26-§. Leksemanıng ifoda hám mazmun tomoni
Falsafa fanida shakl hám mazmun birligi haqqında sóz yuritiladi. Bul narsa tiltanıw faniga ham taalluqli bolıp, u leksemaniń tashqi (shakliy) hám ichki (mazmuniy) tomonlarida óz aksini topadi.
Leksemanıng ifoda (tashqi) tomoni deganda tómendegilar nazarda tutiladi:
1. Leksema tarkibidaǵı tovushlar: maktab- leksemasi m, a, k, t, a, b tovushlaridan ibarat.
2. Leksema tarkibidaǵı háripler: maktab- leksemasi m, a, k, t, a, b háripleridan ibarat.
3. Leksema tarkibidaǵı bóǵinlar: maktab- leksemasi mak-tab kabi eki bóǵindan ibarat.
4. Leksema tarkibidaǵı ma’lum bir unli tovushga tushadigan urǵu: maktáb.
Xulosa shuki, leksemaniń inson sezgi a’zolari yordamida sezish mumkin bolǵan tomonlari onıń ifoda (moddiy) tomoni dep yuritiladi. Ilmiy adabiyotlarda bul nomema dep ham yuritiladi.12
Leksemaniń mazmun (ichki) tomoni deganda tómendegilar nazarda tutiladi:
1. Leksema ifodalagan luǵaviy ma’no, ya’ni leksemanıng borliqdaǵı shaxs (odam), narsa (kitob), belgi (yomon), rang (yashil), hajm (katta), miqdor (altı), harakat (yugur) kabi túsiniklardı nomlashi.
2. Leksema arqalı ifodalangan stillik belgi: ona (stillik betaraf), volida (stillik xoslangan).
3. Leksema arqalı ifodalangan hissiy-ta’siriy bóyoq: chehra (ijobiy bóyoq), bashara (salbiy bóyoq).
Ba’zi ilmiy adabiyotlarda luǵaviy ma’no denonotativ ma’no13, stillik belgi hám hissiy-ta’siriy bóyoqlar esa birgalikda konnotativ ma’no14 ham deyiladi.
27-§. Luǵaviy ma’no hám onıń tarkibiy qismlari
Leksemanıng luǵaviy ma’nosi tómendegicha shakllanadi: inson óz sezgi a’zolari arqalı borliqdaǵı narsa, hodisa, belgi, harakat hám boshqalar haqqında túsinik hosil qiladi. Bul túsinik inson ongida muhrlanib qoladi. Xuddi shu túsinikga atab qóyilgan nom ham inson ongida saqlanib qoladi hám natijada nom hám túsinik órtasida mustahkam aloqa yuzaga keladi.
Semasiologiya fanida leksemaniń luǵaviy ma’nosi semema atamasi bilan ham beriladi. Semema ham óz navbatida qismlarǵa bólinedi. Bul qismlar semalar dep ataladı. Har bir sema túsinikniń túrli belgilerini sáwlelendiredi. Mısalı, quyosh leksemasiniń luǵaviy ma’nosini, ya’ni sememasini tómendegi semalar tashkil etadi: 1) yulduz; 2) issiqlik tarqatuvchi osmon jismi; 3) yoruǵlik tarqatuvchi osmon jismi; 4) bir qancha sayyoralardı óziga birlashtirgan tizim markazi; 5) Yer sayyorasidaǵı hayot manbasi; Bul róyxatni óz bilimimizga tayangan holda yana davom ettirish mumkin.
Semalar ma’no xususiyatlariga kóra tómendegi túrlerge bólinedi:
Dostları ilə paylaş: |
