Havola bo‘lakli qo‘shma gaplar taraqqiyoti reja: bmi

Bir havola bo‘lakli aniqlovchi ergash gapli qo‘shma gaplar.
Aniqlovchi ergash gapli qo‘shma gaplarda, asosan, ikki denotativ voqea o‘rtasidagi munosabat ifodalanadi. Bu denotativ voqealarning tabiati va ifodalanishidagi o‘ziga xoslikka ko‘ra bir havola bo‘lakli va ikki havola bo‘lakli aniqlovchi ergash gapli qo‘shma gaplarni farqlash maqsadga muvofiq.
Shunday so‘zlar borki, ular kapalakka o‘xshab jumladan – jumlaga yengil ko‘chib yuraveradi… (Abdulla Qahhor) gapi bir havola bo‘lakli aniqlovchi ergash gapli qo‘shma gapdir. Unda shunday so‘zidan iborat havola bo‘lak mavjud bo‘lib, u bosh gapdagi so‘zlar so‘zi bilan ifodalangan eganing aniqlovchisi bo‘lib kelgan. Bosh gapda ham, ergash gapda ham alohida – alohida denotativ voqea ifodalangan. Ma’lumki, aniqlovchi gapning konstruktiv bo‘lagi emas, uning gap tarkibida mavjud yoki mavjud emasligi gapning sintaktik asosiga ta’sir etmaydi. Ammo bosh gapdagi havola bo‘lak orqali ifodalangan aniqlovchi anchayin muhim, chunki u ergash gapga ishora qilish yo‘li bilan ergash gapda ifodalangan denotativ voqeani bosh gapda ifodalagan denotativ voqea ichiga olib kiradi. Ta’kidlash kerakki, aniqlovchi bo‘lagining gapning konstruktiv bo‘lagi bo‘la olmagani uchun ham bosh gapning mazmuni sifatidagi denotativ voqea hozirgacha ko‘rib o‘tilgan ergash gapli qo‘shma gaplardagidan farqli o‘laroq chala bo‘lmaydi. Denotativ voqealarning o‘zaro zich aloqasini ta’minlaydigan mazmuniy jihatlardan yana biri munosabatga kirishayotgan denotativ voqealar muayyan tarkibiy-uzvlarga ko‘ra umumiylikka ega bo‘ladi, bu aksar hollarda shaklan ham ifodalanadi. Mazkur qo‘shma gapda bosh gapdagi voqea subyekti, ya’ni ega aniqlanmoqda, ergash gapda ifodalangan denotativ voqeaning subyekti ham bosh gapdagi subyektning aynan o‘zi so‘zlar va ular so‘zlari orqali ifodalangan va tegishli gaplarning egasi sifatida kelgan. Demak, bosh gapdagi havola bo‘lakdan iborat aniqlovchiga ega bo‘lgan so‘z ergash gapda mazmunan u yoki bu tarzda takrorlanishi mumkin.
Havola bo‘lakdan iborat aniqlovchi bosh gapning ot kesimini aniqlab kelishi ham mumkin. Bunda bosh gapdagi denotativ voqeaning subyekti bir narsadan iborat bo‘lishi mumkin. Masalan, Sevgi shunday navbahorki, u tikandan gul qilur (Erkin Vohidov) gapida bosh gapning kesimi (navbahor) shunday havola bo‘lagi bilan aniqlangan. Navbahor so‘zining ham, u olmoshining ham ayni matndagi denotati bitta narsa ikki denotativ voqea tarkibiga ikki xil uzv sifatida – predikat va subyekt sifatida kirgan. Bu umumiylik mazkur qo‘shma gapdagi mazmuniy munosabatni ta’min etgan. Ammo bu ya’ni bosh gapdagi predikatning ergash gapdagi subyekt bilan denotativ bir xillikka ega bo‘lishi mumkin. Ergash gapdagi bosh gap predikati bilan denotativ bir xil bo‘lgan bo‘lak tushib qolishi ham mumkin. Bunda mazmuniy munosabatda o‘zgarish bo‘lmaydi. Misollar: Uning xo‘jaligi bir maktabki, unda mana man degan xo‘jalik rahbarlari o‘qisa arziydi (Said Ahmad). U shunday ibliski, boylikka xirs qo‘ygan har qanday odamni yo‘ldan ozdiradi (O. Yusupov)
Qisqasi, bir havola bo‘lakli aniqlovchi ergash gapli qo‘shma gaplarda mazmuniy – funksional va mazmuniy – sintaktik muvofiqlik mavjud bo‘ladi, ulardagi mazmun ikki (yoki undan ortiq) denotativ voqea o‘rtasidagi munosabatdan iborat. Bu munosabatning yuzaga kelishida voqealar uzvlari o‘rtasidagi denotativ umumiylik muhim rol o‘ynaydi. Bosh gapda havola bo‘lak qaysi bo‘lakni aniqlasa, shu bo‘lakning denotati ergash gapda ham muayyan bo‘lakning denotati sifatida mavjud bo‘ladi. Bunday gaplardagi shakliy bog’lovchi vosita –ki uzvidir.