Hayvonlar ekologiyasi андижон 2021

Tuproqning muhit sifatida ahamiyati 
Tuproq quruqlikning havo bilan bog’langan yupqa qatlami bo’lib, 
organizmlarning tarqalishida va hayotida muhim ahamiyatga ega. Tuproq 
qattiq zarrachalarning gazlar va suv bilan bog’langan holdagi o’ziga xos tizimi 
bo’lib, unda xilma-xil ekologik sharoitlar shakllangan.
Tuproqda mo’’tadil harorat va etarli namlik saqlanadi. Organizmlarning 
qoldiqlari parchalanishi bilan organik massa zahirasi boyib boradi. 
Tuproqning muhit sifatida organizm uchun ko’rsatadigan asosiy 
xususiyatlariga uning tarkibi, moddalarning davra bo’ylab aylanishi, ya’ni 

---

58 
gazlar, suv, organik, mineral moddalarning o’zlashtiriladigan holiga aylanishi 
va boshqalar kiradi. Shu bilan birga, tuproqda yashovchi barcha organizmlar 
uning tarkibiy va boshqa o’zgarishlariga kuchli ta’sir etadi.
Tuproqda o’simliklar, mikroorganizmlar, umurtqasiz va umurtqali 
hayvonlar hayot kechiradi. Ular uchun tuproq qatlamining chuqurligi, 
zarrachalarning o’lchami katta ekologik ahamiyatga ega. Bulardan tashqari, 
tuproq harorati, namligi, aeratsiyasi, unda yashovchi joylari va shart-
sharoitlari bilan farqlanuvchi mikrofauna, mezofauna, makrofauna va 
megafauna ekologik guruhlarga ajratiladi. 
Mikrofauna (0,002-0,2mm) vakillari – xivchinlilar, soxta oyoqlilar, 
infuzoriyalar, kolovratkalar, nematodalar uchun tuproq mikro suv havza 
vazifasini bajaradi. Mikrofaunaning barchasi suv hayvonlari hisoblanadi. 
Tuproqda bu jonivorlar suv bilan to’lgan tuproq bo’shliqlarida hayot 
kechiradi. Mikrofaunaning qator vakillari ochiq suv havzalarida ham 
tarqalgan. Tuproqda yashovchilarning o’lchamlari chuchuk suvdagilarga 
nisbatan bir muncha mayda bo’ladi. Shuningdek, ular uzoq muddatli tinim 
davrida bo’lishi mumkin.
5-rasm. Tuproq mikrofaunasi 
Havodan nafas oluvchi yirikroq hayvonlar uchun tuproq bo’shliqlari 
“g’or” vazifasini bajaradi. Tuproq “g’or” larida o’lchamli 0,2-3 mm bo’lgan 
mezofauna vakillari uchraydi. Kanalar, birlamchi qanotsiz hasharotlar, qanotli 
hasharotlarning mayda vakillari, ko’poyoqlilar, simfillalar va boshqalar 

---

59 
mezofaunaga mansub organizmlar. Ular tuproq bo’shliqlari bo’ylab o’rmalab 
yoki chuvalchangsimon harakatlanib hayot kechiradi va tanasi orqali havoga 
to’yingan suv bug’lari vositasida nafas oladi. Mezofauna vakillarining 
ko’pchiligida traxeyalar tizimi yo’q. Shu sababdan ular suvsizlikka chidamsiz. 
Namlik kamayishi bilan ular tuproqning chuqurroq qatlamlariga siljib yashash 
joylarini o’zgartiradi.