Həyata nüfuz anı Demokratiyanın ibrətamiz erkən tarixinə baxış

10. Sülhün məqsədləri 

 

1919-cu ilin yanvarında Parisdə toplanan qalib Müttəfiqlərin sülh konfransında 

dövlətlərin çoxu xeyli daha praqmatik motivlər əsasında hərəkət edirdi. Milli maraqlar, 

həmçinin Paris sülh konfransında Böyük Britaniya baş naziri Lloyd Corc 1918-ci ildəki 

seçkilərdə almanların dəhşətli müharibəyə görə haqq ödəməli olduqlarını vurğulamaq 

hesabına həlledici qələbə qazanmışdı. 

Fransa sülhə, milli təhlükəsizliyinə aid ümidlərlə konfransa gəlmişdi. Fransanın 

baş naziri Jorj Klemanso inanırdı ki, fransız xalqı alman təcavüzünün başlıca zərbəsinə 

məruz qaldığından intiqam hissi ilə doludur. Həm də gələcək alman təcavüzünə qarşı 

öz təhlükəsizliyinə əmin olmağa layiqdir. Klemanso Almaniyanın demilitarizasiya 

olunmasını, müharibənin haqqına görə böyük alman təzminatlarının ödənilməsini, 

Fransa ilə Almaniya arasında bufer dövlət kimi ayrıca Reynlandın olmasını istəyirdi. Bu 

tələbələrə ABŞ prezidenti Vudro Vilson qisas duyğusunda olan və milli öz 

müqəddəratını təyin etmək prinsipinə əks olan kimi baxırdı.  

Baxmayaraq ki, 27 millət Paris Sülh Konfransında təmsil olunmuşdu, ən vacib 

qərarları isə Vilson, Klemanso və Lloyd Corc verirdi. İtaliya Böyük Dörd dövlətdən biri 

hesab edilsə də, çox az əhəmiyyətə malik olan bir rol oynayırdı. Əlbəttə ki, Almaniya 

gəlməmişdi, Rusiyada vətəndaş müharibəsi getdiyinə görə, o da dəvət olunmamışdı.  

Vilson belə qərara gəlmişdi ki, «Millətlərin Liqası» gələcək müharibələrin 

qarşısını alacaqdır. Klemanso və Lloyd Corc bərabər qaydada Almaniyanın 

cəzalandırılması qətiyyətində idilər. Axırda yalnız kompromiss sülh razılaşmasına nail 

olmağı mümkün etdi. 25 yanvar 1919-cu ildə konfrans Millətlər Liqasının prinsiplərini 

qəbul etdi. Klemanso həmçinin Fransanın təhlükəsizliyi üçün bəzi qarantiyalar əldə 

etməkdən ötəri kompromissə getdi. Böyük Britaniya və Birləşmiş Ştatlar söz verdilər ki, 

Almaniya Fransaya hücum etsə, axırıncıya kömək göstərəcəklər.  

Parisdə son sülh razılaşmaları məğlub edilmiş millətlərlə – Almaniya, Avstriya-

Macarıstan, Bolqarıstan və Osmanlı imperiyası ilə beş ayrıca müqavilələrdən ibarət idi. 

Versal müqaviləsi 28 iyun 1919-cu ildə Almaniya ilə imzalanmaqla daha mühüm 

əhəmiyyət kəsb edirdi. Almanlar kəskin sülh gözləyirdilər, lakin müqavilə daha sərt 

oldu. Almanlar xüsusən «Müharibə təqsiri maddəsi» adlanan 231-ci maddə ilə özlərini 

bədbəxt hesab etdilər. Ona görə Almaniyanın və Avstriyanın müharibəni başlamağa 

görə məsuliyyət daşıdığı bəyan edildi və göstəriş verildi ki, Almaniya vurduğu bütün 

ziyanlara görə təzminat ödəməlidir. Çünki müharibə «onların (Müttəfiqlərin) üzərinə 

Almaniyanın və onun müttəfiqlərinin təcavüzü ilə qoyulmuşdur». Müqavilə təzminatın 

---

459 

 

miqdarını müəyyən etmədi, bu, sonralar təzminat komissiyası tərəfindən müəyyən 

ediləcəkdi.  

Almaniya öz ordusunun tərkibinin 100 min nəfər olması üçün onu ixtisar etməli 

idi, hərbi-dəniz qüvvələrindən imtina etməli və hərbi-hava qüvvələrini məhv etməli idi. 

Almaniyanın ərazi itkiləri Elzas və Lotaringiyanın Fransaya və Prussiyanın 

bölmələrinin yeni Polşa dövlətinə verilməsi idi. Üç kiçik ərazi Belçikaya verildi, 

Lüksemburq alman birliyindən azad edildi. Sileziya zonaları Almaniyadan alınıb 

Çexoslovakiyaya verildi.  

«Diktə olunan sülhdə» qəzəblənən yeni Almaniya hökuməti müqaviləni qəbul 

etməkdənsə, ona müqavimət göstərməyə and içdi, lakin o, heç bir real alternativə malik 

deyildi. Müqaviləni rədd etmək müharibənin bərpa edilməsi demək idi və bu, artıq 

mümkün deyildi.  

Əvvəlkindən fərqli yeni ərazidə yaranan Avstriya dövlətinin müstəqilliyi 

tanındı. Artıq əvvəlki imperiyadan əsər-əlamət yox idi. 

Əsrlərlə yaşı olan Osmanlı imperiyası müharibədən sonrakı sülh razılaşması ilə 

parçalandı. Müttəfiqlər Osmanlı imperiyasının Orta Şərqdəki ərəb dövlətlərinin 

müstəqilliyini tanıyacaqlarını vəd etdilər. Lakin avropalıların imperialist adətləri 

çətinliklə ölürdü. Müharibədən sonra Fransa Livan və Suriya üzərində nəzarəti ələ 

keçirdi. Britaniya isə İraqı və Palestinanı aldı. Hər iki qazanılan səlahiyyətlər mandatlar 

adlanırdı. Müstəmləkə ərazilərinin Müttəfiqlər tərəfindən haqsız olaraq anneksiyasına 

Vudro Vilson zidd çıxdıqda, sülh razılaşması mandatlar sistemini yaratdı. Bu yolla bir 

millət rəsmi cəhətdən Millətlər Liqasının xeyrinə ərazini idarə etməli idi. Bu, bir daha 

onu göstərdi ki, öz müqəddəratını həll etmə prinsipi əsasən avropalılar üçündür.  

10 avqust 1920-ci ildə Fransada bağlanan Sevr müqaviləsinə görə isə türklər 

əcnəbi hakimiyyət altında olan ərazilərə iddiasından əl çəkməli idi. Bunlar Misir, 

Liviya, Tunis, Kipr, Dadekanlar, Lemnos, Samofrakiya, Lesbos, Xios və İkariya idi. Bu 

müqaviləyə görə, Ermənistan müstəqil olmalı, Kürdüstana isə muxtariyyət verilməli 

idi. Lakin Mustafa Kamal və Türkiyə hökuməti Sevr müqaviləsinə tabe olmaqdan 

imtina etdi. Ona görə də bu müqavilənin ömrü qısa oldu, bəzi cəhətlərinə görə həyata 

keçmədi və 1923-cü ildəki Lozanna Konfransında ləğv edildi.  

Parisdə danışıqlarının aparıldığı sülh razılaşması da tezliklə hücuma məruz 

qaldı, özü də təkcə məğlub edilmiş Mərkəzi Dövlətlər tərəfindən deyil, həm də sülh 

yaradanların uzağı görə bilməmələrini hiss edən digərləri tərəfindən. Bəzi xalqlar bunu 

qəbul edirdilər ki, razılıq həmin şəraitlərdə nail oluna bilmənin ən yaxşısıdır. Onlar 

inanırdılar ki, öz müqəddəratını həll etmə, mərkəzi təşkil olunma prinsiplərinə ağıllı 

qaydada xidmət edir və Millətlər Liqasının yaradılması gələcək münaqişələri dinc yolla 

həll ediləcəyinə müəyyən ümid verir. Lakin 20 ilin içində Avropa yenidən məhvedici 

münaqişəyə cəlb edildi. Bəzi tarixçilərin güman etdiyi kimi, 1919-cu il sülhünün 

uğursuzluğu razılığın strukturundan daha çox, ona məcbur edilmənin yoxluğu ilə izah 

edilə bilərdi.  

Sülhə uğurlu qaydada məcbur edilməsi onun prinsipial arxitekturasına fəal 

qaydada müdaxiləni zəruri edirdi, xüsusən yeni alman dövlətinin sülhsevər və 

demokratik respublika kimi imkanlarına köməklik göstərilməsində bu hiss olunurdu. 

Birləşmiş Ştatlar Senatının Versal sülhünü ratifikasiya etməkdə uğursuzluğa düçar 

---

460 

 

olması ancaq o demək idi ki, Birləşmiş Ştatlar heç vaxt Millətlər Liqasına 

qoşulmayacaqdır. Senat həmçinin Böyük Britaniya və Fransa ilə Vilsonun müdafiə 

ittifaqını rədd etdi. Artıq 1919-cu ilin sonundan Birləşmiş Ştatlar elə bir siyasət 

götürmüşdü ki, o, gələcək Avropa müharibələrinə birbaşa qoşulmağı 

məhdudlaşdırmaq niyyətini güdürdü.  

Bu geri çəkilmə dəhşətli nəticələrə səbəb oldu. Amerikanın Britaniya və Fransa 

ilə müdafiə yönlü ittifaqdan geri çəkilməsi, Britaniyanın da ondan geri çəkilməsinə yol 

açdı. Özünü Avropa işlərindən uzaqlaşdıran Birləşmiş Ştatlar Fransanı məcbur etdi ki, 

köhnə düşməni ilə təkbaşına üz-üzə gəlsin, bu qəzəblənmiş milləti Almaniyaya qarşı 

güclü hərəkətlər etməyə aparmaqla, yalnız Almaniyanın hiddətini artırırdı. 1919-cu ilin 

sonundan bu da üzə çıxdı ki, bir neçə ay əvvəl bağlanmış sülh artıq çözələnməyə 

başlamışdır.  

I Dünya müharibəsinin başa çatması ilə Avropanın və Asiyanın xəritəsində 

mühüm dəyişikliklərin meydana gəlməsi isə daha ehtiyatlı hərəkət edilməsini, bu sülhü 

möhkəmləndirmək tədbirləri görülməsini tələb edirdi.  

Rusiyada baş verən inqilablar 300 illik Romanovlar sülaləsinin hökmranlığına və 

imperiyanın mövcudluğuna son qoymuşdu. Polşa və Finlandiya Rusiyadan ayrılaraq 

öz müstəqil dövlətlərini qurmuşdu. İmperiyanın geniş ərazisində sonralar SSRİ kimi 

nəhəng totalitar dövlət yarandı. II Dünya müharibəsində çox sayda məğlubiyyətlərə 

məruz qalan Sovet ordusu, Hitler nasizmi üzərində qələbəyə nail olunmasında mühüm 

rol oynamışdı. Bu, ona Şərqi Avropada sosializm sistemini qurmağa imkan vermişdi.  

Almaniya I Dünya müharibəsində məğlub olsa da, öz torpaqlarına düşmən 

əsgərinin ayaq basmasını görməmişdi, ona görə də müharibədən əvvəlki ərazisinin əsas 

özəyini saxlaya bildi. Lakin Paris Sülh konfransındakı qərarlarında Almaniya kəskin 

qaydada alçaldığı qənaətinə gəldi. Onun Afrikadakı müstəmləkə torpaqları, Çindəki 

təsir zonaları, həmçinin özünün əraziləri əlindən çıxmışdı. Hərbi qüvvələrinə vurulan 

zərbə ilə yanaşı, ixtisar edilməsi və bəzi növlərdən imtina edilməli, həmçinin iri 

məbləğdə təzminat ödəməyə məcbur edilməsi başqa niyyətlər güdən Almaniyanı ağır 

vəziyyətə salmışdı. Bir qədər sonra noyabrda ölkədə inqilab baş verdi və doqquz ay 

sonra, 1919-cu ilin iyulunda Veymar Respublikası yarandı.  

Avstriya-Macarıstan imperiyası imperator I Frants-İosifin imzası ilə I Dünya 

müharibəsinə girsə də, bu imza dörd il sonra imperiyanın məhv olması barədəki bir 

hökmə çevrildi. Onun özü müharibənin sonunu, imperiyanın dağılmasını görmədən, 

1916-cı ildə həyatdan getdi. İmperiyadan olan Avstriya və Macarıstanın hər ikisi xeyli 

ərazi itkiləri ilə yanaşı, özlərini dövlət kimi qoruyub saxladı, imperiyanın bəzi 

ərazilərində isə müstəqil dövlətlər meydana gəldi.  

Osmanlı imperiyasının ləğv olunması ilə Avropanın bu «Xəstə adamının» 

aqoniyasına birdəfəlik son qoyuldu. Onun müstəmləkə şəbəkəsi kart evciyi kimi sürətlə 

dağıldı. Onsuz da 1908-ci ildəki Gənc Türklər inqilabından sonra Osmanlı imperiyası 

koma vəziyyətində idi. 1914-1915-ci illərin qışında Türkiyənin Qafqazlara və Sinay 

səhrasına hücumları uğursuzluqla nəticələnmişdi. Bu əməliyyatlar əslində Rusiya və 

Britaniya qüvvələrini oraya cəlb etməklə, onların Avropa müharibə teatrından 

yayındırılması məqsədini güdən alman strategiyasına xidmət edirdi. Britaniya buna 

Qallipolidə cavab verməyə cəhd etdikdə, ağır məğlubiyyətlə üzləşməli oldu. İngilislər 

---

461 

 

yarımadadan geri qayıtmağa məcbur oldular. Ruslar isə 1916-cı ilin yanvarında Şərqi 

Türkiyədə hücuma keçib, Ərzurumu, bir qədər sonra isə Trabzonu, Ərzincanı 

götürdülər.  

Heç də sirr deyildir ki, ABŞ-ın Müttəfiqlər tərəfdə müharibəyə qoşulması təkcə 

pat vəziyyətinə deyil, ümumiyyətlə, ona bütünlüklə son qoymağı mümkün etdi. Alman 

sualtı qayıqlarının əməl gətirdiyi bəlalarla yanaşı, Almaniyanın Mərkəzi Amerikada da 

özünə dayaq nöqtəsi yaratmaq məqsədi bu məsələdə az rol oynamadı. Almaniya, 

Meksika sahillərində özünə hərbi-dəniz bazası yaratmaq barədə Meksika hökumətinə 

təklif irəli sürdü və bildirdi ki, əgər ABŞ müharibəyə girsə, Meksika Almaniyanın 

müttəfiqinə çevrilməklə Texası, Nyu-Meksikonu və Arizonanı ABŞ-dan geri alacaqdır. 

Axı XIX əsrin ortalarınadək bu ərazilər Meksikaya məxsus olmuşdu. Bu xəbər prezident 

Vilsona, sonra isə mətbuata çatdı. Bu vaxt amerikalılar Almaniyaya qarşı müharibə 

tələb etməyə başladılar. Həm də 18 mart 1917-ci ildə alman sualtı qayığı ABŞ-ın üç 

ticarət gəmisini batırdı və iki gün sonra Vilson qərara gəldi ki, Birləşmiş Ştatlar 

Almaniyaya müharibə elan etməlidir. Konqres xüsusi sessiyaya yığıldı və aprelin 6-da 

müharibə barədə prezidentin bilavasitə bəyanatı səsləndi. Bundan hələ bir il əvvəl isə 

ABŞ Antantaya maddi ehtiyat təchizatı və kredit verməklə, onun geniş kömək 

göstərmək niyyəti özünü büruzə vermişdi. 1917-ci ildən müharibə başa çatana qədər 

Müttəfiqlər Birləşmiş Ştatlardan 7 milyard dollar məbləğində borc almışdı.  

Türklər ərəb ölkələrini itirmələri ilə məğlubiyyətlərinə görə barışsalar da, 

Türkiyənin Avropadan kənarlaşdırılması barədəki göstərişlərə dözə bilmədilər. Bu vaxt 

Yunanıstan 1919-cu ilin mayında İzmiri işğal etmək səlahiyyətinə yiyələndi, Britaniya 

baş naziri Lloyd Corc hökumətinin təhriki ilə yunanlar yeni hücumlara başladılar. 

Onlar İzmirlə millətçilərin paytaxtı olan Ankara arasındakı böyük ərazinin yarısına 

bərabər məsafədə hərəkət etdilər.  

Yunanlarla türklər arasında döyüş davam edirdi – türklər 1921-ci ilin 

sentyabrında Sakarya çayı üstündə yunanlar üzərində qələbə çaldılar və oktyabrda isə 

Fransa Türkiyə ilə separat sülh bağladı. 1921-ci ilin martında isə Millətçi Türkiyə Sovet 

Rusiyası ilə, sonra Zaqafqaziya sovet respublikaları ilə, 1922-ci ilin yanvarında isə Sovet 

Ukraynası ilə dostluq müqavilələri bağladı.  

1922-ci ilin avqustunda türklərin yunanları darmadağın edən qələbəsindən sonra 

onlar İzmiri azad etdilər. Türklər Boğazlar zonasının beynəlmiləlləşdirilməsi 

məsələsinə dönəndə, fransız və italyan qüvvələri geri çağrıldılar. Britaniyalılar, 

nəhayət, Sevr müqaviləsinin ölü bir sənəd olduğunu qəbul etdilər. 1922-ci il oktyabrın 

11-də Mudaniyada Müttəfiqlərlə (həm də Yunanıstanla) Türkiyə Millətçiləri arasında 

barışıq imzalandı. 1923-cı ilin iyulunda isə Lozanna sazişi imzalandı. Beləliklə, yunan 

işğalı ideyası unuduldu, onun da taleyi Sevr müqaviləsinə oxşadı.