««h h I i d d r r a a V v L l I i k k m m a a ş ş ı ı n n L l a a r r»

 
Qeyd: İşarə olunan göstəricilər təcrübə zamani qeyd olunur, qalan parametrlər isə hesablanır.  
 

LABORATORİYA İŞİ № 6 
İKİSİLİNDRLİ, İKİTƏSİRLİ 
PİSTONLU NASOSUN   SINAQDAN  KEÇİRİLMƏSİ  
İşin məqsədi  1. Pistonlu nasosun quruluşu və  iş prinsipi ilə tanış 
olmaq. 
2. Pistonlu nasosun sabit dövrlər sayında (n = const) 
işçi xarakteristikasını Q = f(H), N = f(H), 
η
 = f(H) 
asılılıq əyrilərini qurmaq. 
1. Ümumi müddəalar 
Pistonlu nasoslar həcmi tip nasoslara aiddir. Burada maye sərfi 
nasosun hərəkətdə olan işçi orqanının – pistonun mayeni sıxışdırması 
nəticəsində yaranır. Pistonun hərəkətində işçi kameranın həcmi tədricən 
dəyişir. Piston, çarxqolu – sürgüqolu ilə əlaqədə olan mühərrik vasitəsilə 
hərəkətə  gətirilir. Nasosun gördüyü iş, çarxqolunun bir tam dövrünə, 
yəni sorma və vurma prosesinə uyğun gəlir. 
Tədqiq ediləsi pistonlu nasos, ikitəsirli və ikisilindrli üfüqi 
nasosdur (şəkil 6.1). Pistonun (1) sağa hərəkətində birinci işçi kameranın 
həcmi (I) artır və orada boşluq (vakuum) yaranır. Maye isə sorma borusu 
(5) vasitəsilə sorma kamerasına (4) və oradan da (6) klapanından 
keçərək silindrin (I) boşluğa daxil olur. Pistonun əks hərəkətində  (6) 
klapanı bağlanır, (I) işçi kameranın həcmi kiçilir və nəticədə artan maye 
təzyiqi təsiri altından vurma klapanı  (8) açılır. Maye isə vurma 
kamerasından (3) vurma xəttinə (10) ötürülür. 
Analoji proses silindrin sağ yarım tərəfində, yəni ikinci işçi 
kamerasında (II) da baş verir. Ancaq burada, vurucu kameranın maye 
həcmi birinci (I) vurma kamerasındakı maye həcmindən «ştokun» (12) 
həcmi qədər kiçik olacaqdır. 
Beləliklə, çarxqolunun bir tam dövründə iki dəfə sorma və vurma 
prosesi baş verir. Ona görə də buna ikitəsirli pistonlu nasos deyilir (şəkil 
6.2). 
Pistonlu nasoslarda ətalət qüvvəsini azaltmaq məqsədilə  və 
çarxqolu – sürgüqolu mexanizminin hərəkətindən irəli gələn maye 
sərfinin qeyri-bərabərliyini  müntəzəmləşdirmək üçün nasosun giriş  və 
çıxış (11) yerlərində hava qübbələri qoyulur.  

 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 6.1. İkitəsirli pistonlu nasosun prinsipial sxemi 
 
Şəkil 6.2. İkisilindrli, ikitəsirli pistonlu nasosun quruluşun sxemi  
 
Şəkil 6.3. Həcmi nasosun nümunəvi xarakteristikası  
I 
2  3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
11 
12 
1 
II 
Q 
Q 

Nasos veriminin və  təzyiqin qeyri müntəzəmliyini azaltmaq 
məqsədilə nasos  qurğusunun çox vaxt iki birgə  işləyən ikitəsirli 
silindrdən istifadə olunur.  
Pistonlu nasosların işçi xarakteristikası nasosun veriminin (Q), 
tələb etdiyi gücünün (N) və tam FİƏ-nın (
η
) basqısından (H) və yaxud 
vurma təzyiqdən (p) asılılıq qrafiklərinin birliyinə deyilir (şəkil 6.3). 
6.4  şəkildə «9МГр-61» markalı ikitəsirli, ikisilindrli pistonlu 
nasosun konstruksiyası göstərilmişdir.  
2. Sınaq qurğusunun təsviri 
«ГР-16/40» markalı ikitəsirli, ikisilindrli pistonlu nasosun sınağını 
aparmaq üçün qurğusunun  sxemi 6.5 şəkildə göstərilib.   
Nasos (1) qurğusunun elektrik mühərriki vasitəsilə  hərəkətə 
gətirilir. Su çəndən (14) sorma boru kəməri ilə  (3) siyirtmə  (4) açıq 
olduqda nasosa daxil olur, siyirtmədən (6) və basqı borusundan (5) 
keçərək yenidən çənə  (14) qaytarılır. Beləliklə su hidravlik sistemdə 
dövr edir. Nasosun girişində  təzyiq manovakuummetrlə  V  (7), basqı 
borusunda isə manometrlə  M  (8) ölçülür. Nasosun verimini porşenin 
gediş yolunun uzunluğunu dairəvi nasosdakı  dəstək (2) vasitəsi ilə 
dəyişmək olar. Nasosu ifrat təzyiqlərdən qorumaq üçün nasosun 
daxilində qoruyucu klapan (17) yerləşdirilmişdir. Verim basqı 
borusunda qoyulmuş normal tipli diafraqma (9) – sərfölçənlə  təyin 
edilir. Çənin (14) yuxarı hissəsində ventillər (11), (12) və  (13) 
qoyulmuşdur. Bu ventillər vasitəsilə  çən uyğun olaraq atmosfer ilə, su 
kəməri (cəni doldurmaq üçün) ilə birləşdirilə bilər. Adi tədqiqatda çəndə 
qoyulmuş ventil (11) açıq olmalıdır.  
Nasosun çıxışında təzyiqi tənzim etmək üçün basqı borusunda 
qoyulmuş siyirtmədən (6) istifadə olunur. Siyirtmə  (4) ancaq təmir 
zamanı  çəni nasosdan ayırmaq üçün bağlanır. Bu siyirtmə    (4) ilə 
nasosun veriminin tənzimlənməsinə icazə verilmir, çünki bu kavitasiya 
yaranmasına səbəb ola bilər. Pistonlu nasosun işə buraxılması, vurma 
xəttindəki (6) siyirtmənin ancaq açıq vəziyyətində ola bilər. 
 
3. Nasos qurğusunun sınağa hazırlanması  
və sınağın aparılma qaydası 
1. Nasosu işə buraxmazdan əvvəl çəndə  (14) suyun olmasını 
yoxlamalı. 

 
Şəkil 6.4. «9МГр-61» markalı ikisilindrli, ikitəsirli pistonlu nasos 

2. Nasosu işə salanda hidravlik zərbə alınmaması üçün siyirtmələri 
(4) və (6) tam açıq vəziyyətə gətirməli. 
Nasosu hərəkətə  gətirən elektrik mühərrikini idarəedici düyməni 
basmaqla işə salmalı. Sonra siyirtməni (6) bir qədər bağlayıb 
manometrin  və civəli difmanometrin (10)  göstərişinə görə sistemdə 
mayenin dövr etməsini yarıdılmalı. Hər bir rejimdə: 
– manometrin (8) p
man 
 (at); 
– manovakuummetrin (7)  p
vak  
(at); 
– difmanometrin (10) 
Δ
h
d
 
  
(mm civə süt.); 
– ampermetrin (15) I (A) və  
– voltmetrin (16) U (V)  
göstərişləri qeyd edilir.  
Nasos qurğusunun elektrik mühərrikindəki cərəyan  şiddəti 
ampermetr  və gərginliyi voltmetr ilə təyin edilir. 
Sonra siyirtmənin (6) bağlama dərəcəsini dəyişib sınağı digər 
rejimlərdə aparmaq lazımdır. (6) siyirtməni tam bağlamaq qadağandır.  
Vurma borusundakı təzyiqi dəyişməklə təcrübəni 5...6 dəfə təkrar 
etmək lazımdır. Təcrübə və hesabatdan alınan nəticələri cədvəldə qeydə 
alırıq. 
4. Parametrlərin ölçülməsi və işlənməsi üsulları 
Əsas işçi parametrlərini təcrübədə ölçdükdən sonra aşağıdakı 
hesablamalar aparılır: 
1.
 
Nasosun nəzəri sərfi aşağıdakı formula ilə təyin edilir: 
(
)
n
S
f
F
Q
n
⋅
⋅
⋅
−
⋅
=
60
1000
2
2
, m
3
/san,                        (6.1) 
burada F − pistonun en kəsik sahəsi, m
2
 ; f − ştokun en kəsik sahəsi, m
2
; 
S − pistonun gediş yolu, m ; n − pistonun dəqiqədəki tam gediş yolunun 
sayı və ya çarxqolunun dövrlər sayıdır;  
2.
 
Nasosun həqiqi sərfi Q
h
 aşağıdakı kimi tapılır: 
d
h
h
g
Q
Δ
=
2
μω
,                                          (6.2) 
burada 
μ
 – sərfölçənin (diafraqmanın) sərf  əmsalı; 
ω
 - diafraqmanın 
keçid yolunun en kəsik sahəsi, m
2
; 
Δh
d
 – diafraqmaya qoşulmuş 
difmanometrin göstərişidir  (m su süt.). 

 
 
11 
 
 
 
 
380 V
∼
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 6.5. Pistonlu nasosun sınaq qurğusunun sxemi 
8
A
V 
15 
16 
M
d
1
v
 
 
Δ
z
2
d
 
Δ
h
17 

Adətən, nasos qurğusunda işçi maye su olduqda, civəli 
difmanometrlər üçün:  
Δh
d
 (m su süt.) = 0,0126 
Δh
d
 (mm civə süt.)  qəbul edilir. 
3.
 
Nasosun sərf əmsalı aşağıdakı kimi təyin edilir: 
n
h
Q
Q
=
α
.                                              (6.3) 
 
4. Nasosun tam basqısı  (H), ondan əvvəl və sonra yaranan tam 
basqıların fərqi kimi təyin edilir: 
g
z
H
H
H
s
v
vak
man
2
2
2
v
v −
+
Δ
+
+
=
.                       (6.4) 
Burada H
man 
 – vurma xəttində qoyulmuş manometrə görə basqı, m; H
vak
 
– sorma xəttindəki vakuummetrin göstərdiyi basqı, m; 
Δz – manometr 
və vakuummetrin mərkəzindən nasosun oxuna qədər yerləşmə 
hündürlüyü, m; 
v
v
  və 
v
s
 – vurma və sorma xətlərindəki mayenin orta 
sürətidir, m/san; 
5. Nasosun hidravliki və yaxud da faydalı istifadə edilən gücü, 
onun vahid zaman ərzində  (
ρ
gQ
h
) N maye çəkisinin  H m hündürlüyə 
qaldırmaq üçün sərf etdiyi işdir. 
1000
H
Q
g
N
h
f
⋅
=
ρ
,  kVt                                   (6.5) 
burada 
ρ − 
nasosla nəql edilən mayenin sıxlığıdır, kq/m
3
; 
6. Nasosun tələb etdiyi güc və yaxud nasosun valına düşən güc 
aşağıdakı kimi təyin edilir: 
η
ρ
⋅
⋅
=
1000
H
Q
g
N
h
, kVt.                                (6.6) 
Nasosun FİƏ məlum olmadığına görə nasosun tələb etdiyi güc 
aşağıdakı düsturdan tapılır:  
N = N
e.
⋅η
e .
⋅η
öt
.                                      (6.7) 
Burada  N
e..
–  elektrik mühərrikinin tələb etdiyi gücdür, aşağıdakı kimi 
tapılır: 
1000
3
ϕ
cos
⋅
⋅
⋅
=
I
U
N
e
 
,                                  (6.8) 

burada I – cərəyan şiddəti, A; U – gərginlik, V; cos 
ϕ
  – güc əmsalı; 
η
e.
 
– elektrik mühərrikinin FİƏ; 
η
öt
 – sürətlər qutusunun FİƏ; 
7. Nasosun istifadə etdiyi gücün tələb etdiyi gücə olan nisbətinə, 
onun faydalı iş əmsalı (FİƏ) deyilir. 
N
N
h
=
η
.                                              (6.9) 
 
5. Verilən ölçülər 
―
 
Pistonun diametri, d
p
 = 0,090 m ;  
―
 
ştokun diametri d
ş
 = 0,032 m;  
―
 
pistonun gediş yolu, S = 0,150 ... 0,250 m;      
―
 
pistonun cüt dövrlər sayı  n = 260 dövr/dəq 
―
 
nasosun oxundan manometrin mərkəzinə  qədər olan məsafə,    
Δ
z = 0,4 m; 
―
 
sürətlər qutusunun FİƏ, 
η
öt 
= 0,97;  
―
 
elektrik mühərrikinin FİƏ, 
η
e  
= 0,87;  
―
 
cos
ϕ
  = 0,88  
―
 
vurma borusunun diametri d
v
 =  0,080 mm; 
―
 
sorma borusunun diametri d
s
 = 0,050  mm;  
―
 
diafraqmanın keçid dəliyinin diametri d
d 
 = 0,025 mm; 
―
 
diafraqmanın sərf əmsalı 
μ = 0,62; 
Hesablanır:  
―
 
pistonun en kəsik sahəsi F , m
2
 
―
 
ştokun en kəsik sahəsi f, m
2
 
―
 
nasosun nəzəri sərfi Q
n
 , m
3
/san 
―
 
diafraqmanın keçidinin en kəsik sahəsi, 
ω, m
2
 
 
İşçi xarakteristikanı qurmaq üçün təcrübədən alınmış Q,
 α,
 N və 
η
 
seçilmiş miqyasda nasosun basqısından (H) və ya vurma təzyiqindən (p) 
asılı olaraq qrafikdə qeyd edilir. Qrafikdə qeyd edilmiş nöqtələrdən səlis 
əyrilər çəkilir. Çəkilmiş əyrilər hər bir nöqtədən təxminən eyni xəta ilə 
fərqlənməlidir 
 
 
 

6. Təyin edilən parametrlər və hesablamalar
 
Cədvəl 6.1 
 
Təcrübələr  
Parametrlər 
İşarələr və ölçü vahidləri 
1 2 3 ... n 
p
man
 , at 
 
 
 
 
 
Manometr 
üzrə basqı 
H
man
 , m 
 
 
 
 
 
p
vak
 , at 
 
 
 
 
 
Manovakuum-
metr üzrə 
basqı 
H
vak
 , m 
 
 
 
 
 
Sürətlər basqısının fərqi 
 
g
s
v
2
2
2
v
v −
 
 , 
 
m 
 
 
 
 
 
H, m 
 
 
 
 
 
Nasosun 
basqısı 
Nasosun tam 
basqısı  
p, MPa 
 
 
 
 
 
mm civə süt. 
 
 
 
 
 
Diafraqmadakı 
statik basqılar 
fərqi, Δh
d
 
m su süt. 
 
 
 
 
 
Nasosun 
verimi 
Q, m
3
/san  
 
 
 
 
 
Nasosun verim əmsalı   
α 
 
 
 
 
 
Ampermetrin göstərişi I, A 
 
 
 
 
 
Voltmetrin göstərişi U, V 
 
 
 
 
 
Elektrik mühərrikinin gücü N
e 
, 
kVt 
 
 
 
 
 
Nasosun tələb etdiyi güc  
N
 
,
 
kVt 
 
 
 
 
 
Nasosun 
gücü 
Nasosun faydalı gücü 
N
f
 ,
 
kVt 
 
 
 
 
 
Nasosun 
tam FİƏ    
η
 
 
 
 
 
 
 
Qeyd: işarə olunan göstəricilər sınaq zamani qeyd olunur,  
  qalan parametrlər isə hesablanır.  

LABORATORİYA İŞİ № 7 
PİSTONLU NASOSUN KLAPANININ SƏRF 
ƏMSALININ TƏYİNİ 
 
İşin məqsədi:  1. Təcrübə vasitəsilə maye klapanın altından 
axdıqda sərf əmsalını təyin etməli; 
2. Klapanın sərf  əmsalının onun qalxma 
hündürlüyündən asılılıq qrafiklərini qurmalı           
μ
k
 = f (h
k
). 
1. Ümumi müddəalar 
Pistonlu nasosun işçi kamerasını dövri olaraq sorma və vurma 
boruları ilə birləşdirmək və ayırmaq üçün klapandan istifadə edilir. 
Klapanlar öz quruluşlarına görə nimçəvarı, yayla yüklənən və kürəvi 
olurlar. Nimçəvarı klapanlar geniş yayılmışdır. Nimçəvarı klapan – 
nimçəşəkilli klapanlar və onun başlanğıc dairəvi dəlikdən – yəhərdən 
ibarətdir. Bu klapanın iş prinsipi, yəni açılması mayenin təsiri altında, 
bağlanması isə öz ağırlığı və yayın sıxıcı qüvvəsinin təsiri altında yerinə 
yetirilir.  Şəkil 7.1-də nimçəvarı bir neçə klapanın konstruksiyaları 
göstərilmişdir. 
Nimçəvarı klapanın işləmə sxemi şəkil 7.2-də göstərilmişdir. 
Klapan (2) açıq olduqda onun mayedə çəkisi G və yayın (4) elastikiyyət 
qüvvəsi  K, mayenin təzyiq dinamiki qüvvələri ilə müvazinətləşir. 
Mayenin dinamiki təsir qüvvəsi kiçik olduğundan nəzərə alınmaya bilər. 
Onda müvazinət tənliyini aşağıdakı kimi yazmaq olar: 
Δ
p
k
F
k
 = G + K,                                      (7.1) 
burada  F
k 
– klapan nimçəsinin sahəsi, m
2
; 
Δ
p
k 
– klapanda təzyiq 
itkisidir, Pa; G
k
 –  klapanın çəkisi, N; K – yayın  elastikiyyət qüvvəsi, 
Pa. 
Buradan  
k
k
k
F
K
G
p
+
=
Δ
,                                        (7.2) 
Klapanda hidravliki müqavimətə  sərf olunan basqı itkisi 
bərabərdir: 

 
k
k
F
K
G
g
p
+
=
Δ
=
Δ
ρ
k
h
,                                     (7.3) 
və ya 
 
g
k
2
2
k
v
⋅
=
Δ
ξ
k
h
,                                        (7.4) 
burada 
v
k
 – klapanın altından axan mayenin orta sürəti, m/san; 
ξ
k 
– 
klapanın yerli hidravliki müqavimət əmsalıdır. 
(7.4) ifadədən mayenin orta sürətini təyin edək: 
k
k
k
h
g
Δ
=
2
1
ξ
v
.                                 (7.5) 
Onda klapanın altından axan mayenin sərfi: 
Q = 
v
k  
f
k
  , m
3
/san,                                    (7.6) 
burada  f
k
 – klapanın nimçəsi ilə yəhərin arasında canlı kəsik sahəsidir. 
f
k
 = 
π
 d
k
 h
k
 cos
β
,                                      (7.7) 
burada  d
k
 – klapanın nimçəsinin diametri, m;  h
k
 – klapanın qalxma 
hündürlüyü; 
β
 – klapanın dayaq səthinin maillik bucağı. 
(7.7) nəzərə  alsaq, onda klapanın altından axan mayenin həqiqi 
sərfi: 
k
k
h
2g
d
Δ
=
 
 
β
π
ξ
cos
1
k
k
h
Q
,                        (7.8) 
və ya 
k
k
h
2g
d
Δ
=
β
π
μ
cos
 
k
k
h
Q
,  m
3
/san ,                     (7.9)  
burada 
k
k
ξ
μ
1
=
 qəbul edilib. Burada 
μ
k
 – klapanın sərf əmsalıdır. 
Klapanın altından axan mayenin nəzəri sərfi: 
k
k
h
2g
d
Δ
=
β
π
cos
 
k
n
h
Q
 .                        (7.10) 
(7.8) və (7.9) ifadələrini müqayisə etsək klapanın sərf əmsalı üçün 
alinir: 

                                                                                                                                       
                          a)                                                       b)                                                             c) 
Şəkil 7.1. Klapan konstruksiyaların növləri: 
a – iki oxlu istiqamətləndiricilərlə və nimçə səthində yerləşən kipləşdirici konus tipli; 
b – iki oxlu istiqamətləndiricilərlə və yəhər səthində yerləşən kipləşdirici konus tipli;  
c – aşağıda yerləşən istiqamətləndiricilərlə  yəhər səthində yerləşən kipləşdirici müstəvi tipli 
1 – kipləşdirici; 2 – nimçə; 3 – yəhər; 4 – istiqamətləndirici 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
h
k
 
v
k
Q
G+K 
β 
6 
2 
5 
1 
3 
4 
d
k
 
f
k
 
F
k
 
h
k
 
d
k
 
 
Şəkil 7.2. Nimçəvarı klapanın işləmə sxemi 
f
k
 – klapanın nimçəsi ilə yəhəri arasında canlı kəsik sahəsi; 
F
k  
– klapan nimçəsinin sahəsi,
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
μ
k
 
h
k
, 
mm
 
Şəkil 7.3. Nimçəvarı klapanın sərf əmsalı μ ilə klapanın qalxma 
hündürlüyü h
k 
arasında nümunəvi qrafiki asılılıq.  

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 7.4. Pistonlu nasosun klapanının sərf əmsalının təyini üçün qurğu 
 
11
12
14
16
15
13
8
2 
4
Δ
h
d
 
h
k
 
Δ
h
k

n
k
Q
Q
=
μ
                                           (7.11) 
Klapanın sərf əmsalı klapanın qalxma hündürlüyündən asılı olaraq 
dəyişir.  Şəkil 7.3-də nümunə üçün sərf  əmsalı ilə klapanın qalxma 
hündürlüyü arasında nümunəvi qrafiki asılılıq göstərilmişdir.