Havola bo‘lakli qo‘shma gaplar taraqqiyoti reja: bmi

(Sening uloving yugurdaklikda shu darajadaki, oldingda elchi Jabroil ham nochor bo‘lib qoladi). Yuqoridagi gapda shu olmoshi va bosh gap kesimi tarkibidagi –ki yuklamasi qo‘llanilgan bo‘lib, ushbu gap bir havola bo‘lakli o‘lchov-daraja ergash gapli qo‘shma gap sanaladi.
Fahm ettiki jilva qilmish oyin,
Shodurvoni jalolu tamkin (Layli va Majnun 134-bet)
(Fahm ettiki, buyuklik va ulug’vorlik chodiri ostida maqsad jilvalanmoqda). Mazkur gapda hech qanday havola bo‘lak qo‘llanilmagan bo‘lsada, lekin gapning mazmunidan havola mavjudligi sezilib. Havola bo‘lak noreal qo‘llanilgan. Ya’niki, ushbu gapda shuni havola bo‘lagi qo‘llanilgan bo‘lib, bu havola bo‘lak bir havola bo‘lakli to‘ldiruvchi ergash gapli qo‘shma gapni tashkil qilgan.
Kimki bo‘lub demakka mayli,
Malfuz o‘lmay bag’ayri u Layli (Layli va Majnun 98-bet)
(Kimki uning ismini aytishni istasa, u Laylidan boshqa so‘zni tilga olmas edi). Mazkur qo‘shma gap ergash + bosh gap tarzida tuzilgan. Ergash gap tarkibida kimki havola bo‘lagi va bosh gap tarkibida esa u olmoshi havola bo‘lak bo‘lib kelgan. Ushbu gapda havola bo‘laklar qo‘shma gapning har ikkala qismida ham mavjud bo‘lib, ular o‘zaro bir-biriga teng bo‘lib, simmetrikdir. Havola bo‘laklarning qo‘llanilishiga ko‘ra real. Demak, mazkur gap ikki havola bo‘lakli ega ergash gapli qo‘shma gap sanaladi.
Gar aylabon oni bu munojot
Atrofida lol ahli hojot. (Layli va Majnun 68-bet)
(Bu munojot uni shunday qizitib yubordiki, atrofdagi hojat ahllari hayron bo‘lib qoldilar). Mazkur gapda bosh gap tarkibida shunday olmoshi va – ki yuklamasi ishtirok etgan. Ergash gap esa bosh gapning natijasini ifodalab kelyapti. Ushbu gapda havola bo‘lak qo‘llanilganligi sababli, havola bo‘lak realdir. Demak, ushbu gap bir havola bo‘lakli natija ergash gapli qo‘shma gap turiga misol bo‘la oladi.
2.2. Ko‘p komponentli qo‘shma gaplar tarkibida havola bo‘lakli gaplar.
Tilshunoslik ilmiga bag‘ishlangan asarlarda tilning eng kam o‘zgaradigan sohasi sintaksis ekanligi e’tirof qilinadi. Qadimgi va eski turkiy yozma yodgorliklarining til xususiyatli bilan hozirgi zamon adabiy tilini qiyoslar ekanmiz, bir yarim ming yilga yaqin davr ichida tilning sintaktik strukturasi tobora takomillashib, mukammallashib borganini ko‘ramiz. Bu takomillanish tilning ichki taraqqiyot qonunlari asosida va boshqa tillarning samarali ta’siri ostida ro‘yobga chiqdi. Shunga ko‘ra eski o‘zbek tili gap qurilishi – sintaksisiga boshqa tillarning ta’siri masalasini o‘rganish, ularning to‘la izohini, ilmiy bahosini berish tilshunoslikning dolzarb masalalaridan biri sanaladi. O‘zbek tili tarixiy sintaksisidagi yuzaga kelgan qator noturkiy sintaktik konstruksiyalar yuzaga kelganligi olimlarimiz tomonidan e’tirof etilgan. Bu holat bir qator turkiy tillarning tarixi uchun ham xos bo‘lib, ularning sintaktik tuzilishi bilan bog‘liq ishlarda bu haqda so‘z yuritiladi. Jumladan, tatar tilshunosi F.S.Safiullinaning XX asr tatar tilida rus-tatar ikkitilligi sharoitida bir qator noturkiy sintaktik qurilmalarning yuzaga kelishi haqidagi fikrlarini keltiradi. Biz ushbu maqolada eski o‘zbek tiliga fors tilidan kirib o‘zlashgan chun bog‘lovchi va uning ko‘p predikatli gaplarni hosil qilishi, bunday gaplarning boshqa tipdagi gaplar bilan kengayishi – ko‘p komponentli qo‘shma gaplarni hosil qilishi bilan bog‘liq masalalarni tahlil qilishga harakat qilamiz.
Eski o‘zbek tilining sintaktik qurilishi hozirgi o‘zbek tilining sintaktik qurilishidan ayrim jihatlari bilan farq qiladi. Jumladan, chun bog‘lovchili payt, sabab mazmunidagi ergash gaplarning bosh gap qismining kesimidan so‘ng –ki/kim bog‘lovchilari qo‘llanib, yana bir ergash gapning yuzaga kelishiga yo‘l ochib beradi. Bu, aksariyat hollarda, bosh gapda qo‘llangan yoki qo‘llanmagan, mazmunan noto‘liq havola bo‘laklarning ma’nosini to‘ldirish, izohlash, aniqlash munosabatidan iborat bo‘ladi. Masalan, Voqeadin uyg‘ondi, kunyatdin anga bu ma’no yuzlandiki, dunyodin iztinob qilmak kerak (НМ 289). Ushbu gapda uch komponent - bir bosh va ikki ergash gap ishtirok qilgan komponentlar o‘zaro chun va -ki ergashtiruvchi bog‘lovchilari orqali sintaktik aloqaga kirishgan. Chun bog‘lovchili ergash komponent payt mazmunini, –ki bog‘lovchisi ma’no so‘zi bilan aloqador bo‘lgan aniqlovchi ergash komponentni bog‘lagan. Bosh gap yana o‘z navbatida –ki ergashtiruvchi vositasi orqali dunyodin ijtinob qilmoq kerak aniqlovchi ergash gapini ergashtirib kelgan. Yana bir misol: Chorsug‘a yettim, Shayxni ko‘rdimki, qalin el bila borur erdi (НМ 247). Ushbu gapda bosh gap tarkibida tanqis bo‘lak to‘ldiruvchi, ya’ni havola bo‘lak – Shayx so‘zining belgisini ko‘rsatmoqda. Shunga ko‘ra bosh gapga –ki/kim yordamida bog‘lanayotgan komponentni ham aniqlovchi ergash gap sifatida baholash mumkin.
Bosh gap old pozitsiyadagi chun bog‘lovchili sabab ergash gapni va ort pozitsiyadagi maqsad ergash gapni ergashtirib keladi: Ostonbo‘sluq ishtiyoqi haddin o‘tub erdi, bu vasila bila xayol qildikim, ul oliy maqsadg‘a yetgay (М 168). Ko‘rinadiki, ushbu gap sintaktik tuzilishi va bog‘lanishiga ko‘ra yuqoridagi gaplardan farq qilmaydi, ammo mazmuniy munosabatlari turlicha. Maqsad ergash gap bosh gapga eksplitsit havola bo‘lakni mazmunan to‘ldirib keladi.
Bosh gap old pozitsiyadagi chun bog‘lovchili payt ergash gapning va ort pozitsiyadagi natija ergash gapni ergashtirib keladi. Devonai nomurod bu murodni ko‘rdi, nazzorayu tavajjuhi andoq boxudliqqa ulashtikim, gulxan o‘ti boshdin ayog‘iga tushti (МҚ 137). Ushbu gapda bosh gap nazzorayu tavajjuhi andoq boxudliqqa ulashti dastlab chun bog‘lovchili ergash konstruksiya tomonidan payt munosabatiga ko‘ra izohlanayotgan bo‘lsa, kim bog‘lovchisi yordamida natija ergash gap tomonidan izohlanmoqda. Natija ergash gap bosh gapning mazmunan to‘ldirilishi lozim bo‘lgan havola bo‘lak - andoq so‘zi ma’nosini to‘ldirish amalini bajargan. Quyidagi misollarda ham yuqoridagi kabi munosabatlarni kuzatishimiz mumkin. Navdarni o‘lturdi, Eron mulkini andoq buzdiki, oz yerda ma’murluq qoldi: yig‘ochlarni kesti va imoratni yiqti va korizlar bila bulog‘larni ko‘mdi (ТМА 203).
Bosh gap old pozitsiyadagi chun bog‘lovchili payt ergash gapni va ort pozitsiyadagi to‘ldiruvchi ergash gapni ergashtirib keladi, boshqacha aytganda, bosh gap tarkibidagi implitsit tanqis bo‘lak – to‘ldiruvchining mazmunan bo‘sh o‘rnini to‘ldiradi: Турондўхт подшоҳлиғ тахтиға ором тутти, бағоят оқила эрди, билдиким, мулк анга ўзгалардек вафо қилмағусидур (252 ТМА). Quyidagi misollarda ham yuqoridagi kabi munosabatlarni kuzatishimiz mumkin: ...chun murshidlar va pirlar komil bo‘lsalar, bilurlarki, har murid qaysi maqomg‘acha yeta olur (НМ 285);
Bosh gap old pozitsiyadagi chun bog‘lovchili payt ergash gapni va ortpozitsiyadagi izoh ergash gapni ergashtirib keladi: Mening oyog‘im unini eshittilar, barcha bir yo‘li hurkdilar, andoqki, aning vahmidan manga xafaqon paydo bo‘ldi (НМ 403);
Bosh gap old pozitsiyadagi chun bog‘lovchili payt ergash gapni va ortpozitsiyadagi o‘rin ergash gapni ergashtirib keladi: Yofas Xito mulkida mutamakkin bo‘ldi, bu o‘g‘lonlarig‘a har yerniki berdi, ul yerni ul o‘g‘li oti bila oldilar (ТАҲ 106).
Misollardan ko‘rinib turibdiki, hozirgi o‘zbek tilida havola bo‘lakli qo‘shma gaplar nomidagi gap turlari Alisher Navoiy asarlari tili uchun ham xos bo‘lib, to‘ldiruvchi, aniqlovchi va natija munosabatli gaplarni hosil qilishda qatnashadi.