Guliston davlat universiteti pedagogika va psixologiya kafedrasi oila pedagogikasi

2. Oilaning reproduktiv vazifasi. Har qanday zamon va makonda ham oila, eng avvalo, avlodlar davomiyligini ta’minlash, naslni saqlash sanaladi. Dastlab tayanch tushuncha (“reproduktivlik”)ning lug’aviy ma’nosini anglab olish oilaning reproduktivlik vazifasi mohiyatini to’laqonli tushunish imkoniyatini yaratadi.
Elektron manbalardan birida talqin etilishicha, “reproduktivlik” (lot. “fertillik” (“fertilis”) – nasl qoldirish) tushunchasi “voyaga etgan organizmning nasl qoldirish layoqatiga egaligi”⁵⁸ ma’nosini anglatishga xizmat qiladi. Biologiya, tibbiyot kabi sohalarda “reproduktivlik” tushunchasining antonimi sifatida “bepushtlik” atamasi ishlatiladi. Yuqorida ko’rsatilgan elektron manbada qayd etilishicha, voyaga etgan organizm sifatida odam yoki hayvonning nasl qoldirish layoqatiga ega bo’lmasligi “bepushtlik”, niholning ma’lum yildan so’ng, etarli darajada rivojlanganidan keyin ham hosil bera olmasligi “sterillik” (lot. “sterilis” – ko’paya olmaslik) deb yuritiladi. “Salomatlik. Ommabop-meditsina entsiklopediyasi”⁵⁹ esa “bepushtlik” tushunchasi lug’aviy nuqtai nazardan “voyaga etgan organizmning nasl qoldirishga ojizligi”ni ifodalovchi ma’noni anglatishiga urg’u berib o’tiladi.
Ko’pgina xalqlar, shu jumladan, o’zbek xalqida oilani barpo etishdan ko’zlangan asosiy maqsad – sulolaning davomiyligini ta’minlash, nasl qoldirish hisoblanadi. Sulolaning davomiyligini ta’minlash, nasl qoldirish nafaqat shaxsiy, shu bilan birga ijtimoiy ahamiyatga ega masala sanaladi. Farzand ko’rish (nasl qoldirish) ota hamda onaning shaxsiy xarakterga ega xohish-istaklariga ko’ra amalga oshirilsa-da, biroq, bu jarayon jamiyat taraqqiyotini ta’minlovchi ishlab chiqarish kuchining shakllanishi nuqtai nazaridan ijtimoiy mohiyat kasb etadi. Shu sababli insoniyat tarixiy taraqqiyotining deyarli barcha davrlarida avlodlar davomiyligini ta’minlash kun tartibidagi muhim masalalardan biri bo’lib kelgan.
Mustaqillik yillarida O’zbekistonda ham yoshlarda reproduktiv salomatlikni shakllantirishga davlat miqyosida alohida e’tibor qaratildi. Buning isboti “Barkamol avlod yili” Davlat dasturi hamda unda ifodalangan g’oyalarda o’zining yaqqol ifodasini topgan. Ushbu dasturda “reproduktiv salomatlikni saqlash va sog’lom oilani shakllantirish muammolari bo’yicha yoshlar va yosh oilalar orasida tushuntirish ishlari olib borish”⁶⁰ dolzarb ijtimoiy vazifalardan biri ekanligi alohida ta’kidlangan.
Mazkur masala G’arb mamlakatlarida nikoh va oilaga g’ayriaxloqiy qarashlar qaror topib, ularning muqaddasligiga putur etayotgan, bir jinsli nikoh tobora keng targ’ib etilayotgan, qolaversa, erkak va ayollarning bepushtligiga sabab bo’luvchi omillar (jinsiy organlardagi turli salbiy o’zgarishlar, jinsiy a’zolarning tug’ma nuqsoni (kriptorxizm), shikastlanishi (orxit, epididimit), yallig’lanishi, endokrin tizimi faoliyatining o’zgarishi, irsiy kasalliklar (m: Shereshevskiy, Terner, Daun va b. kasalliklar), Internet sahifalari va ayrim telekanallarda pornografik suratlar, sahnalarning namoyish etilayotganligi, aksariyat yoshlarning real va vizual hayotni ajrata olmayotganliklari, yigit va qizlarning jinsiy jihatdan to’g’ri, etarlicha rivojlanmayotganliklari va h.k.) sonining ortib borayotgan mavjud sharoitda, ayniqsa, o’ziga xos dolzarblik kasb etmoqda.
Farzandning benuqson va sog’lom dunyoga kelishida onalarning roli beqiyos. Biroq, so’nggi yillarda ayollarda ham bepushtlik holatlari tobora ko’proq kuzatilmoqda. Ayollarda namoyon bo’ladigan bepushtlik bachadon va ortiqlar (tuxumdon va naylar)ning yallig’lanish kasalliklari (adneksit), so’zak, jinsiy organlar sili, ichki sekretsiya bezlari (tuxumdon, qalqonsimon bez, bo’yrak usti bezi va boshqalar) faoliyatining buzilishi, balog’atga etish davrida yuqumli (infektsion) kasalliklar bilan og’rish natijasida markaziy asab tizimida ro’y bergan o’zgarishlar, jinsiy organlarning etilmay qolishi (infantilizm) bilan bog’liq⁶¹.
So’nggi yillarda maxsus adabiyotlar, shuningdek, ommaviy axborot vositalarida ham “reproduktivlik” yoki boshqacha aytganda, “reproduktiv salomatlik” tushunchalari ko’p qo’llanilmoqda. Yana bir elektron manbada “reproduktiv salomatlik” tushunchasiga shunday ta’rif berilgan: “insonning reproduktiv tizimi shakllanishi va o’z faoliyatini to’la bajara olishini ta’minlaydigan barcha hayotiy jarayonlarda jismoniy, aqliy va ijtimoiy jihatdan kamolga etganlik holati”⁶². Demak, reproduktivlik insonga xos reproduktiv tizim faoliyatining benuqson ishlashi asosida uning bevosita sog’lom farzand ko’ra olishidir. Shunga ko’ra har bir shaxsning reproduktiv salomatlikka egaligini quyidagi belgilar asosida baholash mumkin: 1) shaxs reproduktiv tizimining salbiy asoratlarsiz, benuqson shakllanishi; 2) reproduktiv tizimning o’z fiziologik vazifasining benuqson bajara olishi; 3) reproduktiv tizim faoliyati jarayonida shaxsning o’zini ma’naviy-axloqiy, jismoniy, fiziologik, aqliy va ijtimoiy jihatdan kamolga etganligini his qila olishi.
Shunga ko’ra “shaxsning reproduktiv salomatligi uning oilaviy hayotga ma’naviy-axloqiy, jismoniy, aqliy va ijtimoiy tayyorligi, er-xotin o’rtasidagi jismoniy yaqinlikning har ikki tomon uchun ham ijobiy xarakter kasb etishiga erishishi, farzand ko’rish xohishining qondirilishi va, eng muhimi, sog’lom farzand ko’ra olishi uchun xizmat qiladi” (N.Ashurova).
Bugungi kunda har bir oilada ta’lim muassasalari, ommaviy axborot vositalari hamda ijtimoiy institutlari bilan hamkorlikda yoshlarning reproduktiv salomatlikka ega bo’lishlarini ta’minlash yo’lida amaliy ishlarni olib borish maqsadga muvofiqdir. Ijtimoiy hamkorlik asosida yoshlarni nikoh va oilaviy hayotga:

• 
  ma’naviy-axloqiy (oila uchun mas’ullik, oila va nikohni muqaddas deb bilish, oila sha’ni va oila a’zolarining obro’sini himoya qila olish, er-xotin, shuningdek, ota-ona va farzandlar o’rtasida o’zaro hurmatni qaror toptirish, tasodifiy jinsiy aloqalardan o’zini tiyish),
  
• 
  jismoniy (er-xotin o’rtasidagi jismoniy yaqinlikning har ikki shaxs uchun ijobiy xususiyat kasb etishiga erishish, bu jarayonning ixtiyoriy, hech qanday zo’rlik, majburlashlarsiz kechishiga erishish),
  
• 
  fiziologik (erkakning tug’dirish, ayolning tug’ish qobiliyatiga egaligi),
  
• 
  aqliy (oilaviy hayotni mo’’tadil kechishini ta’minlash, ota-onaning yosh xususiyatlaridan kelib chiqqan holda farzandlar soni, farzand ko’rish davrlarini ixtiyoriy belgilash, homiladorlik muddatlari o’rtasida ma’lum oraliq (interval) bo’lishi zarurligini inobatga olish, istalmagan homiladorlikning oldini olish chora-tadbirlarini ko’rish; vositalari (jumladan, kontratseptsiya vositalari) va metodlaridan xabardor bo’lish, reproduktiv salomatlikka erishishni kafolatlovchi omillar (organizmda bepushtlik kelib chiqish sabablarini bartaraf etish maqsadida jinsiy gigiena qoidalariga rioya qilish, o’z vaqtida davolanish yoki qo’shimcha reproduktiv texnologiyalardan foydalanish malakalarini o’zlashtirish), vositalar, metodlar hamda xizmatlar to’g’risidagi axborotlardan foydalanish qobiliyatiga egalik);
  
• 
  ijtimoiy (oilani ongli rejalashtirish) jihatdan tayyorlash zarur.
  

Oila faoliyati reproduktiv nuqtai nazardan sog’lom farzand ko’rish, uni har tomonlama sog’lom qilib voyaga etkazish, fiziologik, jinsiy va jismoniy jihatdan qizlarni onalik, yigitlarni esa otalikka to’laqonli tayyorlashdek vazifalarni hal qilishga yo’naltiriladi.


Daniyalik olimlar tomonidan o’tkazilgan tadqiqot natijalarining ko’rsatishicha, “Koka-kola” ichimligini muntazam iste’mol qilish voyaga etgan yigitlarning farzand ko’rish imkoniyatlarini sezilarli darajada pasaytiradi. 2,5 ming nafar yoshlar ishtirokida o’tkazilgan tadqiqot jarayonida ushbu ichimlikni kuniga 1 litr hajmida muntazam iste’mol qiluvchilarda uni deyarli iste’mol qilmaydiganlardan farqli ravishda farzand ko’rishda muhim element sanaladigan sperma (jinsiy suyuqlik)da spermatozoid (jinsiy hujayra)lar sonining 30 foizga kam bo’lishi aniqlangan. Bu holat bepushtlikka olib keladi. Bir millilitr spermada “Koka-kola” iste’mol qilmaydigan shaxslarda o’rtacha 50 million, yoshlarning sevimli “chanqoq bosdisi” boshqa turdagi ichimliklar bilan iste’mol qilinganda esa jami 35 million spermatozoid mavjud bo’lishi ilmiy nuqtai nazardan tasdiqlangan.
Jahon miqyosida keng tarqalgan ushbu ommaviy ichimlik, ayollarning ham farzand ko’rish qobiliyatlarini pasaytiradi. Agarda, ayollar farzand ko’rish oldidan hafta davomida qand miqdori yuqori bo’lgan mazkur ichimlikdan 5 yoki undan ortiq hissa (portsiya) iste’mol qilsalar, u holda homiladorlik vaqtida diabetga chalinish xavfi 22 foizga ortadi. Bunday xavf tarkibida qand miqdori yuqori bo’lgan yoki sun’iy moddalar qo’shilgan boshqa “chanqov bosdi” ichimliklar iste’mol qilganda u qadar yuqori bo’lmaydi⁶³.