Hayvonlar ekologiyasi андижон 2021

 
Hayvonlarning quruqlik – havo muhitida yashashga moslanishlari 
 
Evolyutsiya jarayonida quruqlik va havo muhiti hayvonlar tomonidan 
suv muhitiga nisbatan bir muncha kechroq o’zlashtirilgan. Quruqlik – havo 
muhitidagi hayot hayvonlardan ancha takomillashgan va murakkab 
moslanishlarni talab etadi. Mazkur muhitda organizmlar doimo turli gazlar 
qurshovida bo’ladi, yuqori kontsentratsiyadagi kislorod, past zichlik va kam 
miqdordagi suv bug’lari hayvonlarning hayotiy jarayonlariga kuchli ta’sir 
etadi. Past zichlik tufayli havoning ko’tarish kuchi va tayanch ahamiyati bir 
muncha chegaralangan. Shuning uchun havo muhitida yashashga moslashgan 
hayvonlarda xususiy tayanch tizimini ta’minlovchi mustahkam skelet 
shakllangan. Havo muhiti ko’tarish kuchining sustligi quruqlikdagi 
hayvonlarning o’lchami va og’irligini chegaralab qo’ygan. Quruqlikda suvdagi 
kabi gigant hayvonlar uchramaydi. Agar kitlar kattaligidagi hayvonlar 
quruqlikda yashaganda, ular o’z og’irliklari hisobiga nobud bo’lishi mumkin 
edi.
Havodagi past zichlik uning qarshilik kuchini susaytiradi va 
hayvonlarning harakatlanishi uchun qulay imkoniyat yaratadi. Evolyutsiya 
jarayonida aksariyat hayvonlar ushbu ekologik qulaylikdan samarali 
foydalanishga ixtisoslashgan. Jumladan, quruqlik – havo muhiti hayvonlarning 
75% (hasharotlar, qushlar, sudralib yuruvchilar, sut emizuvchilar) havoda 
uchishga moslashgan. Ko’pchilik hasharotlar, sodda hayvonlarning tsistalari 
havoda passiv holda uchib yuradi. Bu hodisa anemoxoriya deyiladi. Havo 

---

55 
oqimi yordamida passiv holda uchib yuruvchi barcha organizmlar 
aeroplanktonlar deb nomlanadi. Aeroplanktonlar havo muhitiga tanasining 
kichik o’lchamda bo’lishi, har xil o’simtalar hisobiga tana yuzasini 
kengaytirishi, kuchli darajada bo’laklarga ajralishi, qanotlarning nisbatan 
keng yuzaga ega bo’lishi, o’rgimchak ipi tolasi kabilardan foydalanish bilan 
moslashgan. Mikroorganizmlar va ayrim hayvonlarning tarqalishida havo 
oqimi va kuchsiz shamollar asosiy ahamiyatga ega. Kuchli shamol va to’fonlar 
ham hayvonlarga ta’sir etadi. Ba’zi bir mayda hayvonlar, qushlar va 
hasharotlar kuchli shamol (havo oqimi)ga bardosh bera olmaydilar. Okean 
orollarida yashaydigan hasharotlarning ichida ko’pincha qanotsiz formalar 
uchraydi, qushlarda esa ingichka uzun qanotlar shakllangan. Qanotsiz 
hasharotlar shamol ta’siridan himoyalanish maqsadida toshlar ostiga, qoya 
yoriqlariga yoki o’simlik qoplamlari ichkarisiga yashirinib oladi. 
Quruqlikdagi bosim dengiz sathidan yuqoriga ko’tarilgan sari, vertikal-
mintaqalar bo’ylab kamayib boradi. Natijada ko’pchilik hayvonlarning 
tog’lardagi tarqalishi 6000 m balandlikka qadar chegaralangan.
Havo organizmlar uchun yashash muhitigina bo’lmasdan, balki ekologik 
omil sifatida ham ahamiyatli. Atmosferadagi havo tarkibida 78,1 % azot, 21% 
kislorod, 0,9% argon, 0,03% karbonat angidrid gazlari mavjud. Bulardan 
tashqari, oz miqdorda neon, geliy, kripton, ksenon, ammiak, vodorod gazlari, 
radiy, toriy kabi radioaktiv moddalar qoldiqlari, shuningdek azot va 
oltingugurt oksidlari, xlor va boshqa elementlar uchraydi. Havodagi suv 
bug’larining ulushi 0,01-4% ga qadar bo’ladi. Havoning quyi qatlamlaridagi 
gazlar tarkibida tabiiy aralashmalar ham uchraydi. Ular chang va tutunlar, 
qurum, dengiz tuzlarining kristallari, har xil organik zarrachalar bo’lishi 
mumkin. Havo tarkibidagi kislorod hayvonlarning nafas olishi uchun eng 
zarur elementdir. Kislorod hisobiga quruqlik organizmlaridagi nafas olish va 
moddalar almashinuvi jarayoni jadallashgan va gomoyotermlik xususiyati 
shakllangan. Havo tarkibidagi kislorod hayvonlar uchun etarli darajada 
bo’ladi. Agar uning havodagi ko’rsatkichi 5% ga kamaysa, organizmlarning 
nafas olishi qiyinlashadi. Karbonat angidrid gazining miqdori ortiq bo’ladi. 
Havoning oltingugurt va azot oksidlari, galogenlarning vodorodli birikmalari 
va boshqalar zararli moddalar bo’lib, uning ifloslanishiga sabab bo’lmoqda. Bu 
holat tirik organizmlarga salbiy ta’sir etadi.

---

56 
Namlikning etishmasligi quruqlik – havo muhitining o’ziga xos 
xususiyatlaridan biri. Shuning uchun quruqlik organizmlardagi morfoekologik 
moslanishlarning barchasi namlikni ta’minlash va saqlab qolishga yordam 
beradi. Quruqlik – havo muhitida haroratning o’zgarish chegarasi ancha katta 
bo’ladi. Masalan, Markaziy Osiyo cho’llari sharoitida haroratning tebranishi 
68-77
0
S ni, o’rtacha kunlik ko’rsatkichi esa 25-38
0
S ni tashkil etadi. Muayyan 
ekologik sharoitda namlik, harorat va yorug’likka hayvonlarning 
adaptatsiyalanish xususiyatlari abiotik omillar mavzularida batafsil yoritilgan.
Hayvonlarning tarqalishi, migratsiyasi va yashash joylarini tanlashida 
joyning rel’efi ma’lum ahamiyatga ega. Jumladan, tuyoqli hayvonlarni va 
tuyaqushlarni erkin harakati uchun zich tuproqli mintaqalar qulay bo’ladi. 
Qum uyumlarida va ko’chma qumlarda yashaydigan sudralib yuruvchilarning 
panjalari keng joylashgan katta muguzli yuzaga ega bo’ladi va bu holat 
harakatlanishni osonlashtiradi. Erni kovlab yashovchi hayvonlar odatda 
mayin tuproqli qiyaliklarni tanlaydi. 
Yog’inlar (yomg’ir, do’l, qor) suv bilan ta’minlash bilan hayvonlar 
hayotida ma’lum ekologik ahamiyatga ham ega. Kuchli yoqqan yomg’ir va 
do’llar hayvonlarga mexanik ta’sir etadi. Yomg’ir tuproqni yuvib hasharotlar 
g’umbaklarini ochib qo’yadi, quyosh nuri ta’sirida ular qurib nobud bo’ladi. 
Shiralar yomg’ir bilan yuvilib erga tushadi, tuproq va loyga qorishib qirilib 
ketadi.
Qor qoplami hayvonlar uchun fon va substrat sifatida ahamiyatga ega. 
Hayvonlar qor qoplami bo’ylab harakatlanadi, uning ostida yashaydi, ozuqa 
to’playdi va himoyalanadi. Qor qoplami bo’ylab hayot kechiruvchi hayvonlar 
xionofoblar deb nomlanadi, qor ostida yashovchilar – xionofillar ekologik 
guruhini tashkil etadi, ularga qur va qarqurlar misol bo’ladi. Xionofoblar ular 
o’rtasidagi oraliq holatni egallaydi. Xionofoblarning rangi fonga mos holda oq 
bo’ladi. Masalan, oq tulkilar, lemminglar, oq quyon, oq kuropatka va 
boshqalar. Qor qisqa muddat saqlanadigan hududlarda tarqalgan 
hayvonlarning rangi deyarli o’zgarmaydi. Qor qoplami hayvonning 
harakatlanishi va ovqat topishiga bir muncha qiyinchilik tug’diradi. Masalan, 
40-50 sm qalinlikdagi qorda shimol bug’ulari bemalol harakatlana oladi, 
qulonlar va antilopalar esa o’rnidan siljiy olmaydi. Qorda erkin harakat 
qiladigan hayvonlarning panja va tuyoqlari yuzasi ancha keng bo’ladi. Qish 

---

57 
mavsumiga tomon tuyoqlar va panjalar yuzasi kengayib atrofidagi dag’al 
yunglarning uzunligi va zichligi ortadi. Qorning qalinlashishi va muzlamalar 
xionofoblarning ovqat topishini qiyinlashtiradi. Masalan, qoramollar 20-30 sm 
qor tagidagi o’t-o’lanlarni topib eydi. Qo’y va echkilar – 10-15 sm, bug’ular esa 
40 sm li qor qoplamini buzib ozuqasini topa oladi. 
Qor tushishi bilan ko’pchilik hayvonlar yashash joylarini o’zgartiradi. 
Yuqori tog’ mintaqalarida tarqalgan hayvonlar qishda quyi mintaqalar tomon 
siljib, pastga tusha boshlaydi. Qish oylarida yirtqichlarning oziqlanish 
spektrida sezilarli o’zgarish ro’y beradi. Ular asosan xionofoblarni ovlaydi. 
Qalin qor va ayozli muzlamalar hayvonlarga salbiy ta’sir etadi, natijada ular 
ko’plab qirilib ketadi. Xionofoblar qalin qor uzoq saqlanadigan sharoitda ham 
bemalol yashay oladi. Jumladan, quyonlar qalin qorda daraxtlarning po’stlog’i 
butalarning uchki novdalari bilan ovqatlansa, tovushqonlar o’tlar bilan 
oziqlanadi. Qor kuchayib o’simliklarni ko’mib qo’ysa, quyonlar ochlikdan 
qiynaladi. 
Mayda kemiruvchilar – xionofillar qor ostida uya yasab hayot kechiradi. 
Qor qoplami ularni sovuqdan va dushmanlaridan himoya qiladi. Qulay 
sharoitda xionofillar qish mavsumi davomida bemalol ko’payib avlod beradi. 
Qor kam yog’ib tuproq yuzasi muzlasa, ular uchun noqulay sharoit yuzaga 
keladi va ko’pchilik xeonofillar qirilib ketadi.
Qurlar, chillar va oq kuropatkalar ayozli kunlarda va kechalari qor 
ichiga kirib yashirinadi. Chunki havo harorati – 40
0
S ga qadar pasayganda 
ham, qor orasidagi harorat – 10
0
S dan pastga tushmaydi.