Hayvonlar ekologiyasi андижон 2021

 
Biotsenozlar va ekotizimlar 
 
Biotsenozdagi barcha organizmlar noorganik muhit bilan bog’langan. 
O’simliklar karbonat angidrid, kislorod, suv va tuproqdagi mineral tuzlarni 
o’zlashtiradi. Geterotroflar ozuqa zanjiri orqali avtotroflar bilan bog’langan. 
Organizmlar uchun ular yashayotgan hududdagi noorganik moddalar jadal 
o’zlashtirilgan taqdirda, bu zahira qisqa muddat qoldiqlari bilan ushbu 
zaxirani yangilab, boyitib boradi. Hayvonlar havodagi kislorodni o’zlashtirib, 
karbonat angidridni ajratib chiqaradi. Ularning chiqitlari (siydik, tezaklari) 
tuproqqa tushadi.
Hayvonlarning jasadlari va o’simlik shox-shabbalarining chirib 
parchalanishi bilan tuproqdagi biogen moddalar ko’payadi. Shunday qilib 
organizmlar bilan noorganik muhit o’rtasida o’ziga xos aloqa tizimi amalga 
oshadi. Organizmlarni noorganik komponentlar bilan bo’lgan birligi asosida 
moddalarning davra bo’ylab aylanishi sodir bo’ladi. Moddalarning davra 
bo’ylab aylanishini ta’minlovchi organizmlar va noorganik komponentlar 
majmui ekotizim deyiladi. Ekotizim tushunchasi ilk marotaba ingliz ekologi 
A.Tensli (1935) tomonidan fanga kiritilgan. Tenslining talqiniga ko’ra 
ekotizimlarda abiotik va biotik omillar bir xil daraja doirasida bo’ladi va shu 
asosda ular o’rtasida mustahkam munosabatlar shakllanadi. Shuningdek, 

---

106 
ekotizim tabiatning asosiy birligi sifatida uning hajmi chegaralangan emas va 
turli darajadagi kenglikni egallashi mumkin. Ekotizmlar kontseptsiyasi bilan 
bir davrda biogeotsenozlar haqidagi ta’limot ham yuzaga keldi. Bu ta’limot 
asoschisi akademik V.N.Sukachev (1942) edi. Ekotizim turli darajadagi kenglik 
bo’ylab moddalar aylanashini inobatga olsa, biogeotsenoz alohida olingan 
muayyan o’simlik qoplamiga, fitotsenozga xos tushuncha.
Biogeotsenologiya geobotanikaning bir tarmog’i sifatida shakllanib, u 
ma’lum sharoitda fitotsenozda tuproq, hayvonlar, mikroorganizmlar va 
boshqa omillar bilan birligini tadqiq etadi.
Ekotizim va biogeotsenoz kontseptsiyalari biri-birini to’ldiradi va biri 
ikkinchisi uchun manba bo’lib xizmat qiladi. Ekotizimlar biogeotsenozga 
nisbatan kenroq tushuncha hisoblanadi. 
Ekotizimda anorganik moddalar zahirasi va uch xil ekologik guruhga 
mansub organizmlar bo’ladi. Birinchi guruhga yashil o’simliklar kiradi va 
produtsentlar deb nomlanadi. Produtsentlar barcha biotsenozlarning asosini 
tashkil etib, quyosh energiyasini bog’langan kimyoviy energiyaga aylantiradi, 
energiyaning bir qismi zahirada saqlanadi. Produtsentlarning ayni shu qismi 
ikkinchi guruh organizmlar – konsumentlar tomonidan o’zlashtiriladi. 
Hayvonlar o’simliklar tomonidan g’amlangan organik moddaning 
iste’molchilaridir. Ozuqa zanjiridagi o’rniga qarab, turli tartibli konsumentlar 
guruhi farqlanadi. Ikkinchi tartibli konsumentlar guruhiga o’txo’r hayvonlar 
bilan oziqlanuvchi yirtqichlar kiradi. Yirtqichlar tanasida parazitlik bilan 
hayot kechiruvchi sodda hayvonlar, chuvalchanglar va boshqalar uchinchi 
tartibli konsumentlar hisoblanadi.
O’simlik va hayvonlarning qoldiqlari, jasadlar o’zida energiya saqlaydi. 
Nobud 
bo’lgan 
o’simlik 
va 
hayvonlarning 
organik 
qoldiqlari 
mikroorganizmlar, ya’ni saprofit holda yashovchi bakteriyalar va 
zamburug’lar ta’sirida parchalanadi. Bu guruhga mansub organizmlar 
redutsentlar deb ataladi. Produtsentlar va konsumentlar qoldiqlari 
redutsentlar yordamida parchalanib produtsentlar o’zlashtira oladigan 
darajaga keladi. Ayni ekologik guruhlar o’rtasida mustahkam ozuqa zanjiri 
vujudga kelib, ular bo’ylab moddalar aylanishi amalga oshadi.