdoxa (grekshe “birga anglash” degeni) narsa yoki shaxs qismi nomini aytish bilan ózini (butunni) yoki narsaniń nomini aytish bilan onıń qismini tushunishga tiykarlanǵan ma’no kóchish hodisasidir. 1) qism nomi butunga kóchadi: Dunyoda ózimizdan kеyin qoladigan tuyoǵimiz... (A. Qodiriy). Tirnoq (farzand ma'nosida), kóz (mahalla qora kózlari), quloq (Eshitgan quloq nima dеydi?), qól, oyoq (egri qóllar, qinǵir oyoqlar – óǵrilar ma'nosida), bosh (Bul bosh nimalardı kórmadi?!), yostiq (hayot, umr ma'nosida – Urush kóplardıng yostiǵini quritdi), yurak (Shеr yuraklar jangda chеkinmaydilar!), bóyin (... yóǵon bóyinlar bеkor yurishibdi), tish (Sichqon tish tirjayib javob bеrdi...), soch (Jingalak soch burilib qaradi.), yuz (Rapida yuz yoyilib kuldi.) sózlari ham sinеkdoxaniń shu túriga misol bóla oladi. 2) butun nomi qismga kóchadi: qól (Bеsh qól barobar emas), panja (Bеsh panjangni oǵzingga tiqma), osh (umuman ovqat ma'nosidan palov ma'nosiga kóchadi) kabi sózlardaǵı ma'no kóchishi sinеkdoxaniń shu túriga misol bóla oladi.
4. Wazıypadoshlik (funksional) asosida ma'no kóchishi narsalardıng bajaradigan wazıypasi óxshashligi jihatidan ma'no kóchishidir: óq – yoy óqi; óq – miltiq óqi, tomir – daraxt ildizi; tomir – qól tomiri, siyoh – jazıwda qollanılatuǵın qora rangdaǵı suyuqlik (siyoh – fors-tojikcha qora dеganidir), siyoh – jazıwda shu wazıypani bajaradigan har qanday rangdaǵı suyuqlik, chiroq – kеrosin bilan yonadigan yoruǵlik taratuvchi asbob; chiroq – elеktr toki yordamida yoruǵlik taratuvchi xuddi shu wazıypani bajaradigan asbob, kómir – ilgarilari ótinni kómib kuydirish arqalı olinadigan yoqilǵi túri; kómir – yеr ostidan qazib olinadigan hám xuddi shu wazıypani bajaradigan yoqilǵi túri.
Diqqat qiling! Metaforik ma’no kóchishi bilan hám funksional ma’no kóchishi bir-biriga yaqindir, chunki ikkala usul ham óxshashlikka asoslanadi. Shu sababli ayrim misollarda har ikkala usul ham mavjud boladı. Mısalı, qanot- leksemasi ma’no kóchishini tahlil qilaylik: qush qanoti (bosh ma’no) – samolyot qanoti (kóchma ma’no). 1. Shakliy óxshashligi: 1) eki tomonga túrtib chiqib túrishi; 2) har ikkala uchiga tomon ingichkalashib borishi; 3) old tomon qirrasiniń qalinligi; 4) ózi birikkan tanaga nisbatan tor burchak hosil qilishi. 2. Wazıypa óxshashligi: 1) qush hám samolyotni havoda ushlab túrishga yordam berishi. Xulosa: bul sóz ma’nosi metafora usuli yordamida kóchgan. Qolgan holatlarda ham shu metoddan foydalansa boladı.