««h h I i d d r r a a V v L l I i k k m m a a ş ş ı ı n n L l a a r r»

3. Nasosun sınağa hazırlanması 
1. Nasosu işə buraxmazdan əvvəl yastıqlarında yağın və çəndə (2) 
suyun olmasını yoxlamalı. 
2. Siyirtmələri (6), (15) və (16) bağlayıb, nasosu hərəkətə gətirən 
elektrik mühərrikini E.M. (19) idarəedici düyməni basmaqla işə salmalı. 
Sonra siyirtməni (6) bir qədər açıb manometrin və civəli difmanometrin 
(10)  göstərişinə görə sistemdə mayenin dövr etməsini yaratmalı. Sonra 
yenidən siyirtməni (6) tam bağlayıb nasosun sınaqdan keçirilməsinə 
başlamalı.  
Nasosu bağlı siyirtmədə (6) qısa müddət işlətmək olar. 
4. Parametrlərin ölçülməsi üsulları 
Hər bir rejimdə manometrin p
man
 (at) (8), manovakuummetrin p
vak 
(at) (7), difmanometrin 
Δ
h
d
 (mm civə süt.) (10), ampermetrin I (A) (17) 
və voltmetrin U (V) (18) göstərişləri qeyd edilir. Sonra siyirtmənin (6) 
açılma dərəcəsini dəyişib sınağı digər rejimlərdə aparmaq lazımdır. 
Sınaq zamanı nasosun verimi (Q), basqısı (H), tələb etdiyi güc (N), 
FİƏ (
η
) və dövrlər sayı (n) təyin edilir.  
Nasosun verimini ölçmək üçün nasosun basqı borusunda sərfölçən 
diafraqma (10) qoyulmuşdur. Diafraqmada təzyiq itkisi civəli diferensial 
manometrlə ölçülür. Sərfölçən diafraqmadan axan mayenin sərfi xüsusi 
qrafikindən təyin edilir və ya məlum hidravliki düstur vasitəsilə 
hesablana bilər: 
d
h
щ
2э 
 
 
Г
Δ
=
ω
μ
, m
3
/san ,                        (1.5) 
burada 
μ
 – diafraqmanın sərf  əmsalı; 
ω
 - diafraqma dəliyinin en kəsik 
sahəsi, m
2
; 
4
 
diaf
d
π
ω
=
2
, m
2
, 
– diafraqma dəliyinin diametri, m; 
Δ
h
d 
 
– diafraqmada basqı itkisidir, m su süt. Diafraqmada basqı itkisini mm 
diaf
d

civə sütunundan m su sütununa çevirmək üçün aşağıdakı düsturdan 
istifadə olunur: 
Δ
h
d
 (m su süt.) = 
Δ
h
d
 (mm civə süt.)
su
su
c
ρ
ρ
ρ
1000
−
,         (1.6) 
burada
ρ
c 
–  civənin xüsusi sıxlığı, kq/m
3
  (
ρ
c
 = 13550 kq/m
3
),
 ρ
su
  –
vurulan mayenin sıxlığı (
ρ
su 
= 998 kq/m
3
, adətən qəbul olunur 
ρ
su 
= 1000 
kq/m
3
 ).
 
Nasosun basqısı  H ilə  işarə edilir və  nəql edilən maye metrlə su 
sütunu hündürlüyü ilə ölçülür: 
m
    
,
2э
z
H
H
Щ
2
с
2
vak
man
v
v −
+
Δ
+
+
=
v
                 (1.7) 
və ya  
m
    
,
2э
z
p
p
Щ
2
с
2
v
вак
man
v
v −
+
Δ
+
+
=
g
g
ρ
ρ
.                 (1.8)
 
Burada 
 –  manometr ilə  təyin olunan basqı, m,
  H
vak
 – 
manovakuummetr ilə  təyin olunan vakuum, m,
  p
man
 – manometrin 
göstərişinə uyğun artıq (izafi) təzyiq, Pa; p
vak
 – manovakuummetrin 
göstərişinə görə vakuum, Pa; 
Δz  – manometrlə manovakuummetrin 
mərkəzlərin hündürlüklərin arasında şaquli istiqamətində fərqidir. 
v
v
 və 
v
s
 – 
vurma və sorma borularında mayenin orta surəti, m/san,  
man
H
m
 ,
1
1
4
1
2
4
4
2
⎟⎟
⎠
⎞
⎜⎜
⎝
⎛
−
⋅
⎟
⎠
⎞
⎜
⎝
⎛
=
−
s
v
d
d
Q
g
π
щ
2
с
2
v
э
v
v
.               (1.9)
 
Burada Q
h 
– nasosun verimi, m
3
/san.; d
v
 və d
s
 – uyğun olaraq vurma və 
sorma borularının diametridir, m. 
Manometrin və manovakuummetrin ölçülər vahidi at (atmosfer) 
olarsa, onda 
p
man
 (Pa) = 9,81٠10
4 
p
man
 (at)                        (1.10) 
və                                p
vak
 (Pa) = 9,81٠10
4 
p
vak
 (at).                         (1.11) 
Qəbul etmək olar:  
 
 ≈ 10 ٠p
man
 (at)                               (1.12) 
man
H
və                                         

H
vak
  ≈  10 ٠p
vak
 (at) .                               (1.13) 
Nasosun tələb etdiyi güc N 
 
aşağıdakı düsturla təyin edilir: 
N
 
= N
e 
⋅
 
η
e
.                                      (1.14) 
Burada  N
e
 – elektrik mühərrikinin  şəbəkədən aldığı güc, kVt;  
η
e
 – 
elektrik mühərrikinin FİƏ-dır. 
Elektrik mühərrikinin şəbəkədən aldığı güc 
1000
cos
 
3
ϕ
⋅
⋅
⋅
=
U
I
N
e
, kVt,                            (1.15) 
burada I – cərəyan şiddəti, A; U – gərginlik, V; cos 
ϕ
 - güc əmsalıdır, 
elektrik mühərrikinin  şəbəkədən aldığı gücündən asılı olaraq qrafikdən 
təyin edilir (şəkil 1.4). 
Qeyd:
  elektrik mühərrikinin  şəbəkədən aldığı gücün əvvəldən 
məlum olmamağından güc əmsalı cos
ϕ
  və elektrik mühərrikinin FİƏ 
η
e
 
tədrici yaxınlaşma üsulu ilə təyin olunur. 
Nasosun faydalı gücü və yaxud  effektiv gücü aşağıdakı kimi təyin 
edilir: 
,
1000
H
 g Q
N
f
⋅
=
щ
ρ
 
kVt,                         (1.16) 
burada Q
h 
– nasosun verimi, m
3
/san;  H – nasosun basqısı, m; 
ρ
 − nəql 
edilən mayenin sıxlığı, kq/m
3
. 
Nasosun tam faydalı iş əmsalı aşağıdakı düsturla təyin edilir: 
N
N
f
=
η
.                                           (1.17) 
5. Təcrübənin aparılması qaydası 
Cihazların göstərişləri qərarlaşmış rejimdə eyni zamanda qeyd 
edilir və göstərişlər (civəli difmanometrin (
Δ
h
d
), basqı borusundakı yaylı 
manometrin (p
man
), sorma borusundakı monovakuummetrin (p
vak
), 
ampermetrin (I) və voltmetrin (U) göstərişləri) cədvəldə yazılır.  
Nasosun xarakteristikası  təcrübədən alınmış nöqtələr  əsasında 
qurulur.  
Əvvəl parametrlərin ölçülməsi tənzimləyici siyirtmənin (6) bağlı 
vəziyyətində aparılır. Sonra siyirtməni tədriclə açaraq müxtəlif 

 
 
Şəkil 1.4. Asinxron elektrik mühərrikin faydalı iş və cos 
ϕ 
 əmsallarının 
mühərrikin istifadə edilən gücündən asılılığı 

rejimlərdə (verimlərdə) parametrlər ölçülür. Sınaq siyirtmənin tam açıq 
halında qurtarır. Sınaq aparılan zaman 6…8 nöqtə alınmalıdır. 
Sınaq zamanı cihazların  əqrəbləri və difmanometrdə mayenin 
səviyyəsi rəqs edə bilər. Odur ki, göstərişlərin hər rejimdə orta 
qiymətləri qeyd edilməlidir. 
Verilmiş parametrlər: d
v 
= 50 mm = 0,050 m;  d
s 
= 50 mm = 0,050 
m;  
Δz = 0,5m;  d
diaf  
= 32 mm = 0,032 m;  
μ
  = 0,62.  
İşçi xarakteristikanı qurmaq üçün təcrübədən alınmış  H, N  və 
η
 
seçilmiş miqyasda nasosun verimindən (Q) asılı olaraq qrafikdə qeyd 
edilir. Qrafikdə qeyd edilmiş nöqtələrdən səlis əyri çəkilir. Çəkilmiş əyri 
hər bir nöqtədən təxminən eyni xəta ilə fərqlənməlidir. 

6. Təyin edilən parametrlər və hesablamalar 
Cədvəl 1.1 
 
Təcrübələr  
Parametrlər 
İşarələr və ölçü 
vahidləri 
1  2  3 ... n 
p
man
 , at 
 
 
 
 
 
H
man
 , m 
 
 
 
 
 
p
vak
 , at 
 
 
 
 
 
H
vak
 , m 
 
 
 
 
 
g
s
v
2
2
2
v
v −
    
m 
 
 
 
 
 
Basqı 
H, m 
 
 
 
 
 
Δh
d
, mm civə süt.
 
 
 
 
 
Δh
d
, m su süt. 
 
 
 
 
 
Verim 
Q, m
3
/san 
 
 
 
 
 
I, A 
 
 
 
 
 
U, V 
 
 
 
 
 
cos
ϕ
 
 
 
 
 
 
η
e
 
 
 
 
 
 
 
N
e 
, kVt 
 
 
 
 
 
N
 
,
 
kVt 
 
 
 
 
 
Güc 
N
f
 ,
 
kVt 
 
 
 
 
 
FİƏ 
   
η
 
 
 
 
 
 
 
Qeyd: işarə olunan göstəricilər sınaq zamani qeyd olunur,  
  qalan parametrlər isə hesablanır.  

LABORATORİYA İŞİ № 2 
MƏRKƏZDƏNQAÇMA NASOSUN KAVİTASİYA SINAĞI 
 
İşin məqsədi 1. Maye axının mərkəzdənqaçma nasosun girişində 
kavitasiyaya uyğun təzyiqinin təyin edilməsi. 
2. Sınaqlar nəticəsində nasos valının sabit dövrlər 
sayında mərkəzdənqaçma nasosun kavitasiya 
xarakteristikasının qurulması. 
1. Ümumi müddəalar 
Kavitasiya – maye axınının tam kəsilməz hərəkətinin pozulması və 
axında «soyuq qaynama» nəticəsində buxar və hava qabarcıqlarının 
yaranması  və onların maye axınının yüksələn təzyiqlər sahələrində 
kondensasiya olunmasına (qapanmasına) deyilir. 
Kavitasiya axında olan təzyiqin  p
g
 mayenin doymuş buxar 
təzyiqindən  p
d.b
 azalması  (p
g
  ≤  p
d.b
)  nəticəsində yaranır. Təzyiq 
azaldıqda mayedə buxar qabarcıqlarının və  həll olmuş hava ayrılmağa 
başlayır və bu hadisə mayenin «qaynaması» kimi müşahidə olunur. 
Mərkəzdənqaçma nasoslarda kavitasiya hadisəsi işçi çarxın 
girişində və kürəklərdə müşahidə olunur. 
Kavitasiya yarandıqda nasosda aşağıdakı hadisələr müşahidə 
olunur: 
1. Nasosun bütün hidravliki göstərişləri – verimi (Q), basqısı (H), 
gücü (N) və FİƏ (
η
) kəskin aşağı enir. 
2. Nasos qurğusunun titrəməsi və xarakterik səs (uğultu, zərbə) 
eşidilir. 
3. Təzyiqin ayrı-ayrı yerlərdə ani olaraq təzyiqin artması 
nəticəsində  ən qorxulu hal, yəni maye axan kanalların eroziyası  və 
dağılması, müşahidə olunur. 
Nasosun kavitasiya sınağında mayenin nasosun girişində 
kavitasiya başlanmasına uyğun təzyiqinin təyin edilməsindən ibarətdir. 
 Kavitasiya  əyrisi (əyriləri) sabit dövrlər sayında nasosun 
hidravliki göstəricilərinin (Q, H, N) girişdəki təzyiqdən  p
g
 
⎟⎟
⎠
⎞
⎜⎜
⎝
⎛
=
g
h
p
g
g
ρ
 
asılılığına deyilir (şəkil 2.1). 
Nasosun basqısının  H   2...3 % enməsi nöqtəsinə uyğun nasosun 
girişdəki təzyiq  birinci böhran təzyiqi adlanır və  p
b1
 ilə  işarə olunur. 

H
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 2.1.  Mərkəzdənqaçma nasosun nümunəvi kavitasiya 
xarakteristikası 
 
Suyun sıxlığının və doymuş buxar təzyiqinin temperaturdan 
asılılığı 
Cədvəl 2.2 
 
t, ° S 
р
d.b
 , Pa  ρ
su
 , kg/m
3
t, ° S 
р
d.b
 , Pa  ρ
su
 , kg/m
3
10 1208 1000 34 5 
320 994 
15 1694 999  36 5 
950 994 
20 2337 998  38 6 
630 993 
22 2643 998  40 7375  992 
24 2983 997  42 8 
210 992 
26 3350 997  44 9 
100 991 
28 3780 996  46 
10 
080 990 
30 4241 996  48 
11 
160 989 
Q 
n = sabit 
H 
Q N 
N 
h
g
, m 
(0
,02...0
,03
)
h
 b1
 
H 
h
 b2
 
0 
Δ
h
b 
h
g0
 
10,33 

Böhran təzyiqin p
 b1
  və nasosun girişindəki ona uyğun basqı ilə asılılığı 
aşağıdakı kimidir:  
g
h
p
b
b
ρ
1
1
=
.                                           (2.1) 
Kavitasiya hadisəsinin nəticəsində nasosun işçi rejiminin tam 
pozulmasına uyğun nasosun girişdəki təzyiqə  ikinci  böhran təzyiqi 
deyilir və p
 b2
 ilə işarə olunur.  
Böhran təzyiqi kavitasiya əyrisindən təyin edilir. Böhran sorma 
təzyiqinə görə (p
 b1
) nasosun girişində kavitasiyaya qarşı böhran ehtiyat 
təzyiqi hesablanır (
Δ
p
b
). Böhran ehtiyat təzyiqi 
Δ
p
b
 nasosda kavitasiya 
yarandığı anda nasosun girişindəki təzyiqlə  nəql edilən mayenin 
buxarlanma təzyiqinin fərqinə deyilir.  
Nasosun kavitasiya sınağı iki üsulla yerinə yetirilə bilər: 
1 üsul – vakuum-nasos vasitəsilə nasos qurğusunun  qapalı 
sistemində vakuum yaratmaq ilə (adətən tutumda sərbəst maye 
səviyyəsində); 
2  üsul –  nasos qurğusunun açıq tipli sistemində nasosun girişində 
sorma borusunda yerləşən siyirtmə vasitəsilə. 
Hər iki üsul müsbət və mənfi cəhətlərə malikdirlər. 
2. Qurğunun təsviri 
Kavitasiya qurğusu qapalı nasos qurğusundan ibarətdir (şəkil 2.2). 
Nasosun girişində vakuum (sorma təzyiqi) vakuum-nasos (16) 
vasitəsilə yaradılır. Nasos (2) mayeni qapalı çəndən (3) sorub və yenidən 
həmin çənə qaytarır. Nasos elektrik mühərriki (1) vasitəsilə  hərəkətə 
gətirilir. Nasosun verimi normal diafraqma (11), girişdə  və  çıxışda 
təzyiqlər uyğun olaraq manovakuummetr MV (6) və manometrlə М (7) 
ölçülür. Çən (3) atmosferlə ventillə  (12) və vakuum-nasosla (16) boru 
(13) ilə birləşdirilir. Çəndə (3) təzyiq manovakuummetr (15) ilə ölçülür. 
Nasosun gücü isə ampermetr və voltmetrin göstərişləri  əsasında 
hesablanır (bax «Laboratoriya işi № 1»). 
 
3. Sınağın aparılması qaydası 
Sınaqlar 1-ci üsulla – vakuum-nasos vasitəsilə aparıldıqda: 
 1. Nasos (2) işə buraxılmaq üçün hazırlanır. Bu məqsədlə basqı 
borusunda (9) siyirtmə (8) bağlanır və eyni zamanda sorma borusundakı 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
2 
4
12 
13 
M 
14 
10 
7 
8 
3 
9
5 
 
Şəkil 2.2.  Mərkəzdənqaçma nasosun kavitasiya sınaq qurğusunun sxemi 
1
MV 
6 
11
15 
M 
E.M 
N 
∼
380 V
17 
16 
p
at
 
Δ
h
d
 
Δ
z
 
h
0
y
 

(5) siyirtmə  (4) açılaraq nasos maye ilə doldurulur. Çən ventil (12) 
vasitəsilə atmosferlə birləşdirilir. 
2. Elektrik mühərriki (1) işə salınır. 
3. Nasosun verilmiş  iş rejimi yaradılır.  İş rejimi (verimi) basqı 
borusunda qoyulmuş siyirtmə (8) vasitəsilə yaradılır. Sonra siyirtmənin 
(8) açılma dərəcəsi sabit saxlanır. 
4. Nasosun iş rejiminin pozulmasına uyğun gələn sorma təzyiqi 
təyin edilir. Bu məqsədlə siyirtmə (12) bağlamaqla çən (3) atmosferdən 
ayrılır və siyirtməni (13) açmaqla vakuum-nasosa (16) birləşdirilir və 
vakuum-nasos işə salınır. Sınaqlar zamanı siyirtmə  (12)  daimi  bağlı 
olmalıdır.  
Nasos qurğusunun sorma borusunda seyrəklik (vakuum) yaradılır 
və kavitasiya alınır. Kavitasiya rejimində nasosun yaratdığı  təzyiq  p
man 
(7) və  sərfölçən diafraqmada təzyiq itkisi 
Δ
h
d
  (10) azalır. Nasosun 
normal iş rejimini yenidən yaratmaq üçün vakuum-nasos dayandırılır və 
çən (3) atmosferlə birləşdirilir. 
5. Kavitasiya əyrisini (əyrilərini) qurmaq üçün təcrübələr aparılır. 
Bundan ötrü müxtəlif sorma təzyiqlərində (vakuum-nasos vasitəsilə 
yaradılır) cihazların göstərişləri qeyd edilir (cədvəl 2.1). Sorma 
borusunda təzyiq maksimumdan (çən atmosferlə birləşdiyi halda) 
minimuma kimi (iş rejiminin pozulmasına) dəyişdirilir. Kavitasiya 
əyrisinin düz hissəsində 3...4 nöqtə götürülür (təxminən 100...200 mm c. 
süt. fərqlə). Böhran təzyiqə yaxın sahədə isə 5...6 nöqtə götürülür 
(təxminən 15...20 mm c. süt. fərqlə). 
6. Nasosun normal işi yaradılır və elektrik mühərriki dayandırılır. 
Sınaqlar 2-ci üsulla – nasosun girişindəki siyirtmə vasitəsilə 
aparıldıqda: 
1. Sınaqlardan əvvəl basqı borusunda (9) siyirtmə (8) bağlanır və 
eyni zamanda sorma borusundakı  (5) siyirtmə  (4) açılaraq nasos maye 
ilə doldurulur. Çən ventil (12) vasitəsilə atmosferlə birləşdirilir və 
sınaqlar zamanı daimi açıq qalır. 
2. Elektrik mühərriki (1) işə salınır. 
3. Nasosun verilmiş  iş rejimi yaradılır.  İş rejimi (verimi) basqı 
borusunda qoyulmuş siyirtmə  (8) vasitəsilə  tənzimlənir və sonra, 
sınaqlar zamanı, bu siyirtmənin (8) açılma dərəcəsi sabit saxlanır. 
4. Nasosun girişində kavitasiya yaratmaq üçün (5)sorma 
borusundakı  (4) siyirtmə tədricən bağlanır və bunun nəticəsində nasos 
qurğusunun sorma borusunda vakuum yaradılır və kavitasiya alınır. 

Kavitasiya hadisəsinin nəticəsi kimi nasosun yaratdığı təzyiq p
man 
(7) və 
sərfölçən diafraqmada təzyiq itkisi 
Δ
h
d
  (10) azalır.  
5. Kavitasiya əyrisi qurmaq üçün müxtəlif sorma təzyiqlərində 
(siyirtmənin (4) bağlama dərəcəsindən asılı olaraq) cihazların 
göstərişləri qeyd edilir (cədvəl 2.2). Sorma borusunda təzyiq 
maksimumdan (siyirtmənin (4) tam açıq olduqda) minimuma kimi (iş 
rejiminin pozulmasına) dəyişdirilir. Kavitasiya əyrisinin düz hissəsində 
3...4 nöqtə götürülür (təxminən 100...200 mm c. süt. fərqlə). Böhran 
təzyiqə yaxın sahədə isə 5...6 nöqtə götürülür (təxminən 15...20 mm c. 
süt. fərqlə). 
6. Nasosun normal işi siyirtmənin (4) tam açmaqla bərpa olunur və 
elektrik mühərriki (1) dayandırılır. 
 
4. Qurğunun əsas parametrləri  
 
Sınaq təcrübələrdən əvvəl aşağıdakı parametrlər qeyd olunur: 
1.
 
Nasosun növü (tipi) və onun markası; 
2.
 
Manometrlə manovakuummetrin yerləşdiyi nöqtələr 
arasındakı şaquli istiqamətində fərq  
Δz, m; 
3.
 
Manovakuummetrin təzyiq ölçülən nöqtədən (nasosun 
sorma borusundan) hündürlüyü h
’
0
γ
 
 , m; 
4.
 
Diafraqmanın diametri d
diaf
, m; 
5.
 
Basqı d
v
 və sorma d
s
 boruların diametri, m; 
6.
 
Mayenin temperaturu, 
o
S; 
7.
 
Barometrik (atmosfer) təzyiq, p
b
 , Pa.