««h h I i d d r r a a V v L l I i k k m m a a ş ş ı ı n n L l a a r r»

Ə
Ə
.
.
 
 
H
H
.
.
 
 
Ə
Ə
Z
Z
İ
İ
Z
Z
O
O
V
V
,
,
 
 
 
 
 
 
A
A
.
.
 
 
M
M
.
.
 
 
R
R
Ə
Ə
H
H
İ
İ
M
M
O
O
V
V
,
,
 
 
 
 
S
S
.
.
 
 
Ə
Ə
.
.
 
 
A
A
Ğ
Ğ
A
A
M
M
M
M
Ə
Ə
D
D
O
O
V
V
A
A
 
 
 
 
«
«
H
H
i
i
d
d
r
r
a
a
v
v
l
l
i
i
k
k
 
 
m
m
a
a
ş
ş
ı
ı
n
n
l
l
a
a
r
r
»
»
 
 
k
k
u
u
r
r
s
s
u
u
n
n
d
d
a
a
n
n
 
 
l
l
a
a
b
b
o
o
r
r
a
a
t
t
o
o
r
r
i
i
y
y
a
a
 
 
p
p
r
r
a
a
k
k
t
t
i
i
k
k
u
u
m
m
u
u
 
 
(
(
D
D
ə
ə
r
r
s
s
 
 
v
v
ə
ə
s
s
a
a
i
i
t
t
i
i
)
)
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
B
B
A
A
K
K
I
I
 
 
-
-
 
 
2
2
0
0
0
0
7
7
 
 

AZƏRBAYCAN DÖVLƏT NEFT AKADEMİYASI 
 
 
Ə. H. ƏZİZOV,   A. M. RƏHİMOV,  
S. Ə. AĞAMMƏDOVA 
 
 
 
 
  
«Hidravlik 
maşınlar» 
kursundan 
L
L
A
A
B
B
O
O
R
R
A
A
T
T
O
O
R
R
İ
İ
Y
Y
A
A
 
 
P
P
R
R
A
A
K
K
T
T
İ
İ
K
K
U
U
M
M
U
U
 
 
(
(
D
D
ə
ə
r
r
s
s
 
 
v
v
ə
ə
s
s
a
a
i
i
t
t
i
i
)
)
 
 
 
 
 
 
 
 
A
A
z
z
ə
ə
r
r
b
b
a
a
y
y
c
c
a
a
n
n
 
 
R
R
e
e
s
s
p
p
u
u
b
b
l
l
i
i
k
k
a
a
s
s
ı
ı
n
n
ı
ı
n
n
 
 
X
X
a
a
l
l
q
q
 
 
T
T
ə
ə
h
h
s
s
i
i
l
l
 
 
N
N
a
a
z
z
i
i
r
r
l
l
i
i
y
y
i
i
n
n
i
i
n
n
 
 
 
 
9
9
 
 
a
a
v
v
q
q
u
u
s
s
t
t
 
 
1
1
9
9
8
8
8
8
-
-
c
c
i
i
 
 
i
i
l
l
 
 
t
t
a
a
r
r
i
i
x
x
l
l
i
i
 
 
5
5
4
4
8
8
 
 
s
s
a
a
y
y
l
l
ı
ı
 
 
ə
ə
m
m
r
r
i
i
 
 
i
i
l
l
ə
ə
 
 
t
t
ə
ə
s
s
d
d
i
i
q
q
 
 
e
e
d
d
i
i
l
l
m
m
i
i
ş
ş
d
d
i
i
r
r
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
B
B
A
A
K
K
I
I
 
 
-
-
 
 
2
2
0
0
0
0
7
7
 
 
 

UHTÇ  621.225 
M – 698 
 
 
 
 
 
 
 
Ə. H. ƏZİZOV,   A. M. RƏHİMOV,  S. Ə. AĞAMMƏDOVA 
 «Hidravlik maşınlar» kursundan laboratoriya praktikumu  
(Dərs vəsaiti)
 
 
 
 
ADNA, Bakı, 2007 il, -119 s.
 
 
 
Təklif olunan laboratoriya praktikumu neft-mexanika və qaz-neft-
mədən fakültələrin bakalavr pilləsi ixtisasları üçün «Hidravlik maşınlar» 
və «Hidravlik maşınlar və hidrointiqallar» kurslarının proqramlarına 
uyğun hazırlanıb. 
Laboratoriya praktikumunun hazırlanmasında əsas məqsəd tələbələri 
hidravlik maşınların təcrübi tədqiqi ilə tanış etmək və mühazirələrdə 
keçilən nəzəri kursun mənimsənilməsinə  və möhkəmlənməsinə kömək 
etməkdir. 
Tərtib edilən laboratoriya praktikumu ADNA-nın «Maşınqayırma və 
material emalı» kafedrasının «Hidravlik maşınlar» tədris laborato-
riyasındakı avadanlığa uyğun olaraq tərtib edilmişdir.
 
 
Şəkil – 38, cədvəl – 24, ədəbiyyat – 9.
 
 
 
 
Redaktor:       mühəndis H. Ə. Heydərov 
 
Rəy verənlər: texniki elmlər doktoru, professor M. A. Qarayev 
                               texniki elmlər doktoru, professor S. O. Hüseynov  
 
 
 
 
 
 
© Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası 

MÜNDƏRİCAT: 
 
Giriş............................................................................................... 4 
I. Ümumi metodik göstərişlər...............................................4 
II.  «Hidravlik maşınlar» fənn  üzrə laboratoriya   
işlərinin yerinə yetirilmə qaydaları...................................... 5 
III. «Hidravlik  maşınlar» tədris laboratoriyasında    
işləyərkən təhlükəsizlik texnikası qaydaları.........................6 
Laboratoriya işi № 1. Mərkəzdənqaçma  nasosun   sınaqdan  
keçirilməsi.............................................................................7 
Laboratoriya işi № 2. Mərkəzdənqaçma nasosun kavitasiya 
sınağı...................................................................................18 
Laboratoriya işi № 3. Qasırğalı nasosun   sınaqdan  
keçirilməsi...........................................................................27 
Laboratoriya işi № 4. Mərkəzdənqaçma nasosun boru  
kəmərinə işləməsi...............................................................36 
Laboratoriya işi № 5. Mərkəzdənqaçma  nasosunun işinin  
çıxışındakı drossel  vasitəsilə tənzimlənməsi.....................43 
Laboratoriya işi № 6. İkisilindrli, ikitəsirli pistonlu nasosun   
sınaqdan  keçirilməsi .........................................................50 
Laboratoriya işi № 7. Pistonlu nasosun klapanının sərf  
əmsalının təyini...................................................................59 
Laboratoriya işi № 8. Dişli çarxlı nasosun sınağı.......................68  
Laboratoriya işi № 9. Qazıma turbininin sınağı.........................78 
Laboratoriya işi № 10. Hidravlik  silindrin sınağı......................88 
Ədəbiyyat...................................................................................100 
İşarələr və indekslər..................................................................101 
Əlavələr......................................................................................103 
Əlavə 1. Beynəlxalq  ölçü  vahidləri ilə (Si) müxtəlif 
 ölçü sistemlərin vahidlər arası  əlaqələr.……………..104 
Əlavə   2. Müxtəlif mayelərin  fiziki və kimyəvi  
xassələri…………………………….…………………..113 
Əlavə  3. Mərkəzdənqaçma nasosların əvəzolunması 
cədvəlləri…………………………………………….….115 
 
 

GİRİŞ 
Təklif olunan «Hidravlik maşınlar» kursundan laboratoriya 
praktikumu 1990-cı ildə Akademiyanın Nəşriyyatı  tərəfindən nəşr 
edilmiş «Hidravlik maşınlar və hidravlik intiqal» kursundan laboratoriya 
işlərinə  rəhbərlik (Qarayev M.A., Əzizov  Ə.H. və b.) adlı  dərs vəsaiti 
əsasında tərtib edilmiş,
 
yenidən işlənmiş və  təkmilləşdirilmişdir. 
Bu laboratoriya praktikumu neft-mexanika və qaz-neft-mədən 
fakültələrin bakalavr pilləsi ixtisasları üçün «Hidravlik maşınlar» və 
«Hidravlik maşınlar və hidrointiqallar» kurslarının proqramlarına uyğun 
hazırlanıb. 
Laboratoriya praktikumunun hazırlanmasında  əsas məqsəd 
tələbələri hidravlik maşınların təcrübi tədqiqi ilə tanış etmək, 
mühazirələrdə keçilən nəzəri kursun mənimsənilməsinə 
və 
möhkəmlənməsinə kömək etməkdir. 
Rəhbərliyin tərtibində  tələbələrin təcrübəni müstəqil yerinə 
yetirmələri nəzərdə tutulmuşdur. Hər laboratoriya işi aşağıdakı 
hissələrdən ibarətdir: 
1.
 
İşin məqsədi. 
2.
 
Ümumi məlumat. 
3.
 
Sınaq qurğunun  təsviri. 
4.
 
Təcrübənin aparılma qaydası. 
5.
 
Alınan nəticələrin işlənməsi. 
Laboratoriya praktikumuna kürəkli hidravlik maşınlardan 5 və 
həcmi hidravlik maşınlardan 5 laboratoriya işi daxil edilmişdir. 
Laboratoriya işləri hidravlik maşınlar üzrə  iki və ya dörd saatlıqdır. 
Tərtib edilən laboratoriya praktikumu ADNA-nın «Maşınqayırma 
və material emalı» kafedrasının «Hidravlik maşınlar» tədris 
laboratoriyasındakı avadanlığa uyğun olaraq tərtib edilmişdir. 
Ayrı-ayrı fakültə və ixtisasların tələbələri üçün yerinə yetiriləcək 
işlərin miqdarı dərs planı və proqramına müvafiq müəyyən edilir. 
Müəlliflər bu dərs vəsaitinin tərtibində professor M.A. Qarayevin 
böyük rolu olduğunu qeyd edib, ona və  vəsaitinin redaktə olunmasına 
görə kafedranın müəllimi H.Ə.Heydərova minnətdarlıqlarını bildirirlər
. 
I. ÜMUMİ METODİK GÖSTƏRİŞLƏR 
Hər bir laboratoriya işinə hazırlaşarkən mövzu üzrə  nəzəriyyənin 
öyrənilməsini aşağıdakı ardıcıllıqla aparmaq lazımdır: 

1. Sualın nəzəriyyəsini dərs vəsaiti üzrə öyrənməli, konspekt tərtib 
etməli. 
2. Hidravlik maşınların prinsipial sxemlərini sərbəst çəkməli. 
3. Maşınların  əsas iş göstəricilərini və onların qarşılıqlı  əlaqəsini 
mənimsəməli. 
4. Hidravlik maşınların işçi xarakteristikalarını qrafiki olaraq tərtib 
etməyi öyrənməli. 
Ayrı-ayrı sualları öyrəndikdə hidravlik maşınlarda baş verən 
proseslərin fiziki mənasını öyrənməli, eləcə  də onların praktiki 
əhəmiyyətini bilməli. 
Laboratoriya praktikumunun yerinə yetirilməsi kursun 
mənimsəməsində vacib hesab edilir. 
Laboratoriya işlərinin hesablamaları beynəlxalq sistemi (BS) üzrə 
yerinə yetirilir, qrafiklərdə isə koordinat işarələri və miqyaslar 
verilməlidir. 
Nəzərdə tutulan işlər mühazirə, laboratoriya dərsləri, tələbənin 
sərbəst işləməsi və müəllimin hər bir tələbə ilə fərdi çalışması hesabına 
yerinə yetirilir. 
II.  «HİDRAVLİK MAŞINLAR» 
 FƏNNİ   ÜZRƏ  LABORATORİYA  İŞLƏRİNİN 
YERİNƏ YETİRİLMƏ QAYDALARI 
Laboratoriya işləri qabaqcadan tərtib edilmiş, hər bir laboratoriya 
işinin aparılması müddəti xüsusi cədvəl və qrafik üzrə yerinə yetirilir. 
Nəzərə almaq lazımdır ki: 
1. Təcrübələri aparmaq üçün qurğuların qabaqcadan hazırlanması  
ilə əlaqədar olaraq cədvələ ciddi riayət etmək lazımdır. 
2. Üzrlü səbəblərə görə laboratoriya dərsini buraxan tələbələr 
(dekanlıqdan uyğun arayış  təqdim etdikdən sonra) semestrin sonunda 
xüsusi cədvəl üzrə laboratoriya işini yerinə yetirirlər. 
3. Laboratoriya işinə başlamazdan  əvvəl hər bir tələbə qurğunun 
təsvirini (rəhbərlikdə göstərilir) öyrənməli və müəllimə nəzəri suallardan 
kollokvium verməlidir. 
4. Hər bir iş müəllimin rəhbərliyi altında və 11...13 tələbədən 
ibarət briqada ilə yerinə yetirilir. 
5. Briqadanın yerinə yetirdiyi ölçülərin qeydini və əlavə verilənləri 
(vizual müşahidələrin nəticələri və s.) hər bir tələbə  laboratoriya işləri 
üzrə dəftərinə yazır. 

6. Laboratoriya işini qurtardıqdan sonra tələbə ölçülərin 
nəticələrini və digər müşahidə nəticələrini təsdiq etmək üçün müəllimə 
təqdim edir və uyğun hesablamalar aparıb qrafikləri qurur. 
7. Növbəti laboratoriya işinin başlanğıcı üçün tələbə yerinə 
yetirilmiş işin hesabatını müəllimə təhvil verir, əks halda tələbə növbəti 
praktiki dərslərə buraxılmır. 
Laboratoriya işləri üzrə hesabatı tələbə müdafiə etməli və semestr 
daxili məqbul almalıdır. Semestr ərzindəki axırıncı laboratoriya işini 
müdafiə etdikdən sonra müəllim təkrar soruşmadan tələbə laboratoriya 
işləri üzrə  məqbul verir. 
III.  «HİDRAVLİK  MAŞINLAR» TƏDRIS 
LABORATORİYASINDA   İŞLƏYƏRKƏN 
TƏHLÜKƏSİZLİK TEXNİKASI QAYDALARI 
1. «Hidravlik maşınlar» laboratoriyasında praktiki işlərə  tələbələr 
laboratoriya işləri rəhbərində  təhlükəsizlik texnikası üzrə  təlimat 
aldıqdan sonra və xüsusi jurnalda qeydiyyat apardıqdan sonra 
buraxılırlar. 
2. Elektrik mühərriklərini və qurğularını  sərbəst işə buraxmaq, 
boru kəmərində siyirtmələri açıb-bağlamaq, ölçü cihazlarını  və 
qurğularını  işə buraxmaq tələbələrə qadağan edilir. Bu işlər tədris 
laboratoriyasının köməkçi işçiləri tərəfindən və ya rəhbər müşahidəsi 
altında tələbə tərəfindən yerinə yetirilir. 
3. Fırlanan bəndlərin və qurğuların qoruyucu bəndlərini çıxartmaq 
və yerini dəyişmək, detalların quraşdırılması prosesində hərəkətdə olan 
və ya fırlanan hissələrə əl vurmaq və toxunmaq qadağan olunur. 
4. Tədris laboratoriyası zalının qurğuları elektrik cərəyanı ilə 
zərərvurma nöqteyi-nəzərindən  çox təhlükəli hesab edilir, ona görə də 
tələbələr müdafiə qaydalarına ciddi əməl etməli və zərərçəkən tələbələrə 
kömək etməyi bacarmalıdırlar. 
5. Qurğuda işi qurtardıqdan sonra bu haqda praktik işlərin 
rəhbərinə və ya xidmətçi işçilərə xəbərdarlıq etmək lazımdır.  
 
 

LABORATORİYA İŞİ № 1 
MƏRKƏZDƏNQAÇMA  NASOSUN   SINAQDAN  
KEÇİRİLMƏSİ 
 
İşin məqsədi: 1. Konsol tipli К 65-50-160 (keçmiş 2K-9) markalı 
mərkəzdənqaçma nasosun quruluşu və iş prinsipi ilə 
tanış olmalı. 
2.  İşçi çarxın sabit dövrlər sayında nasosu tədqiq 
edib, onun işçi xarakteristikasını qurmalı.  
1. Ümumi müddəalar 
Nasosların əsas parametrləri verim, basqı, güc və faydalı iş əmsalı-
dan (FİƏ) ibarətdir. 
Vahid zaman ərzində nasosun verdiyi mayenin miqdarına nasosun 
məhsuldarlığı, yaxud, verimi  (Q) deyilir və çox zaman bu kəmiyyət 
m
3
/san, m
3
/saat, yaxud  dm
3
/san (l/san) ilə ölçülür. 
Nasosun yaratdığı basqı (H) mayenin nasosa daxil olmadan əvvəl 
və nasosdan çıxdıqdan sonra tam xüsusi enerjisinin fərqinə deyilir və 
metrlə vurulan maye sütunu ilə ifadə olunur.  
Vahid zamanda nasos ilə maye axınına ötürülən enerjisini nasosun 
effektiv (faydalı) gücü  N
f
  adlanır və aşağıdakı düstur ilə tapılır 
H
gQ
N
h
f
ρ
=
, Vt.                                    (1.1) 
Burada  Q
h
  – nasosun həqiqi verimi, m
3
/san,  
ρ −  
vurulan mayenin 
sıxlığı, kq/m
3
. 
Nasosun tələb etdiyi güc  (N) həqiqətdə qiymətcə effektiv gücdən 
(N
f
) artıqdır, çünki onun mühərrikdən aldığı enerjinin bir hissəsi maye 
nasosdan sıxışdırılan zaman hidravlik müqavimətlərin dəf olunmasına 
sərf edilir. Bu da adətən tam faydalı iş əmsalı (FİƏ) (η)  ilə xarakterizə 
edilir. Nasosun tam faydalı iş əmsalı (FİƏ) effektiv gücün (N
f
) nasosun 
tələb edilən gücə olan nisbətinə deyilir. Nasosun tam FİƏ  (η)  nasosla 
vurulan maye enerjisinin verilməsi ilə  əlaqədar olan bütün itkiləri 
(hidravlik, həcmi və mexaniki) nəzərə alır və 
mex
h
f
N
N
η
η
η
η
щяж
=
=
                                (1.2) 

düsturu ilə təyin edilir. Burada η
h
 – nasosun hidravlik FİƏ;  η
həc
 – həcmi 
FİƏ;  η
mex 
– mexanik FİƏ. 
Onda, nasosun tam FİƏ məlum olduqda, onun tələb etdiyi gücü 
     
,
H
gQ
N
h
Vt
η
ρ
=
,                               (1.3) 
yaxud: 
     
,
H
gQ
N
h
kVt
1000
 
η
ρ
=
                              (1.4) 
düsturlarından  tapmaq  olar.  
К 65-50-160 (keçmiş 2K-9, sonra К 45/30, hаl hazırda  К 65-50-
160, əlavə Ə.3 bax) markalı mərkəzdənqaçma nasos konsol tipli tək işçi 
çarxlı kürəkli nasosdur (şəkil 1.1). Bu nasos təmiz, damcılı mayeləri 
nəql etmək üçün istifadə edilir. 
İşçi xarakteristika nasosun basqısının (H), tələb etdiyi gücünün (N) 
və tam FİƏ-nın (
η
) verimdən (Q) asılılıq qrafiklərinin birliyinə deyilir 
(şəkil 1.2).  
Mərkəzdənqaçma nasosun laboratoriyada tədqiq edilməsində 
məqsəd onun geniş  iş rejimində texniki parametrlərinin müəyyən 
edilməsindən ibarətdir. 
 
2. Qurğunun təsviri 
 
К 65-50-160 tipli mərkəzdənqaçma nasosun sınağını aparmaq üçün 
qurğusunun  sxemi 1.3-cü  şəkildə göstərilib.   
Nasos  N  (1) qurğusunun elektrik mühərriki  E.M.  (19) vasitəsilə 
hərəkətə gətirilir. Su çəndən (2) sorma boru kəmərlə (3) siyirtmə (4) açıq 
olduqda nasosa daxil olur, siyirtmədən (6) və basqı borusundan (5) 
keçərək yenidən çənə (2) qaytarılır. Beləliklə su hidravliki sistemdə dövr 
edir. Nasosun girişində  təzyiq manovakuummetrlə MV  (7), basqı 
borusunda isə manometrlə  M  (8) ölçülür. Verim basqı borusunda 
qoyulmuş normal tipli diafraqma (9) – sərfölçənlə təyin edilir. Çənin (2) 
yuxarı hissəsində ventillər (11), (12) və (13) qoyulmuşdur. Bu ventillər 
vasitəsilə  çən uyğun olaraq atmosfer ilə, su kəməri və yaxud vakuum- 
nasos ilə birləşdirilə bilər. Axırıncı ventil (13) nasosun kavitasiya 
tədqiqində istifadə edilir. Siyirtmələr (15) və  (16) ayrı laboratoriya işi 
apardıqda açılırlar. Ventil (14) çəni mayedən boşaltmaq üçün istifadə 
olunur. Ventillər (15) və  (16) ayrı laboratoriya işi apardıqda açılırlar. 

 
 
Şəkil 1.1. Konsol tipli mərkəzdənqaçma nasosun ümumi görünüşü  

 
Şəkil 1.2. Konsol tipli mərkəzdənqaçma nasosun 
nümunəvi işçi xarakteristikası 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
2 
4
13
11 
M 
12 
10 
9 
6 
3 
5
7 
 
 
 
Şəkil 1.3.  Mərkəzdənqaçma nasosun sınaq qurğusunun sxemi 
1 
MV 
8 
M 
E.M 
N 
∼
380 V
Δ
z 
Q, 
v
s
, d
s
 
Q, 
v
v
, d
v
 
Δ
h
d
 
A
V
15 
16
14 
17
18 
19 

Adi tədqiqatda çəndə qoyulmuş ventil (11) açıq, ventillər (12) və  (13) 
isə tam bağlı olmalıdırlar. 
Nasosun veriminin tənzim edilməsi basqı borusuna qoyulmuş 
siyirtmədən (6) istifadə olunur. Siyirtmə  (4) ancaq təmir zamanı  çəni 
nasosdan ayırmaq üçün bağlanır. Bu siyirtmə  (4) ilə nasosun veriminin 
tənzimlənməsinə icazə verilmir, çünki bu kavitasiya yaranmasına səbəb 
ola bilər.