Hayvonlar ekologiyasi андижон 2021
-BO’LIM. BIOTSENOZ, BIOGEOTSENOZ VA EKOTIZIMLAR
Yüklə 2,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
4-BO’LIM. BIOTSENOZ, BIOGEOTSENOZ VA EKOTIZIMLAR
Biotsenoz va undagi munosabatlar Ma’lum hududdagi barcha tirik organizmlar birligi bitsenozni hosil qiladi. Biotsenoz (lotincha “bios” - hayot, “tsenoz” - umumiy) bir xil ekologik sharoitga moslashgan va bir joyda yashaydigan barcha organizmlar birligidir. Chunki, tabiatda har bir tur yakka holda yashay olmaydi, balki atrofidagi boshqa tirik organizmlar bilan birgalikda hayot kechiradi. Biotsenozdagi organizmlar o’zaro bog’langan bo’lib, ular o’rtasidagi barcha munosabatlar uyg’unligi turlarning muhit omillariga bo’lgan talab darajasini ifodalaydi. Biotsenozning katta-kichikligi turlicha bo’lishi mumkin. Bunga g’o’za va boshqa madaniy o’simliklar biotsenozlaridan tortib, to tog’ archazorlari, dasht va cho’l landshaftlaridagi barcha ko’rinishdagi biotsenozlar misol bo’la oladi. Tirik organizmlarning tabiiy birliklari uchun o’ziga xos shakllanish, funktsiyalanish va rivojlanish qonuniyatlari amal qiladi. Nemis ekologi V.Tishler ta’rifiga ko’ra, biotsenozlarning o’ziga xos xususiyatlari quyidagilarda namoyon bo’ladi. Jamoalar doimo atrofdagi tarkibiy birliklar (turli turga yoki turlar tizimiga mansub organizmlar) hisobiga shakllanadi. Jamoalarning u yoki bu qismi almashib turadi. Jamoada alohida turlar yoki bir necha turlar o’rnini ekologik talab darajasi mutanosib bo’lgan boshqa turlar egallashi mumkin. Bu jarayon biotsenoz hayoti va uning yaxlitligiga ortiqcha ta’sir ko’rsatmaydi. Organizm uyg’unlashgan hayotiy funktsiyalar hisobiga yaxlitligini saqlaydi, biotsenozlar barqarorligini qarama-qarshi munosabatlar uyg’unligi ta’minlaydi. Jamoalar bir turning miqdor zichligi ikkinchi tur tomonidan boshqariladi. Biotsenoz katta tashqi muhit omillariga bevosita bog’liq bo’ladi. Abiotik muhitning biotsenoz egallagan o’rni bitop deb nomlanadi. Bitop (lotincha “bios”- hayot, “topos” - joy) – biotsenozning yashash va oziqlanish joyi. Biotik munosabatlar majmui (yirtqich-o’lja, parazit-xo’jayin, kommensalizm, mutalizm va boshqalar) bitsenoz hayotining funktsiyalanishi va rivojlanishini ta’minlaydi. V.N.Beklemishevning ta’rifiga muvofiq, biotsenozda 4 xil munosabatlar 99 kuzatiladi: a) trofik, b) topik, v) forik, g) fabrik aloqalar. Trofik aloqalar – biotsenozdagi eng muhim munosabatlar, ya’ni bir turni ikkinchi tur bilan yoki uning qoldig’i bilan oziqlanganda yuzalanadi. Biotsenozdagi parazit-xo’jayin va yirtqich-o’lja munosabatlari trofik aloqalar bir turning faoliyati natijasida ikkinchi tur uchun zarur bo’lgan oziqlanish sharoitidagi o’zgarishlar bilan ifodalanadi. Tabiatda bir tur ikkinchi hayvon uchun yashash sharoitini yaratib beradi. Ektoparazitlar, go’ngda hayot kechirayotgan hasharotlar topik aloqalar asosida yashaydi va rivojlanadi. Biotsenozda trofik va topik aloqalar muhim o’rin tutadi va uning hayoti va funktsiyalanishini ta’minlovchi omillardan sanaladi. Forik aloqalar bu bir turni boshqa tur yordamida tarqalishida kuzatiladi. Tabiatda o’simlik urug’lari, mayda hayvonlar boshqa organizmlar vositasida bir muncha uzoq masofalar bo’ylab tarqaladi. Ko’pchilik bo’g’imoyoqlilar, qushlar va sut emizuvchilar tanasida, yung va patlari orasida bir mintaqadan ikkinchisiga ko’chishi mumkin. Fabrik aloqalari tufayli bir hayvon uya qurishi uchun ikkinchi hayvon yoki o’simlikdan, ularning turli qoldiqlaridan foydalana oladi. Qushlar uya qurish uchun sut emizuvchilar yunglaridan, boshqa qushlarning patlari va o’simlik qoldiqlaridan foydalanadi. Buloqchilar uyalari o’simlik qoldiqlari, yumshoqtanlilarning chig’anoqlari bo’laklaridan tiklanadi. Yüklə 2,36 Mb. Dostları ilə paylaş:
|