Havola bo‘lakli qo‘shma gaplar taraqqiyoti reja: bmi

III BOB HAVOLA BO‘LAKLI QO‘SHMA GAPLARNING SINTAKTIKSEMANTIK XUSUSIYATLARI

Ergash gapli qo‘shma gaplar qismlari tobe bog’lovchilar yoki shu vazifadagi vositalar yordami bila o‘zaro birikkan qo‘shma gaplardir. Mazmun tomonidan esa, bu xil qo‘shma gaplar qismlarining biri ikkinchisiga tobe bo‘ladi, shuning uchun ham bu qismlarning biri bosh gap, ikkinchisi tobe gap sanaladi.
Bosh va ergash gap Grammatik va mazmun tomonidan bog’lanib, yaxlit birlikni tashkil etadi hamda umumiy bir fikrni ifodalaydi.
G’. Abdurahmonov tasnifiga ko‘ra, bosh va ergash gap o‘zaro:

1. 
   o‘rinlashishi;
   
2. 
   maxsus fe’l formasining qo‘llanishi (turli grammatik vositalar bilan birikkan sifatdosh va ravishdosh);
   
3. 
   yordamchi so‘zlar orqali munosabatga kirishadi.
   

Shu tasnifga ko‘ra bosh va ergash gaplarni belgilash esa ularning funksiyasi, konkret mazmuni, bog’lanish usuli, leksik tarkibini aniqlash orqali ro‘y beradi²².
Ergash gap odatda, bosh gapni izohlash funksiyasida keladigan, izohlash orqali mazmunan bosh gapga tobe bo‘lgan qo‘shma gap qismidir, ergash gap turli tobelantiruvchi vositalar yordami bilan bosh gapga bog’lanadi. Bosh va ergash gapni biriktirishda turli leksik elementlarning – birinchbi navbatda nisbiy olmoshlarning roli kattadir, bu olmoshlar ham bosh gap, ham ergash gap tarkibida bo‘lishi yoki ulardan birining tarkibida bo‘lishi mumkin.
Bosh va ergash gap orasidagi bunday farqlar hamma va har qanday holatda to‘g’ri kelavermaydi, bu farqlanuvchi tomonlarning hammasi hisobga olingandagina bosh va ergash gapni chegaralash mumkin bo‘ladi. Masalan, odatda, ergash gaplar kesimlarining tobe formada bo‘lishi bilan farqlanib turadi. Ammo ba’zi hollarda bosh va ergash gaplarni bog’lovchi vositalar bosh gap tarkibida bo‘ladi: Nihoyat Hirotdagi ba’zi mashhur zotlarni shunday taqlid qilindiki, o‘tirganlar o‘rinlaridan qo‘zg’almay qoldilar (Oybek).
O‘zbek tilshunosligida ergash gapli qo‘shma gaplar (boshqa ko‘pgina tilshunosliklardagi kabi ) mazmuniy va shakliy jihatdan 14 turga ajratiladi:

1. 
   ega
   
2. 
   kesim
   
3. 
   to‘ldiruvchi
   
4. 
   aniqlovchi
   
5. 
   ravish
   
6. 
   o‘lchov-daraja
   
7. 
   chog’ishtirish – o‘xshatish
   
8. 
   sabab
   
9. 
   maqsad
   

10)payt
11) shart 12) o‘rin

13. 
    to‘siqsizlik
    
14. 
    natija ergash gapli qo‘shma gaplar
    

Ega, kesim, aniqlovchi, to‘ldiruvchi ergash gapli qo‘shma gaplar havola bo‘lakli gaplar hisoblanadi, ularda ba’zan bosh gapda, ba’zan ham bosh, ham ergash gapda havola bo‘lak mavjud bo‘ladi. Natija ergash gapli qo‘shma gaplarda havola bo‘lak, asosan, bosh gapda bo‘ladi. Qolgan barcha ergash gapli qo‘shma gaplar havola bo‘laksiz gaplardir.