««h h I i d d r r a a V v L l I i k k m m a a ş ş ı ı n n L l a a r r»

2. Təcrübə qurğusunun təsviri 
Qurğunun sxemi 4.3 saylı şəkildə göstərilmişdir. Bu açıq tipli 
maye dövr edən (sirkulyasiya) hidravlik sistemdir. Konsol tipli 
mərkəzdənqaçma nasos (1) suyu çəndən (14) sorub boru kəmərinə 
(5) vurur. Boru kəmərindən su yenidən çənə (14) qayıdır. Manometr 
(8) nasosun  kəmərinin (5) başlanğıcında yaratdığı  təzyiqi ölçür. 
Boru kəməri şəbəkəsinə bir neçə yerli müqavimətlər var – iki üçlük 
(2), döngəli ventil (6), sərfölçən diafraqma (9) və bir neçə dirsəklər, 
həmçinin flans birləşmələri daxildir. Mayenin həqiqi sərfi 
diafraqmaya (9) birləşdirilmiş diferensial manometrin (10) 
göstərişinə əsasən hesablanır. 
3. Təcrübənin aparılması qaydası 
Qurğunun konstruktiv və  həndəsi verimlərə  əsasən (8) 
manometrinin yerləşdiyi kəsikdən mayenin (5) saylı basqı xəttindən  
(14) çəninə töküldüyü kəsiyə  qədər olan uzunluqdakı boru kəməri 
üçün xarakteristika əyrisi qurulur. Bunun üçün əvvəlcə  Q
böh
  – nın 
böhran (kritik) qiymətinə uyğun olan sərf Q
böh
 təyin edilir: 
4
 d
бющ
π
2320
=
Q
.                              (4.7) 
Q 
>
  Q
böh
 olduqda (turbulent rejimdə)  A müqavimət  əmsalı 
(4.4) düsturu ilə təyin edilir: 

 
H
st 
> 0 
H
t.o.
=  H
st
 + AQ
2
   
Q 
H
t.o
. 
H
t.o.
 = H
st
 + AQ   
H
st
 <0 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 4.1. Boru kəmərinin xarakteristikaları  
 
 
 
α = 1,0 
 
 
 
H= f(Q) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 4.2. Nasosun və boru kəmərinin birgə xarakteristikası 
H
t.o.
= f(Q) 
H
st
 
H
i
 
Q
i
 
Q 
H 
B 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 4.3. Sınaq qurğusunun sxemi 
 
8
1 
2
6 
1 
d
v
2

4
2
6
1
8
d
g
d
l
A
i
i
π
ξ
⎟
⎠
⎞
⎜
⎝
⎛
+
=
∑
=
,                       (4.8) 
burada 
Σξ
i
 – yerli kəmərdəki müqavimət  əmsallarının cəmi;           
ξ
1 
= 
ξ
3
 = 0,14 üçlüyün yerli müqavimət  əmsalı;  
ξ
2
 = 1,5 döngəli 
ventilin (6) yerli müqavimət  əmsalı; 
ξ
4
 = 9,5 – diafraqmanın yerli 
müqavimət əmsalı;  
ξ
5
 = 1 – axının borudan çənə çıxışındakı yerli 
müqavimət əmsalı; 
ξ
6
 = 0,15 – flansın yerli müqavimət əmsalı; 
λ
 = 
0,03 – sürtünmə müqavimət  əmsalı;  l = 2,26  m – kəmərin baxılan 
hissəsinin uzunluğu; d  = 50 mm – kəmərin daxili diametridir. 
Boru kəmərin xarakteristikasının H
t.o 
= f(Q) hesablanması (6) 
saylı ventilin tam açıq vəziyyət üçün aparılır. (2) saylı ventillər tam 
bağlı  vəziyyətdə olmalıdırlar. (14) saylı  çəndə  təzyiq atmosfer 
təzyiqə bərabər olmalıdır. Bunun üçün (11) ventil açılmalıdır.  
Verilən nasos  və boru kəməri üçün işçi parametrləri (Q
i
  və 
H
i.
) qrafiki üsulu ilə  təyin etmək üçün əvvəl boru kəmərin 
xarakteristikasının müqavimət əmsalını A (4.8) tənliklə təyin edib və 
(4.2) düsturla H
st
 qiymətini hesablayıb maye sərfinin  Q = 0...6 
dm
3
/san hədlərində 4...5 qiyməti üçün tələb olunan basqının  H
t.o.
 
qiymətləri (4.6) düsturla tapılır. Adətən göstərilmiş verilənlərdə     
(Q > 1,5 dm
3
/san) turbulent rejim mövcuddur. Alınan qiymətlər 4.1 
cədvələ yazılır. 
Cədvəl  4.1 
Kəmərin xarakteristikasını qurmaq üçün cədvəl 
 
Boru kəmərində sərf 
Q,   dm
3
/san 
0 1,5 2.0 2,5 3,0 4,0 5,0 6,0 
Tələb olunan basqı 
H
t.o.
,  m 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Qeyd:  Q
min
 = 0, Q
max
 = 6,0 dm
3
/san. 
Nasosun sınağı zamanı alınmış  H = f(Q) (1 saylı 
laboratoriyanın hesabatından, cədvəl 4.2) və  kəmərin  H
t.o 
= f(Q) 
(cədvəl 4.1) xarakteristikaları eyni miqyasda  H – Q 
koordinatlarında qurulur. Bu əyrilərin kəsişmə nöqtəsi  B nasosun 
işçi nöqtəsini müəyyən edir. Bu nöqtənin qrafikdən tapılmış  
koordinatları: H
t.o..
= H
i 
sınaq qurğusunun nasosun verilmiş kəmərin 

başlanğıcında yaratdığı manometrik basqı,  Q
i 
–
 
həqiqi, işçi sərfdir. 
Alınan nəticələr 4.4 saylı cədvələ yazılır. 
Cədvəl 4.2 
2K-9 markalı nasosun xarakteristikası 
 
Nasosun çıxışında 
təzyiq   p
man 
  , MPa
 
0,07 
0,10 
0,15 
0, 20 
0,21 
Nasosun verimi   
Q ,  dm
3
/san 
5,63 
5,07 
3,88 
1,34 
0 
 
Qeyd:  1) p
n
 təzyiqi nasosun çıxışdakı kəsiyə gətirilmişdir.  
2)Burada 
μ
 = 0,62 sərfölçən diafraqmanın sərf əmsalı; 
ω
 –
diafraqmanın en kəsik sahəsi;  d
diaf 
= 0,032 m; 
Δh
d
 – 
difmanometrdəki basqı düşküsüdür, m su süt. 
Qrafiki üsulu ilə alınmış  nəticəni yoxlamaq üçün (6) 
ventilinin tam bağlı vəziyyətində nasosu işə buraxdıqdan sonra onu 
tam açmalı və nasos işinin stabil rejimində (8) manometrinin və (10) 
difmanometrinin göstərişləri qeyd olunur. Sınaq 3 dəfə 
təkrarlanmalıdır və  təcrübələrin orta arifmetik qiymətləri nəzəri 
alınmalıdır (cədvəl 4.3). 
Difmanometrin göstərişinə  əsasən həqiqi sərf  Q
i
  aşağıdakı 
tənlik ilə təyin edilir (1 saylı laboratoriya işinə baxmalı): 
d
h
gΔ
=
2
 
 
ω
μ
Q
, m
3
/san; 
həqiqi basqı H
i
 isə : 
H
i
 = 
 ≈ 10 ٠p
man
 (at), m. 
man
H
 
İki üsulu ilə alınan işçi parametrlərin (H
i
 və Q
i
) qiymətləri 4.4 
saylı  cədvələ yazılır, və  təcrübədən tapılan  H
i
  və  Q
i
    əsas götürüb 
qiymətlər arasında nisbi xətaları təyin edilməlidir:   
100
(%)
   
;
100
(%)
'
'
i
i
Q
i
i
H
Q
Q
Q
H
H
H
i
i
−
=
−
=
δ
δ
. 

 
6. Sınaq zamanı təyin edilən parametrlər və hesablamalar
 
Cədvəl  4.3 
Təcrübə  
Parametrlər 
İşarələr və ölçü 
vahidləri 
1 2 3 
p
man
 , at 
 
 
 
Basqı 
H
man
 , m 
 
 
 
Δh
d
, mm civə süt. 
 
 
 
Δh
d
, m su süt. 
 
 
 
Verim 
Q, m
3
/san 
 
 
 
Qeyd: işarə olunan göstəricilər sınaq zamani qeyd 
olunur, qalan parametrlər isə hesablanır.  
 
Cədvəl  4.4 
İşçi parametrlərin qiymətləri 
 
İşçi parametrlər 
Qrafiki üsulu 
ilə 
Təcrübi üsulu 
ilə 
Nisbi xəta 
δ 
(%) 
İşçi maye sərfi Q
i
 , 
dm
3
/san 
 
 
 
H
i.
,  m 
 
 
 
İşçi 
basqı  
p
i
, MPa 
 
 
 
 

LABORATORİYA İŞİ № 5 
MƏRKƏZDƏNQAÇMA  NASOSUNUN İŞİNİN  ÇIXIŞINDAKI 
DROSSEL  VASİTƏSİLƏ TƏNZİMLƏNMƏSİ 
 
İşin məqsədi: 1. Basqı siyirtməsi vasitəsilə mərkəzdənqaçma 
nasosun işinin tənzimlənməsi metodunu öyrənmək.  
2. Sabit temperaturda su vurulması halı üçün boru 
kəmərinin drossel əyrilərini qurmaqdır. 
1. Ümumi müddəalar 
Nasosları istismar etdikdə, onların verim (Q) və basqılarının (H) 
tənzim olunması lazım gəlir. Sabit dövrlər sayında mərkəzdənqaçma 
nasosun işi onun çıxışdakı basqı siyirtməsinin açılma dərəcəsini 
dəyişməklə  tənzimlənə bilər. Mərkəzdənqaçma nasoslarda bu üsul ən 
sadə olub, lakin enerji itkilərinin artmasına səbəb olduğuna görə iqtisadi 
cəhətdən əlverişli deyil. 
Nasosun işini siyirtmə  ilə tənzim etdikdə, siyirtmənin hər açılma 
dərəcəsində  (
α
) nasosun iş rejimini müəyyən edən uyğun basqı  (H) və 
verim (Q) olur. 
Siyirtmənin    açılma dərəcəsi 
α
  (0  ≤ 
α
  ≤ 1) onun keçid sahəsinin 
tam açılmış vəziyyətdə sahəyə olan nisbəti (məsələn, 
α
 = 1; 0,8; 0,6 və 
s.)  və yaxud onun klapanının cari h qalxma hündürlüyüdür. 
Mərkəzdənqaçma nasosun iş rejimini drossel vasitəsilə 
tənzimləyərkən,  əlverişli olmaq üçün nasosun H = f(Q)  və boru 
kəmərinin  H
t.o.
= f(Q) xarakteristikaları ilə birlikdə, siyirtmənin müxtəlif 
α
 açılma dərəcələri üçün boru kəmərinin xarakteristikalarını – drossel 
əyrilərini qururlar (şəkil 5.1). Məlumdur ki, boru kəməri  şəbəkəsinin 
H
t.o. 
= f(Q) xarakteristikası eyni zamanda siyirtmənin tam açıq halı       
(
α
  = 1) üçün drossel əyrisidir. 
Təcrübədə daha münasib olmaq üçün drossel əyrilərini nasosun 
xarakteristikasından aşağıda qururlar, çünki bu halda 
α
  =  sabit 
qiymətində boru kəməri xarakteristikası  dəyişdikdə, drossel əyrisi öz 
vəziyyətini dəyişmir (şəkil 5.2). 
Nasosu tənzimləyərkən drossel əyrilərindən istifadə etmək üçün bu 
əyrilərin üzərində boru kəmərinin xarakteristikasını qurmaq lazımdır 
(şəkil 5.1,  H
t..o. 
= f(Q)  əyrisi). Drossel əyriləri ilə boru kəməri 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
α = 0,2 
α = 0,4 
α = 0,6 
α = 0,8 
α = 1,0 
H= f (Q) 
H
t.o.
= f(Q) 
H
st
 
 
Şəkil 5.1. Drossel əyriləri 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 5.2. Mərkəzdənqaçma nasosun işinin drossellə  
tənzimləməsinin sxemi 
 
H
t.o.
 
Q
i
 
Q 
H 
B
4
 
B
3
 
B
2
 
B
1
 
B 
α = 0,2 
α = 0,4 
α = 0,6 
α = 0,8 
α = 1,0 
H= f(Q) 
   H
t.o.
= f(Q) 
H
st
 
H
t.o.
 
Q 
Q 
H 
B
4
 
B
3
 
B
2
 
B
1
 
B 
Q
4
 
Q
3
 
Q
2
 
Q
1
 
B′
4
 
B′
3
 
B′
2
 
B′
1
 
H
t.o.(2)
 
Δ
H
2
 

xarakteristikasının  H
t..o..
 = f(Q)  əyrisinin kəsişdiyi  
,
 
nöqtələri nasosun siyirtməsinin 
α
    = 1; 0,8; 0,6; 0,4; 0,2 açılma 
dərəcələri üçün sərhəd işçi nöqtələridir. 
'
2
'
1
B
B  ,
 ,
B
'
4
'
3
B
B
 
вя
 
Bu nöqtələr eyni zamanda verilmiş açılma dərəcələrində nasosun 
boru kəmərinə vurduğu  Q;  Q
1
;  Q
2
; Q
3 
və  Q
4
  sərflərini müəyyən edir. 
'
4
4
'
3
3
2
1
; 
;
B
B
B
B
B
'
2
'
1
B
B
;
B
  şaqulları verilmiş 
α açılma dərəcələrində 
siyirtmədə yaranan əlavə basqı itkiləridir. 
B, B
1
, B
2
, B
3 
və  B
4
 nöqtələrə uyğun basqılar göstərilən sərflərdə 
nasosun yaratdığı tam basqı, 
,
 isə verilmiş açılma 
dərəcələrindəki faydalı basqılardır. Məsələn, Q
2
 sərfini əldə etmək üçün 
siyirtməni 
α
  = 0,6 dərəcə açmaq lazımdır, nasosun yaratdığı basqısı 
H
t.o.(2)
 olacaqdır, 
ΔH
2
 – siyirtmədə istifadə olunan basqı (şəkil 5.2).  
'
2
'
1
B
B  ,
 ,
B
'
4
'
3
B
B
 
вя
 
Lazımi sərfə uyğun nöqtədən (məsələn,  Q",  şəkil 5.3)  drossel 
əyrisinə qaldırılan  şaquli xətt 
,
 nöqtələri üzərinə 
düşmədikdə siyirtmənin 
α
 açılma dərəcəsinin aralıq qiymətini qəbul 
etmək lazımdır (
α
 = 0,5, şəkil 5.3). 
'
2
'
1
B
B  ,
 ,
B
'
4
'
3
B
B
 
вя
 
Nasosu verilən boru kəməri şəbəkəsinə işlətməklə istismar edərkən 
Q-nün qiymətini  əvvəlcədən qurulmuş  Q = f(
α
)  əyrisindən götürmək 
əlverişlidir. 
2. İşin aparılma qaydası 
Bu laboratoriya işi «Mərkəzdənqaçma nasosun boru kəməri ilə 
birgə  işləməsinin tədqiqi» laboratoriya işinin davamı olaraq 
mərkəzdənqaçma nasosun sınaq qurğusunda yerinə yetirilir 
(Laboratoriya işi № 4, şəkil 4.3). 
Mərkəzdənqaçma nasosun işi onun çıxışındakı döngəli siyirtmə   
(6) ilə tənzim olunur. 
Laboratoriya sınaqlarını aparmaq üçün döngəli ventilin bağlı 
vəziyyətində elektrik mühərriki işə buraxılır. 
Sonra ventilin 
α
 açılma dərəcələrində nasosun çıxışındakı 
manometrin və diafraqmalı  sərfölçənə  (9) birləşdirilmiş difmanometrin 
(10) göstərişləri yazılır. Döngəli ventilin (6) göstərilən açılma 
dərəcələrinə 
α
 onun tam bağlı vəziyyətindən başlayaraq n = 0, 1, 2, 3, 5 
və 6 dairəvi dəstəyin açılmış dövrlər sayı uyğun gəlir. Cihazların 
göstərişləri 5.2 cədvələ yazılır. 

3. Təcrübi qiymətlərin işlənməsi 
Nasosun kəmərin girişində yaratdığı basqı aşağıdakı düsturla təyin 
olunur: 
g
 
ρ
man
p
H
=
,                                         (5.1) 
Mayenin Q sərfi əvvəlki işdə göstərilən düsturla təyin edilir: 
d
h
gΔ
=
2
 
 
ω
μ
Q
.                                  (5.2) 
Əvvəlcə  H – Q koordinatlarında nasosun H = f(Q) (cədvəl 4.1, 
laboratoriya işi № 4)  və ventilin tam açıq halında (
α
 = 1, bu isə n = 6 
qiymətə uyğundur) boru kəmərinin xarakteristikaları H
t.o..
= f(Q) qurulur. 
Boru kəmərinin xarakteristikasını 
H
t.o
= H
st 
+ AQ
2
,                                   (5.3)           
tənliyi vasitəsilə qurmaq üçün əvvəl buradakı  A  əmsalını  təyin etmək 
lazımdır. H
st 
= 0,4 m-dir. (5.3) tənliyindən 
2
st
t.o.
Q
H
H
A
−
=
                                    (5.4)           
tapırıq. Buradakı  H
t.o.
= H  və  Q siyirtmənin 
α
  = 1 halında nasos və 
kəmərin xarakteristikalarının kəsişmə nöqtəsi – nasosun işçi  B 
nöqtəsinin koordinatlarıdır və bu qiymətləri  təcrübədən götürülür 
(laboratoriya işi № 4).  
Sonra Q-nün bir neçə qiymətləri üçün H
t.o
 qiyməti (5.3) düsturu ilə 
hesablanır və sonra 5.1 cədvəli doldurulur. 
Qrafikdə alınan nöqtələr göstərilir və  B nöqtəsindən keçən səlis 
əyri ilə birləşdirilir. 
α-nın hər hansı qiyməti üçün  (məsələn, 
α
  = 0,6, n  = 3) drossel 
əyrisini qurmaq üçün, əvvəlcə (5.1) düsturundakı A əmsalını təyin etmək 
lazımdır. Bu zaman nəzərdə tutmaq lazımdır ki, 
α
 = 0,6 halında sərhəd 
işçi nöqtəsi  B
2
 olur (şəkil 5.1, 5.2), yəni (5.4) düsturunda bu nöqtəyə 
uyğun gələn basqı və sərfin qiymətlərini yerinə yazmaq lazımdır. 

( )
2
2
Q
st
H
2
t.o.
H
A
2
−
=
 ,                                    (5.5)   
H
t.o.(2)
  və  Q
2 
 qiymətləri 
α
  = 0,6 (n  = 3) vəziyyətdə  təcrübədən 
götürülür və 
α
  = 0,6 vəziyyət  üçün 5.1 cədvəl doldurulur. 
Daha sonra bir neçə  Q
 
( 0...1,2·Q
2
  həddində, məsələn, 0,2·Q
2 
; 
0,4·Q
2
; 0,6·Q
2
; 0,8·Q
2
; 1,2·Q
2
;) qiymətləri üçün qəbul edib, siyirtmənin 
bağlanması ilə yaranan əlavə itkilərin təsirindən boru kəməri 
şəbəkəsində basqının azalan qiymətləri aşağıdakı kimi hesablanır: 
Δ
H
i
 = (A
2
 – A) Q
i
 ,                                  (5.6) 
və tapılan qiymətləri nasosun basqı  əyrisi  H = f(Q) üzərindəki  Q
i
-nin 
qiymətlərinə uyğun nöqtələrdən  H
i
  aşağı doğru qeyd edilir və bu xətt 
parçalarının 
Δ
H
i
  uclar nöqtələrindən (H’
i
)    B′
2
 nöqtəsindən keçən səlis 
əyri ilə birləşdikdə drossel əyrisini (
α = 0,6 üçün) alırlar. Burada 
H’
i
 = H
i 
– 
Δ
H
i
 , m.                                 (5.7) 
Eyni qayda ilə döngəli ventilin başqa açılma dərəcələri üçün 
drossel 
əyriləri qurulur. Bütün drossel əyriləri nasosun 
xarakteristikasında Q = 0  qiymətindəki ordinatdan  çıxırlar (şəkil 5.2). 
Hesablamaların bütün nəticələri cədvəl 5.1 yazılır. Bu qiymətlər 
əsasında, həmçinin nasosun boru kəmərinə vurduğu maye sərfinin 
ventilin açılma dərəcəsindən asılılığı Q = f(
α) əyrisində qurulur. 
Qeyd: 5.1 cədvəldə –  H
i
  ,  m,    nasosun  H = f(Q) xarakteristika 
əyrisindən qurulmuş qrafikdən götürülür. 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Q 
 
Q′′ 
Q′ 
α = 0,2 
α = 0,4 
α = 0,6 
α = 0,8 
α = 1,0 
H= f(Q) 
H
t.o.
= f(Q) 
H
st
 
H
t.o.
 
H 
B 
B′
4
 
B′
3
 
B′
2
 
B′
1
 
α = 0,5 
H
t.o.
= f
1
(Q) 
Q
i
 
H′
t.o.
 
H′′
t.o.
 
 
Şəkil 5.3. Mərkəzdənqaçma nasosun veriminin drossellə 
tənzimləməsində drosselin (siyirtmənin)  
açılma dərəcəsinin təyininin sxemi 
 

Təyin edilən parametrlər və hesablamalar
 
Cədvəl 5.1 
Təcrübələr  
 
 
1 
2 3 4 5 
6 
Siyirtmənin 
açılma dərəcəsi 
α
 
0 0,2 
 
0,4 
0,6 
0,8  1,0 
p
man
, 
MPa 
 
 
 
 
 
 
Nasosun 
basqısı  
H, 
m 
 
    
 
mm 
c.süt.
0 
    
 
Diafraq-
madakı 
basqı 
düşküsü 
Δ
h
d
, 
m su 
süt 
0 
    
 
Sərf  Q, dm
3
/san 
0 
 
 
 
 
 
Tələb olunan 
basqı  H
t.o
=H 
0 
 
 
 
 
 
2
st
t.o.
Q
H
H
A
−
=
 
0 
 
 
 
 
 
 
 
Q
i
  H
t.o
 
Δ
H
i
H
i
  H′
i
  Q
i
  H
t.o
 
Δ
H
i
H
i
  H′
i
  Q
i
  H
t.o
 
Δ
H
i
H
i
  H′
i
  Q
i
  H
t.o
 
Δ
H
i
H
i
  H′
i
  Q
i
  H
t.o
 
0,2·Q 
0
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
0,4·Q 
0 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
0,6·Q 
0 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
0,8·Q 
0
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1,0·Q  
0 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1,2·Q 
0