Hazırlayan: Hüseyn Xəlilov UŞaq və yeniyetməLƏRİN İNKİŞafinin sosiAL‐PSİxoloji MƏSƏLƏLƏRİ

Numunə:
5 yaşlı İlahə:

• 
  Allah kimdir?
  

Atası:

• 
  Allah gözəgörünməz varlıqdır.
  
• 
  Varlıqdır? Gözəgörünməz varlıq nədir?
  

− O bizi yaradıb, amma gözə görünmür.

−	Görünmür? Niyə? Axı mən də onu görmək istəyirəm.
−	Onun səni görməsi kifayət edər.
−	Mən otaqda tək oynayanda da məni görür?
−	Bəli, görür.
−	Bəs dişlərimi yuyanda?
−	Dişlərini yuyanda da.
−	Bəs axşam yatanda?
−	Axşam yatanda da.
−	Bəs otağın işığını söndürsək, qaranlıqda məni görər?
−	Qaranlıqda da görər.
−	Onda, mən çarpayının altında gizlənsəm, yenə məni görər?
−	Görər.
−	Necədir? Böyükdür? Balacadır?
−	Böyükdür.
−	Sənin boyda?
−	Yox. O mənim boyda ola bilməz.
−	Onda anam boyda?
−	Yox. Allahın böyüklüyü boya görə ölçülmür.
−	Onda, dəniz boyda?
−	Dəniz boyda da yox. Dağlar boyda da yox.
−	Bəs nə boyda?
−	Mənə diqqətlə qulaq as. Ağacları görürsən?
−	Bəli.
−	Baharda çiçək açır, yayda yaşıllaşır, meyvə verir, payızda yarpaqları saralıb tökülür, qışda çılpaq qalır. Bunlar necə baş verir.
−	Bunlar? Bilmirəm ki!
−	Bunlar öz‐özünə baş vermir. Çünki öz‐özünə baş verə bilməz. Əgər özözünə baş versəydi, bu qədər zaman keçməzdi. Yəni bir ağac bar vermək üçün bu qədər gözləməzdi. Bunları edən Allahdır.
−	Uşaq üçün yeni bir ideya meydana gəldi. Diqqətini cəmləməyə başladı. Atasına növbəti sualını verdi:
−	Hər şeyə qadirdir?
−	Bəli, qadirdir. Dənizləri, dağları da o yaradıb. Yağışı, qarı o yağdırır. İstini, soyuğu o yaradıb. Heyvanları və bitkiləri, ümumiyyətlə, hər şeyi o yaradıb.
−	Ata, Allah qorxuludur?
−	Xeyr, O, qorxulu deyil, O çox mehriban, bağışlayan, sevimli və əzizdir.
−	Məni sevir?
−	Bəli, o hər birimizi sevir və qoruyur.
−	Mən onu sevə bilərəm?
−	Sən onu hər zaman sevməlisən. Çünki O, hamımızın sevimlisidir.

Uşaq məktəb yaşına gələndə “Allah var” deməyiniz bəzən uşaqda Allaha qarşı yanlış fikirlər formalaşmasına səbəb ola bilər. Məsələn, “Çörəyi yerə atma, yoxsa Allah gözünü deşər”. “Sözə baxmasan, Allah səni öldürər” kimi sözlər, uşaqda Allaha qarşı sevgi və məhəbbət hissi əvəzinə ikrah hissi oyada bilər. Uşağınız ibtidai sinifdə oxuyarkən dinlə bağlı mürəkkəb fikirləri aşılamağa ehtiyac yoxdur, sadəcə, ona bu mövzuda olan məsələləri dərk edəcəyi səviyyədə izah etmək lazımdır. Əsas bir cəhət də odur ki, təlqin edəcəyimiz hər şey uşağın hazırkı yaş dövründən bir müddət sonraya aid olsun. Çünki uşaq yaşadığı zamanı görüb‐götürəcək və yaşayacaqdır. Bu nöqteyi‐nəzərdən, ətraf mühitin verdiyi, ya da valideynin öyrətdiyi şeylər yerli‐yerindədirsə, yetərli sayıla bilər. Elə isə, bizim ona verdiyimiz tərbiyənin səviyyəsi onun daha sonra yaşayacağı həyata aid olmalıdır.
Valideynlər, adətən iki mövzunu izah edərkən yanlış üsuldan istifadə edirlər. Bu mövzular dini və cinsi maarifləndirmədir. Yəni valideynlər yalanı uşaqlara həqiqət kimi çatdırmaq istəyirlər. “Mən haradan gəldim?” sualına “Leylək səni qanadlarında gətirdi”, “Biz səni bazardan aldıq”, “Səni xəstəxanadan gətirdik”, “Sən özün dünyaya gəldin” kimi cavablar verirlər. Bu tip cavablar uşağı qane etmir. Çünki uşaq sualı verərkən, cavabı şüuraltı olaraq hiss edir və sifət ifadələrində mimikası qımışır. Bunun səbəbi valideynin bu məsələyə ciddi yanaşmadığını uşağın sezməsidir. Bu zaman ata və ya ana narahatlığa qapılır və “sən kiçiksən, belə suallar vermək eyibdir” kimi cavablar verirlər. Ata‐ananın verdiyi cavablar uşağı qane etmədikdə uşaq dostlarına, kitablara, internetə və s. yönəlir və belə qaynaqlarda da hər zaman düzgün və sağlam məlumat olmur. Bu da ki, uşaq üçün çox təhlükəlidir. Burada əhəmiyyətli məsələ, sualı cavablandırmağa nə qədər ciddi yanaşma tərzidir.
Valideyn uşağın sualını başa düşüb cavablandırmağa tələsməməlidir. Məsələn, cinsi mövzuda sual verən uşaqda cinsiyyət hormonları hələ inkişaf etmədiyi üçün valideyn bunu normal sual olaraq nəzərə almalıdır. Valideyn öz cavabında uşağın düşündüyü kimi düşünə bilməli və izahat zamanı heç bir narahatlığa qapılmadan normal səs tonuyla cavab verməlidir. ” Bu mövzuda hər zaman mübahisələr olmuşdur. ”Cinsi maariflənmə ailədə, yoxsa məktəbdə verilməlidir?”, “Cinsi pedaqogikadan məlumatsız ailələrdə yetişən uşaqlar öz çatışmazlıqlarını necə tamamlamalıdır?”, “Cinsi maariflənmə üçün müəyyən yaş həddi varmı?”, “Cinsi pedaqogikada hansı ünsiyyət formasından istifadə edilməlidir?”... kimi mübahisəli məsələlər hələ də qarşımıza çıxmaqda davam edir. Bu mövzuda “Ana, mən haradan gəldim?” kitabının müəllifi, pedaqoq –yazıçı Ali Çankırlının fikirləri çox maraqlı və dəyərlidir. Pedaqoqun düşüncələrini sizlərlə bölüşmək istərdim:
Məndən poçtla yazıb “cinsi maariflənməyə neçə yaşdan başlamaq lazımdır?” sualını soruşurlar. Onlara cinsi maariflənmənin ana bətnində olarkən başlandığını dedikdə zarafat etdiyimi düşünürlər. Halbuki, müasir zamanda uşağın ana bətnindəki fiziki inkişafıyla yanaşı, ruhi və mənəvi inkişafını da izləməyə imkan verən texniki vasitələr və cihazlar bu fikri təsdiq edir. Əgər uşaq ailə tərəfindən cinsiyyət fərqi qoyulmadan sevinclə qarşılanırsa bunu o, ana bətnində hiss edir və daxilində yaşamaq arzusu yaranır. Əks təqdirdə, əgər uşaq cinsiyyətinə görə istənməyən uşaqdırsa və ya ana yanlışlıqla hamilə qalıbsa, bu ananı kədərləndiribsə, körpə istənmədiyini hiss edir və bu da onun şüuraltına yerləşir. Bu zaman uşaq hissi olaraq anadan küsür və bu hal doğulduqdan sonra da davam edir.
Körpə doğulduqdan sonra da cinsi maariflənməsi davam edir. Düzgün cinsi tərbiyə və maariflənmənin verilməsi üçün əvvəlcə valideynin bu mövzuda məlumatlı olmağı lazımdır. Doğru məlumat isə müxtəlif üsullarla çatdırıla bilər. Ümumiyyətlə, hər bir valideyn övladına düzgün təlim‐tərbiyə vermək istəyər. Lakin bu zaman yaxşı nəticə əldə etmək üçün təkcə istəmək kifayət deyil və bununla yanaşı, doğru informasiyaya sahib olub bunu çatdıra bilmək də önəmlidir. Dövrümüzdə gənclər məsələ haqqında geniş məlumatı olmadığı halda, bu mövzuda heç bir şey oxumadan evlənib uşaq sahibi olurlar. Onlar təlim və tərbiyəni öz ata və analarından gördükləri şəkildə öz övladlarına öyrədirlər. Bununla da fərqində olaraq və ya olmayaraq gənclər valideynlərin etdikləri səhvləri təkrar edirlər”.³²
Erkən yaş dövrlərində uşaqlar valideynləri ilə oxşar cəhətlərini tapmağa çalışırlar. Əsasən qızlar analarına, oğlanlar atalarına bənzəmək istəyirlər. İctimai münasibətə görə, əxlaq zamanın sınağından çıxmış alışqanlıqların, qaydaların məcmusudur. İnsanın öyrənəcəyi hər bir şey cəmiyyət və ictimai qanunlar ilə əlaqədardır. Uşağın bəzi davranışlarının qarşısını almaq mümkündür. Müsbət bir davranışın qarşılığında valideyn uşağı mükafatlandıra bilər. İşin mənfi tərəfinə gəldikdə isə valideyn uşağı cəzalandırmaq əvəzinə, onun bu mənfi davranışının qarşısını ala bilmək yollarını tapmalıdır. Buna görə də veriləcək mükafat və ya cəza yerində və zamanında olmalıdır. Üzərində durmaq istədiyimiz əsas mövzu cəza və mükafatın tipi, dərəcəsi, miqdarı və onun necə həyata keçirilməsi məsələsidir. Lakin cəza olmadan uşağın pis vərdiş və hərəkətlərdən uzaqlaşdırılması mümkün deyil.
Cəza vermək əsla uşağı döymək və ya qapalı yerlərdə saxlamaq mənasına gəlmir. Cəza vermək uşağın yemək‐içmək kimi maddi ehtiyaclardan olduğu kimi, sevgi, şəfqət kimi mənəvi ehtiyaclardan da məhrum edilməsidir. Araşdırmalar nəticəsində məlum olub ki, mənəvi cəzalar maddi cəzalara nisbətən daha böyük təsirə malikdir. Döyülən və işgəncəyə məruz qalan uşaqlarda vicdan hissi oyanmır, əksinə, əllərinə fürsət düşdüyü zaman onların da eyni şeyləri etdikləri görünür. Doğrunu uşaqlara fiziki cəza yolu ilə öyrətməyə çalışanlar, əksinə, psixoloji və əxlaqi baxımdan zəif, riyakar, qorxaq, özünəinamsız insanlar yetişdirirlər.³³
Əgər uşaq bir şeydən qorxacaqsa, kötəkdən, hədələməkdən, əzabdan deyil, valideynlərinin nəvazişini itirməkdən qorxmalıdır. Uşaq atasının üzgözünü turşutmasını, anasının səmimi üzünün dəyişməsini onu tarazlığa yönəldəcək ən böyük bir cəza kimi dərk edə bilirsə, zənnimcə, kifayətdir. Ancaq uşağın sizə etimad etməyi, kədərini, qəmini bölüşdüyünüzə inanmağı da olduqca əhəmiyyətlidir.
Hərəkətin əxlaq uyğun olub‐olmaması ilə bağlı cəmiyyətlə fərdin fikri müxtəlif ola bilər. Əxlaqi davranış fərdin vicdanı ilə bağlıdır, yəni fərd etdiyi hərəkəti səhv hesab edir və ya bu hərəkətə görə günahkarlıq hissi duyursa, bu hərəkət əxlaqi normalara uyğun olmayan hərəkətdir. Əxlaq tərbiyəsi deyildiyi zaman ağlımıza gələn şey fərdi vicdanla ictimai vicdanın uzlaşması, yəni cəmiyyətin mənfi yanaşdığı şeylərə fərdin də mənfi yanaşmasıdır. Bu bir idealdır və heç bir cəmiyyətdə tam olaraq həyata keçirilməyib. Lakin əxlaqi davranışda olan çatışmazlıqlar fərdlə cəmiyyət arasında olan ziddiyyətlərdən deyil, daha çox fərdin əxlaqi şüurundakı qüsurlardan qaynaqlanır. ³⁴
Biz əxlaqa uyğun olmayan hər hansı bir hərəkət etdiyimiz zaman “vicdan əzabı çəkirəm” və ya “vicdanım sızıldayır” kimi ifadələrdən istifadə edirik. Burada əxlaqi şüura bir də əxlaqi duyğu artırılır. Elə bizi əxlaqlı olmağa yönəldən əsas qüvvə də əxlaqi duyğumuzdur, yəni əxlaqi şüurun əxlaqi vicdanla əvəz olunmasıdır. Vicdanlı insan pis olduğuna inandığı bir hərəkət etdiyi zaman günahkarlıq hissi duyur və bu günahkarlıq hissinin dərəcəsi insandan insana dəyişir. Yəni əxlaqa uyğun olmayan hərəkət yalnız vicdanlı insanlarda günahkarlıq hissi oyadır. İnsan nə qədər dərin bir vicdana sahibdirsə, pis davranış qarşısında duyacağı günahkarlıq hissi də bir o qədər böyükdür. Freydə görə, günahkarlıq hissi ilə pis davranış bir‐biri ilə tərs mütənasibdir, yəni insan nə qədər dürüst və namusludursa, vicdanı da bir o qədər qüvvətlidir. Buradan belə anlaşılır ki, ən yaxşı əxlaqa sahib olan insanlar ən qüvvətli vicdana sahib olanlardır, yəni ən çox günahkarlıq hissi duyanlardır. Qısaca ifadə etsək, yaxşı davranışın səbəbi qüvvətli vicdan deyil, lakin qüvvətli vicdanın nəticəsi yaxşı davranışdır.³⁶
Valideynlər bilməlidirlər ki, onlar uşaqlar üçün nümunədirlər. Və çalışmalıdırlar ki, yaxşı nümunə olsunlar. Çünki uşaqlar sözlərdən çox, hərəkətlərdən təsirlənir. Valideynlər uşaqla qışqıraraq danışan zaman uşaq onları dinləmək əvəzinə, onların etdiklərini götürür və gələcəkdə onlar kimi qışqıraraq danışmağı öyrənir. Və yaxud da əksinə, onlar uşağa ailə və cəmiyyət içində hərəkət və davranışlarına diqqət yetirməyi, böyüklərə hörmət göstərmək, dərslərini yaxşı oxumağı və nizam‐intizamlı olmağı təlqin edərlərsə, gələcəkdə üzləşdikləri maneələri dəfetmə gücünə malik olarlar. Araşdırmalar göstərir ki, bəzi ailələrdə valideyn uşağına tərbiyə verərkən əksər hallarda manipulyasiyadan istifadə edir. Manipulyasiya – emosiyalardan, hisslərdən, ünsiyyət zamanı qarşı tərəfin əhval‐ruhiyyəsindən istifadə edərək tətbiq olunan qapalı təsirdir və burada maraqlı olan tərəf manipulyasiya edəndir, yəni uşağın emosiya və hisslərinə təsir edib, əhval‐ruhiyyəsini ələ alaraq öz maraqları üçün mənfi şəkildə təsir göstərməkdir.
Manipulyasiyanın iki növü var: qapalı manipulyasiya və idarəetmə manipulyasiyası. ³⁵
Bu fikirlər arasında fərq olsa da, biz onu nəzərə almayacağıq və sadəcə olaraq onları bir‐birinə sinonim hesab edəcəyik. Hissiyyat – manipulyasiyanın elementidir. Güman edilir ki, valideyn manipulyasiya edilən uşağa hər hansı bir hissi (emosiya, əhval‐ruhiyyə) yeridir ki, onu özünə əlverişli vəziyyətə gətirsin. Yəni valideyn uşağa həm mənfi, həm də müsbət şəkildə təsir göstərə bilər. Məsələn, bəzi ailələrdə valideyn, özünün doğru hesab etdiyi, əslində, yanlış olan fikirlərini uşağa təlqin etmək istəyir və bunun üçün çalışır. Məsələn, valideyn qatığın qara olduğunu uşağına qəbul etdirməyə çalışır. Uşaq isə onun mahiyyətini anlamasa belə, gördüyünü sübut etmək istəyir. Uşaqlar xüsusiyyət etibarilə iki tipə bölünür: idarə olunan və idarə olunmayan. İdarə olunan uşaqlara manipulyasiya etməyə ehtiyac yoxdur. İdarə olunmayan uşaqlar ilə bir qədər daha ehtiyatlı davranmaq lazımdır. Çünki onlar insandan daha fərqli yanaşma tərzi tələb edirlər. “Balıq dərin olan yerdə üzər, insan isə ona daha yaxşı olan yer axtarar”. Yəni onlara yanaşma üslubu fərqli olmalıdır. Uşağı narahat şəraitdə saxlamaq çox çətindir, çünki o, istər‐istəməz vəziyyətdən çıxış yolu axtarmağa başlayır. Yəni uşağın aramsız təzyiq altında olması onu psixoloji cəhətdən sarsıldır. Belə hallarda uşaqlarda özünü‐qiymətləndirmə dərəcəsi aşağı düşür. Ona görə də, hər şeydən əvvəl, valideyn gözəl nümunə olmalıdır ki, gələcək nəslin necə olması sual altında qalmasın. Yuxarıda göstərilən iki fərqli fikri, valideyn nəzərdən keçirərək ailə içində daha doğrusunu tətbiq etmək yollarını axtarmalıdır. Hər şey ilk əvvəl gözəl nümunə olmaqdan başlanmalıdır.
Bu mövzu ilə əlaqədar olaraq bir çox alimlər tədqiqatlar aparmış və kitablar nəşr etdirmişlər. Ancaq J. Piajenin “Uşağın Əxlaqi Hökmü” adlı kitabının (1932) nəşrindən uzun illər keçməsinə baxmayaraq, onun əxlaq inkişafı modeli inkişaf psixologiyasındakı araşdırmalar üçün çox vacib olan araşdırma suallarını ortaya atmış və buna görə də bu günə qədər bir çox araşdırmaya təsir etmişdir.
J. Piaje və Kohlberq əxlaqa bir qədər fərqli aspektdən yanaşırlar. J. Piajeyə görə, əxlaq qaydalar sistemindən ibarətdir. Onun fikrincə, uşaq öz dünyasını yeniyetmələrin dünyasından ayrı, öz yaşıdlarının dünyası ilə oxşar olaraq iki yerə bölür. Uşaqların öz yaşıdları ilə münasibət qurması çox önəmlidir. Ona görə ki, həmyaşıdlarla əlaqə zamanı bərabərlik, yoldaşlıq münasibətləri yaranır. Bu zaman uşaq eqoist olmaqdan uzaqlaşır, onda yalnız özünü fikirləşmək və düşünmək meyilləri olmur.
J. Piajeyə görə, əxlaq qanunlar sistemidir, əxlaqlılığın əsasını da fərdin qanunlar qarşısında hiss etdiyi hörməti dərk etmək durur. Uşaqlar oyun qaydaları ilə birlikdə böyüklərin əxlaq qanunlarına bənzər qanunlarla üzləşirlər və bu qanunların da yerinə yetirilməsində böyüklərin hökmdar olaraq uşaqlara qarışması və onları sıxması uşaqları narahat edir. J. Piaje uşaqların qaydaları dərk etməsini iki istiqamətdə təhlil etmişdir.

1.