««h h I i d d r r a a V v L l I i k k m m a a ş ş ı ı n n L l a a r r»

2. Qurğunun təsviri 
 
Qurğunun təsviri  şəkil 7.4-də göstərilmişdir. Qurğu qapalı 
hidravliki sistemdən ibarətdir. К 65-50-160 tipli mərkəzdənqaçma nasos 
(1) qurğusunun elektrik mühərriki (2) vasitəsilə  hərəkətə  gətirilir. Su 
çəndən (11) sorma boru kəmərlə  (3) siyirtmədən (4) (daimi  açıq 
vəziyyətdə olmalı) keçərək nasosa daxil olur. Nasos mayeni siyirtmədən 
(15) klapan qutusuna (12) vurur və siyirtmədən (16) sonra maye axını 
boru (5) ilə yenidən çənə (11) qaytarılır. Beləliklə su hidravliki sistemdə 
dövr edir. 
Klapanın qutusunun sxemi şəkil 7.5-də göstərilmişdir.  
Klapanın qutusu (12) (şəkil 7.4) sərfölçən diafraqmadan (9) əvvəl 
qoyulmuşdur. Klapanda yaranan təzyiq itkisi (
Δh
k
) civəli difmanometrin 
(14) göstərişinə  əsasən (15) saylı siyirtmə vasitəsilə  tənzimlənir. 
Klapanın qalxma hündürlüyünü təyin etmək üçün uyğun sərfdə göstərici 
şkalanın (ölçmə  xətkeşin) (13)  əvvəlki və sonrakı  vəziyyətləri qeyd 
edilir.  
Klapanın qutusundan keçən mayenin həqiqi sərfi basqı borusunda 
qoyulmuş normal tipli diafraqma (9) – sərfölçənlə və civəli difmanometr 
(10) ilə təyin edilir.  
3. Qurğunun sınağa hazırlanması 
1. Nasosu işə buraxmazdan əvvəl yastıqlarında yağın və çəndə (11) 
suyun olmasını yoxlamalı. 
2. Siyirtməni (16) tam açıb, siyirtmələri (6) və  (15) bağlayıb, 
nasosu hərəkətə  gətirən elektrik mühərrikini (2) idarəedici düyməni 
basmaqla işə salmalı. Sonra siyirtməni (15) bir qədər açıb manometrin 
və civəli difmanometrin (10)  göstərişinə görə sistemdə mayenin dövr 
etməsini yaratmalı.  
Təcrübə zamani siyirtmə  (6)  tam bağlanmış  vəziyyətdə, siyirtmə 
(4) isə tam açıq vəziyyətdə qalmalıdırlar. 
  

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 7.5. Klapan qutusunun sxemi. 
1 – klapan qutusunun gövdəsi; 2 – sınaq klapanı; 3 – yəhər;  4, 5 – çıxış 
və giriş boruları;  6 – klapanda basqı itkisini ölçmək üçün civəli 
difmanometr; 7 – difmanometrin şkalası (xətkeşi); 8 – klapanın oxu;  
9 – şüşəli pəncərə; 10 – xətkeş; 11 – klapanın yayı. 
 
 
 
h
k
 
Δ
h
k
 
5 
4 
9 
6 
h
k
 
1 
2 
10 
11 
7 
8 
Q 
Q 
3 

4. Təcrübənin aparılması qaydası 
Klapanın qalxma hündürlüyünü təyin etmək üçün əvvəl nasosu işə 
salınmamış halda (Q = 0) klapanın ilkin vəziyyəti  h
k.i. 
şkaladan (13) 
(şəkil 7.4) qeyd olunur. Sonra,  klapanın qutusundan keçən maye sərfini 
artıraraq klapanın qalxma hündürlüyünü sonrakı  h
k.s. 
vəziyyətləri 
şkaladan (13) qeyd edilir. Klapanın qalxma hündürlüyü 
Δ
h : 
 
h
k
 = h
k.s. 
– h
k.i,
 , mm. 
Təcrübə müxtəlif sərflərdə 4...5 dəfə aparılır. Lazım olan hesabat 
aparılır və alınmış qiymətlər  cədvələ (7.1) yazılır. 
Hər təcrübədə  aşağıdakı parametrlər qeyd olunur: 
–
 
sərfölçən difmanometrin göstərişi 
Δ
h
d
 (mm civə süt.); 
–
 
klapanın qalxan vəziyyətdə hündürlüyünü h
k.s.
, mm; 
–
 
klapanda basqı itkisi 
Δ
h
k
 (mm civə süt.) 
Klapanın altından axan mayenin həqiqi sərfi (Q) normal 
diafraqmada  (9) yaranan təzyiq itkisinə 
Δ
h
d  
görə təyin edilir: 
Q  = 
d
hяг
щ
2э 
 
 
Г
Δ
=
ω
μ
, m
3
/san ,                 (7.12) 
burada; 
ω
 - diafraqmanın en kəsik sahəsi, m
2
; 
4
2
d
d
 
π
ω
=
, m
2
,  d
d 
– 
diafraqma dəliyinin diametri, m; 
Δ
h
d 
 – diafraqmada basqı itkisidir, m su 
süt.  
Diafraqmada təzyiq itkisi 
Δ
h
d
 civəli diferensial manometrlə  (Q) 
ölçülür. Diafraqmada basqı itkisini mm civə sütunundan m su sütununa 
çevirmək üçün aşağıdakı düsturdan istifadə olunur: 
Δ
h
d
 (m su süt.) = 
Δ
h
d
 (mm civə süt.)
su
su
c
ρ
ρ
ρ
1000
−
, 
burada
ρ
c 
–  civənin xüsusi sıxlığı, kq/m
3
  (
ρ
c
 = 13550 kq/m
3
),
 ρ
su
  –
vurulan mayenin sıxlığı (
ρ
su 
= 1000 kq/m
3
 ). 
Təcrübələrin qiymətləri əsasında 
μ
k
 = f (h
k
) qrafiki asılılığı qurulur. 
5. Verilmiş kəmiyyətlər 
1.
 
Klapanın diametri d
k 
= 0,08 m. 
2.
 
Klapanın dayaq səthinin maillik bucağı 
β
 = 30
°. 
3.
 
Diafraqmanın diametri d   = 0,0032 m. 
d
4.
 
Diafraqmanın sərf əmsalı  
μ
 = 0,62. 

6. Təyin edilən parametrlər və hesablamaların nəticələri
 
Cədvəl 7.1 
 
Təcrübənin nəticələri 
Hidravliki 
parametrlər 
Ölçü vahidi 
1 2 3 4 5 
mm civə 
süt.       
Klapanda basqı itkisi 
Δ
h
k
 
m su süt. 
 
 
 
 
 
ilkin vəziyyət  
mm 
 
sonuncu 
vəziyyət 
mm      
mm      
Klapanın 
qalxma 
hündürlüyü h
k
 
qalxma 
hündürlüyü, 
m      
mm civə süt. 
 
 
 
 
 
Δh
d
,  
m su süt. 
 
 
 
 
 
Həqiqi sərf Q 
m
3
/san 
 
 
 
 
 
Nəzəri sərf Q
n
m
3
/san 
     
Klapanın sərf 
əmsalı  
μ
k
 
 
 
 
 
 
 
Qeyd: işarə olunan göstəricilər sınaq zamani qeyd olunur,  
  qalan parametrlər isə hesablanır.  
 
 
 
 

LABORATORİYA İŞİ № 8 
DİŞLİ ÇARXLI NASOSUN SINAĞI 
İşin məqsədi 1. Dişli çarxlı nasosun quruluşu və iş prinsipi ilə tanış 
olmaq. 
2.  Dişli çarxlı nasosun verim (sərf)  əmsalını 
 təyin 
etmək və onun nasosun yaratdığı  təzyiqdən asılılıq 
α = f (p) qrafikini qurmaq. 
3. Dişli çarxlı nasosun sabit dövrlər sayında           
(n = const) işçi xarakteristikasını qurmalı  (Q - H;    
N - H və 
η
 - H qrafikləri). 
 
1. Ümumi müddəalar 
Dişli-çarxlı nasoslar, rotorlu (fırlanma hərəkətli) olaraq, həcmi tipli 
nasoslar qrupuna aiddir.  
Dişli-çarxlı nasoslar dəzgahların yağlanma sisteminə yağın, 
mühərrikə yanacağın verilməsi və s. işlərdə tətbiq edilir. Bu nasosların 
hazırlanması sadə olub, istismarı etibarlıdır. Bu nasosların kiçik ölçüdə 
və kütləsi az olur. Yaratdıqları maksimal təzyiq 16 MPa. Həcmi FİƏ 
0,95...0,96 çatır, ümumi FİƏ isə 0,87 olur. Bu nasosların verimləri 
7...100 dm
3
/dəq olur. Ayrı-ayrı hallarda isə 600 dm
3
/dəq-yə çatır. 
Vurulan mayenin temperaturu yüksəldikdə FİƏ azalır. 
Geniş  tətbiq edilən sadə dişli çarxlı nasosun əsas işçi hissəsi 
(elementi)  xarici ilişməli eyni ölçülü dişli çarxlardır (şəkil 8.1). Bu 
çarxlar sorma və vurma kameraları olan gövdə içərisində yerləşir. Daxili 
ilişməli dişli çarxlara az rast gəlinir. Lakin daxili ilişməli dişli çarxların 
həndəsi ölçüləri az olur. Bunların hazırlanması mürəkkəb olduğundan az 
tətbiq edilirlər. 
Bütün həcmi tipli nasoslar kimi dişli çarxlı nasosların  əsas 
parametrləri verim, sərf əmsalı, basqı, güc və faydalı iş əmsalı-dan (FİƏ) 
ibarətdir. 
Dişli çarxların  n dövrlər sayında nasosun nəzəri verimi (Q
n
) 
aşağıdakı düsturla təyin edilir. 
n
f
b
z
Q
n
⋅
⋅
⋅
⋅
= 2
,  m
3
/san ,                            (8.1) 
burada  z  – dişlərin sayı;  b – dişlərin eni, m; f – dişin işlək hissəsinin 
sahəsi, m
2
; n – dişli çarxların dövrlər sayıdır, dövr/san. 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
a) 
Q
Q 
Q
b) 
Şəkil
 
8.1.
 
Dişli-çarxlı nasosların sxemləri: 
a – xarici ilişməli dişli çarxlarla; b – daxili ilişməli dişli çarxlarla 
1 – aparan çarx; 2 – gövdə ; 3 – aparılan çarx. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Q, 
m
3
/saat 
N, kVt  
 p·10, MPa  
 
Şəkil 8.2. Dişli çarxlı nasosun nümunəvi işçi xarakteristikası 

Radial və uclarındakı aralıqlardakı  sızmaları  nəzərə aldıqda 
nasosun həqiqi verimi (Q
h
)  bu düsturla hesablanır: 
n
f
b
z
Q
h
⋅
⋅
⋅
⋅
⋅
=
щяж
η
2
, m
3
/san                          (8.2) 
burada 
η
həc
 – nasosun həcmi FİƏ –dır. 
Dişin işlək hissəsinin sahəsi təxmini olaraq aşağıdakı kimi 
hesablanır. 
h
t
f
⋅
=
2
 ,                                            (8.3) 
burada t – dişin addımı, m; h – dişin işlək hündürlüyüdür, m. 
Dişin işlək hündürlüyü adətən iki modula m bərabər olur. Onda: 
z
D
m
h
2
2
=
⋅
=
  ,                                    (8.4) 
burada D – dişli çarxın başlanğıc diametridir, m. 
Dişin addımı t  bu düsturla tapılır: 
z
D
t
⋅
=
π
 .                                           (8.5) 
Onda dişin işlək hissəsinin sahəsi belə hesablana bilər:. 
2
2
z
D
f
π
=
. 
f – nin qiymətlərini (8.1) düsturunda yerinə yazmış olsaq, nəzəri 
verim Q
n
  üçün alınır: 
z
n
D
b
Q
n
⋅
⋅
⋅
=
2
2
π
,  m
3
/san,                            (8.6)  
həqiqi verim isə Q
h
 : 
z
n
D
b
Q
h
⋅
⋅
⋅
⋅
⋅
=
2
2
π
η
щяж
 , m
3
/san,   
Dişli çarxlı nasosların işçi xarakteristikası nasosun veriminin (Q), 
verim  əmsalının (
α),  tələb etdiyi gücünün (N) və tam FİƏ-nın (
η
) 
basqısından (H) və yaxud vurma təzyiqindən (p) asılılıq qrafiklərinin 

birliyinə deyilir. Nümunə olaraq dişli çarxlı nasosun işçi xarakteristikası 
şəkil 8.2-də göstərilmişdir.  
8.3  şəkildə  «Ш» tipli dişli çarxlı nasosun konstruksiyası 
göstərilmişdir. 
2. Sınaq qurğusunun təsviri 
«11-24A» markalı dişli çarxlı nasosun sınaq qurğusunun sxemi 
şəkil 8.4-də göstərilmişdir.  
Nasos (3) qurğunun elektrik mühərriki (EM – 8) vasitəsilə hərəkətə 
gətirilir.  İşçi maye (mineral yağ) çəndən (1) sorma boru kəmərlə  (2) 
siyirtmələr (7) və  (11) açıq olduqda nasosa daxil olur və basqı 
borusundan (4) keçərək yenidən çənə (1) qaytarılır. Beləliklə işçi maye 
hidravliki sistemdə dövr edir. Nasosun girişində  təzyiq difmanometrlə 
DM  (17), basqı borusunda isə manometrlə  M  (6) ölçülür. Verim basqı 
borusunda (11) siyirtmədən sonra qoyulmuş həcmi tipli sərfölçənlə (SÖ 
–  12) təyin edilir. Çənin (1) yuxarı hissəsində  işçi maye ilə  cəni 
doldurmaq üçün ventil (13) və çəni atmosfer ilə birləşdirən borucuq (15) 
qoyulmuşdur. 
Nasosun çıxışında təzyiqi tənzim etmək üçün basqı borusunda 
qoyulmuş ventildən (11) istifadə olunur. Ventil (7) daimi açıq qalmalı, 
ancaq təmir zamanı nasosu borudan ayırmaq üçün bağlanır. 
Nasos qurğusuna qoruyucu klapan (QK - 5) daxildir, hansı ki 
nasosu ifrat təzyiqlərdən qoruyur və  həmin hallarda maye axını 
nasosdan  çənə axıdılır. 
Axıdıcı borusunun (14) çıxışında işçi mayeni təmizləmək üçün filtr 
(süzgəc) (16) qoyulmuşdur. 
 Elektrik 
mühərrikinin klemmalarındakı 
cərəyan 
şiddəti 
ampermetrlə (10) və gərginliyi voltmetrlə (9) ölçülür. 
3. Nasos qurğusunun sınağa hazırlanması  
və sınağın aparılma qaydası 
Nasosu işə salanda hidravlik zərbə alınmaması üçün siyirtmələri 
(7) və (11) açıq vəziyyətə olmalıdırlar. 
Sorma xəttindəki difmanometrin sol və sağ  borucuqlarda civə 
sütunların səviyyələrini “0” gətirmək üçün ventil (20) bağlanır, ventillər 
(18) və (19) açılırlar. Sonra ventil (19) bağlanır, ventil (20) isə yenidən 
açılır. Ventil (18) açıq vəziyyətdə qalmalıdır. 

Sərfölçənin göstərişi “0” gətirmək üçün sərfölçənin gövdənin yan 
tərəfində yerləşən dəstəni istifadə etmək lazımdır.  
Dişli çarxlı nasosu hərəkətə gətirən elektrik mühərrikini idarəedici 
düyməni basmaqla işə salmalı. Sonra siyirtməni (11) bir qədər bağlayıb 
manometrin (6) və civəli difmanometrin (17)  göstərişinə görə sistemdə 
mayenin dövr etməsini yaratmalı. Hər bir rejimdə: 
–
 
manometrin p
man
 (at); 
–
 
difmanometrin 
Δ
h
s
 (mm civə süt.); 
–
 
həcmi sərfölçəndən keçən mayenin həcmi W, m
3
; 
–
 
həmin maye həcminin sərfölçəndən keçmə müddəti 
Δτ, san. 
–
 
ampermetrin I (A)   və  
–
 
voltmetrin U (V)  
göstərişləri qeyd edilir.  
Vurma borusundakı təzyiqi dəyişməklə təcrübəni 5...6 dəfə təkrar 
etmək lazımdır. Təcrübə  və hesabatdan alınan nəticələri cədvəldə 8.1 
qeyd edilir. 
Alınmış qiymətlər cədvələ yazılır və  cədvəl qiymətləri  əsasında 
nasosun veriminin (Q), gücünün (N) və  FİƏ  (
η
0
)-nın tam basqıdan 
asılılığı əyriləri qurulur. 
4. Parametrlərin ölçülməsi və işlənməsi üsulları 
Əsas işçi parametrlərini təcrübədə ölçdükdən sonra aşağıdakı 
hesablamalar aparılır: 
1.
 
Dişli çarxlı nasosun nəzəri sərfi Q
n
  (8.6) formulu ilə təyin edilir 
2.
 
Nasosun həqiqi sərfi Q
h
 aşağıdakı kimi tapılır: 
τ
Δ
=
W
h
Q
,  m
3
/san                                     (8.7) 
burada W – həcmi sərfölçəndən keçən mayenin həcmi, m
3
; 
Δτ – həmin 
maye həcminin sərfölçəndən keçmə zamani, san. 
3.
 
Nasosun sərf əmsalı 
α aşağıdakı kimi təyin edilir: 
n
h
Q
Q
=
α
.                                                     
(8.8) 
 
4. Nasosun tam basqısı (H), aşağıdakı kimi təyin edilir: 

 
Şəkil 8.3. «Ш» tipli dişli çarxlı nasosun konstruksiyası 
1 – gövdə; 2 – dişli çarxlar; 3, 4 – vallar; 5 – iynəvarı yastıqlar; 6 –  oymaqlar; 7 –  arxa qapaq; 
 8 –  ön qapaq;  9 – yan oymaqlardakı qanovcuqlar; 10 – dişli çarxlardakı qanovcuqlar 
 

g
z
H
H
H
s
v
vak
man
2
2
2
v
v −
+
Δ
+
+
=
   ,                    (8.9) 
Burada H
man 
 – vurma xəttində qoyulmuş manometrə görə basqı, m maye 
(mineral yağ) sütunu;  H
vak
  – sorma xəttindəki difmanometr göstərdiyi 
basqı, m maye sütunu; 
Δz – manometr və difmanometrin aralarında 
hündürlüklər fərqi, m; 
v
v
 və 
v
s
 – vurma və sorma xətlərindəki mayenin 
orta sürətidir, m/san. 
Qəbul etmək olar:  
 ≈ 11,13 ٠p
man
 (at)   və 
man
H
H
vak
  ≈   0,0149 
Δh
s
 (mm civə süt.) – 
Δz (m) 
Δh
s
 – sorma borusuna qoşulmuş difmanometrin göstərişidir  (mm civə 
süt.). 
(Nasos qurğusunda işçi maye mineral yağı olduqda (
ρ
 = 910 
m
3
/kq), civəli difmanometrlər üçün:  
Δh
s
 (m maye süt.) ≈ 0,0149 
Δh
s
 (mm civə süt.)   
qəbul etmək olar.) 
5. Nasosun faydalı istifadə edilən gücü: 
1000
H
Q
g
N
h
f
⋅
=
ρ
,  kVt
 ,                                   
(8.10) 
burada 
ρ − 
nasosla nəql edilən mayenin sıxlığıdır, kq/m
3 
(
ρ
  =  910       
kq/ m
3
); 
6. Nasosun tələb etdiyi güc və yaxud nasosun valına düşən güc 
aşağıdakı kimi təyin edilir: 
η
ρ
⋅
⋅
=
1000
H
Q
g
N
h
, kVt.                                (8.11) 
Nasosun FİƏ məlum olmadığına görə nasosun tələb etdiyi güc 
aşağıdakı düsturdan tapılır:  
N = N
e 
⋅η
e 
.                                   
 
(8.12) 
Burada  N
e 
–  elektrik mühərrikinin tələb etdiyi gücdür, aşağıdakı kimi 
tapılır: 

 
 
7 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 8.4. Dişli çarxlı nasosun sınaq qurğunun sxemi 
 
∑
  
1 
2 
5 
6 
3 
 ~380 V 
11
12 
15
16 
13 
14 
17
20 19 18
M
N 
DM 
QK 
SÖ 
 A 
 
V 
4 
8 
10 
9 
EM 

1000
3
ϕ
cos
⋅
⋅
⋅
=
I
U
N
e
 
,
                                    
(8.13) 
burada I – cərəyan şiddəti, A; U – gərginlik, V; cos 
ϕ
  – güc əmsalı; 
η
e 
 
– elektrik mühərrikinin FİƏ. 
7. Nasosun faydalı iş əmsalı (FİƏ) : 
N
N
h
=
η
.                                              
(8.14) 
5. Verilən kəmiyyətlər. 
Nasos və elektrik mühərrikinin texniki parametrləri. 
Sınaq qurğusu
 : 
–
 
sorma borusunun diametri, d
s
 = 0,025 m; 
–
 
vurma borusunun diametri, d
v
 = 0,025 m; 
–
 
manometrin və vakuummetrin birləşdiyi nöqtələr arasındakı 
şaquli məsafə 
Δ
z = 1,2 m; 
Nasosun texniki göstəriciləri:  
–
 
nasosun markası – 11-24A  
–
 
verim  Q = 0,050 m
3
/dəq;  
 
–
 
yaratdığı təzyiq,  p
nom
 = 2,5 MPa ; 
–
 
nominal dövrlər sayı n = 1450 dövr/dəq;  
–
 
dişli çarxların başlanğıc diametri D = 0,04 m; 
–
 
dişin eni b = 0,045 m; 
–
 
dişlərin sayı z = 10.    
Elektrik mühərrikinin parametrləri: 
–   elektrik mühərrikinin tipi  – üçfazalı AOL-32-4;  
–
 
nominal gücü  N = 3,0 kVt;  
–
 
elektrik mühərrikinin dövrlər sayı n
e 
 =  930 dövr/dəq;  
–
 
elektrik mühərrikinin FİƏ 
η
e 
 = 0,88 (100% yüklənmədə);  
–
 
güc əmsalı  – cos 
ϕ = 0,83 (100% yüklənmədə). 
İşçi xarakteristikanı qurmaq üçün təcrübədən alınmış Q,
  α,
 N və 
η
 
seçilmiş miqyasda nasosun basqısından (H) və ya vurma təzyiqindən (p) 
asılı olaraq qrafikdə qeyd edilir. Qrafikdə qeyd edilmiş nöqtələrdən səlis 
əyrilər çəkilir. Çəkilmiş əyrilər hər bir nöqtədən təxminən eyni xəta ilə 
fərqlənməlidir.