Həyata nüfuz anı Demokratiyanın ibrətamiz erkən tarixinə baxış

Telman Orucov 

 

İrqçiliyin eybəcər sifəti 

 

Adamları dərinin rənginə görə deyil, könülün rənginə görə ölçün 

                                                               Dara-filosof 

Adamlar irqlərə bölünmürlər, irqlər adamlara və adam 

olmayanlara 

bölünürlər                      

                                                               Boris Şapiro-alman fiziki və 

şairi 

 

İrqi ayrı-seçkilik kiməsə onun irqinə və etnik mənsubiyyətinə görə xüsusi 

qaydada münasibət göstərməkdir. Bu neqativ fenomen daha çox irqçilik adlanır, 

beynəlxalq dildə isə rasializm və ya rasizm kimi ifadə olunur. Bu termin adətən tam 

ayrı-seçkilik kimi başa düşülür, bu isə digər sosial qruplara nisbətən bir xalqın 

nümayəndələrinə ziyan vuran qaydada münasibət bəsləməkdir. İrqi ayrı-seçkilik çox 

vaxt adamları yaşayış yeri ilə və işlə  təmin etməkdə özünü büruzə verir və bu, müasir 

cəmiyyətlərin əksəriyyətində qanunsuz hesab olunur, baxmayaraq ki, qanun 

məhkəməsində bunu sübut etməyin özü də bəzi hallarda çətin olur. İrq özü növlərin 

başlıca bioloji fərqlərə görə bölünməsidir, bu vaxt irqlər kimi tanınanların arasındakı 

fərqlər onların özlərinin içərisindəki müxtəliflikdən guya xeyli çox olur, indi isə elm 

bunun əksini sübut edir. Çox saydakı bitkilərin və heyvanların arasında irqin çox vaxt 

yarımnövlərə bölünməsinin təsviri faydalı olduğundan, bu nöqsanlar az əhəmiyyətə 

malikdir və ya insanın bioloji rəngarəngliyini təsvir etməkdə heç bir mənfi rol oynamır. 

Bu ona görədir ki, bəşər müxtəlifliyi nümunəsi barədə söhbət əsasən qrup daxilindəki 

fərqlilikdən gedir. Beləliklə, qruplar arasında aydın sərhədlər çəkmək, təsvir etmək 

mümkün deyildir.  

Bəşər irqləri konsepsiyası uzun vaxt bundan əvvəl müəyyən olunmasına və öz 

mövcudluğunu davam etdirməsinə baxmayaraq, bu, heç də aktual kateqoriyalar 

təsnifləşdirilməsinə malik deyildir. Qruplar arasındakı bioloji fərqlər, meydana gələn 

əhalilərin izolyasiyasının nəticəsidir, lakin bəşər qrupları arasında əlaqələrin 

olduğunun şəhadəti ən azı Orta Pleystosen dövründən (0,6 milyon il əvvəldən) 

məlumdur. Son 500 il ərzində ticarətin, müstəmləkəçiliyin və sairənin genişlənməsi ilə 

---

181 

 

çox dərəcəli kontaktlar xeyli artmışdır. Növ birləşməsi daim birinin digərində 

əriməsində getmişdir və əhalilər arasında bioloji fərqlər əhəmiyyətsiz olmaqla, daxili 

müxtəlifliyə bənzəməyə başlamışdır. Ənənəvi «irqçi» təsnifatlar adətən dərinin və ya 

saçın növü kimi zahiri əlamətləri vurğulayır, lakin digər genetik ayrı-seçkilik qan 

qruplarına və ya enzim (ferment) fərqlərə münasibət bəsləməklə, ciddi olmayan, səthi 

xüsusiyyətlərə əsaslanan klassik kateqoriyaların yaxın bir yoluna meyl edir.  

1995-ci ildə “irq” anlayışı ümumiyyətlə elmi dövriyyədən çıxarıldı. Bu barədə 

beynəlxxalq antropoloji konqress qərar verdi və onu amerikan antropoloji cəmiyyəti 

bütünlüklə dəstəklədi. Olduqca sadə qaydada izah edidi ki, irq daxilindəki genom 

fərqlər müxtəlif genlər arasındakı fərqlərdən daha güclüdür. Beləliklə, irq deyilən şey 

əslində yoxdur. 

İrqçilik sxemləri isə adətən bunu əsas götürür ki, irqlər reallıqdır, ancaq irq elə 

bir konsepsiyadır ki, müxtəliflik nümunələrini cəmləşdirməkdə heç də faydalı olmaya 

bilər və irqin tanınmasında istifadə edilən xüsusiyyətlər seçmə qaydada əslində neytral 

əhəmiyyət daşıyır, beləliklə bənzərlik və fərqlilik dərəcələri təkamül qaydasındakı 

qohumluqda özünü büruzə verir. Bu bir faktdır ki, genetik əlaqələr və mühitin təsiri, 

oxşar mühitlər əks halda qohum olmayan qrupların arasında bənzər xüsusiyyətlərin 

müstəqil təkamülünü seçə bilər. Əvvəlki təlimlər bunu əsas götürürdü ki, bioloji irqlər 

aydın şəkildə ayrıla bilər və irqi qruplar təkcə zahiri xüsusiyyətlərə görə deyil, 

həmçinin qabiliyyətdə və şəxsiyyətdə olan xüsusiyyətlərə görə fərqlənirlər. Müvafiq 

olaraq bir çox cəhdlərin əksinə, əhalilər arasında qabiliyyət və ya xarakter cəhətlərinə 

görə nə bioloji cəhətdən müəyyən edilmiş fərqlərin olmasının, nə də mədəni sistemlərin 

və ya institutların bununla hansısa sıx əlaqəsinin mövcudluğunun heç bir sübutu 

yoxdur.  

Xristofor Kolumbun kəşfindən sonra müstəmləkəçilərin Şimali, Mərkəzi və 

Cənubi Amerikalarda yerli aborigen xalqların qırğınını həyata keçirməklə, xüsusən 

Mərkəzi və Cənubi Amerikadakı sivilizasiyaları məhv etmişdilər. Şimali Amerikada 

əvvəcə hindulara qarşı əsl genosid siyasəti aparılmış, paralel olaraq quldarlıq geniş 

yayılmışdı. 1850-ci ildə ABŞ-da qaradərili qulların sayı 4 milyon nəfərdən çox idi. 

Amerikanlar təkcə quldarlığa rəvac vermirdilər, milyonlarla zənci uzun müddət 

ərzində irqçilikdən də əzab çəkmişdi və bu rudimentlər hələ də özünü biruzə 

verməkdədir. ABŞ-da Ku-kukls-klan, Linç mühakimələri, seqreqasiya artıq tarixin 

arxivinə verilsə də, irqçilik təzahürləri yenə də baş verir, əsassız şübhəsinə görə polis 

qaradərili vətəndaşı çəkinmədən güllə atəşi ilə öldürür. 

 Müstəmləkəçilər Afrikada da eyni siyasəti həyata keçirərək, qitənin qərb 

sahilindəki ölkələrdən qul ticarətinə başlamış, Afrikadan 25 milyon zənci qul kimi 

satılmaq üçün çıxarılmışdı. Qul ticarəti dövründə  Amerikaya 20 milyon zənci 

gətirilmişdi. Əlcəzairin 1962-ci ildə ilk prezidenti seçilmiş Əhməd Ben Bella yazırdı ki, 

“1492-ci illə 1800-cü illər arasında 100 milyon afrikalı öldürülmüşdür.  Bu vaxt Böyk 

Britaniyanın əhalisi 3 milyon, İspaniyanınkı isə 11 milyon nəfər idi.” 

 Birləşmiş Ştatların əsasını təşkil edən koloniyalar və sonra yeni dövlətin özü, 

xüsusən Cənub ştatları çox sayda zəncilər – qara qullar məskunlaşan diyara çevrilmişdi. 

Quldarlığın saxlanmasına çalışan cənubluların ölkəni Vətəndaş müharibəsinə cəlb 

etməsinin əsas səbəblərindən ən mühümü məhz onların bu mənafeyi olmuşdu. 

---

182 

 

Avropanın özündə isə həm də XV əsrdə antisemitizm güclənməyə başlamış, XV əsrdə 

yəhudilərin İspaniyada təqibi və ölkədən qovulması geniş miqyas almış, bu işi ingilis 

kralı I Eduard ondan iki əsr əvvəl, dəqiq deyilsə 1290-cı ildə öz ölkəsində həyata 

keçirərək, bütün ingilisləri İngiltərədən qovmuşdu. 

XIX əsrdə Afrikanın müstəmləkəçi dövlətlər arasında bölünməsi gedəndə 

avropalıların yerli əhaliyə qarşı irqçilik siyasəti daha böyük səviyyədə həyata 

keçirilmiş, qitənin ekvatordan cənubunda bu proses daha eybəcər şəkillər almaqla, 

əslində genosid xarakteri daşımışdı. Belçika kralı II Leopoldun Konqoda (indiki Zairdə) 

törətdiyi vəhşiliklər bu gün də ən dəhşətli xatirələr oyadır.  

İkinci Dünya müharibəsi ərzində almanların və yaponların irqçilik zəminində 

törətdikləri cinayətlər tarixin ən eybəcər səhifələrindən biridir. Almanların və 

yaponların müharibənin başlanğıcındakı qələbələri onlara imkan vermişdi ki, 

Avropada və Asiyada yeni qaydalar yaratsınlar. Hər iki ölkə bu yeni qaydaları ictimai 

məqsəd üçün müsbət imic kimi təqdim etsələr də, təcrübədə hər iki dövlət tabe edilmiş 

xalqlar üzərində olduqca rəhmsiz siyasət aparırdı. Natsistlər bir millətin digər millət 

üzərində rasional üstünlüyü ideyasını irəli sürürdülər.  

Hitler 1933-cü ildə hakimiyyətə gəldikdən sonra özünün nifrətdən qidalanan 

siyasətinə başladı, bütün müxalifəti əzdi. Narazı olanların hamısı, xüsusən 

kommunistlər və sosial-demokratlar Almaniyadakı Daxay həbs düşərgəsinə 

göndərilirdi. Burada onlar birbaşa öldürülməsələr də, hər cür işgəncələrə və əzablara 

məruz qalırdılar. O, digər əsl almanlara xidmət göstərməyə çalışdığı kimi, düşmən 

hesab etdiklərinə, məsələn, yəhudilərə qarşı ardıcıl tədbirlərə başladı. Əvvəlcə onlara 

boykot elən edildi. Sonra isə Holokostun elementlərinə start verildi. Hitler öz irqçi 

siyasətini adamlara təlqin etməyi də bacarırdı, axı almanlar onu Messiya hesab 

edirdilər, o isə özünü Almaniyanın ağası kimi aparırdı. Lakin ilk irqçi addımlar 

atılanda, Hitler özünü kənarda qoymağa çalışırdı, yəhudilərə qarşı olan tədbirlər natsist 

partiyasının rəhbərliyinin adı ilə elan edilirdi. 

1938-ci ilin martında Avstriyanın anşlyusundan və 1938-ci ilin sentyabrındakı 

bədnam Münxen sazişi nəticəsində Sudet vilayətinin Çexoslovakiyadan qoparılıb, 

Almaniyaya birləşdirməsinə görə almanlar Hitleri “qan axıtmayan general” 

adlandırırdılar. Axı bu ilkin işğallara döyüş  lazım olmamışdı. Ancaq irqçilik siyasəti 

ardıcıl olaraq aparılırdı və Hitler təkcə 6 milyon yəhudinin qırılmasına görə deyil, II 

Dünya müharibəsində on milyonlarla insanın məhv edilməsinə, əslində Avropada qan 

dənizi yaratdığına görə məsuliyyət daşıyırdı. 

Almanların Avropadakı qələbəsindən sonra isə natsist təbliğatçıları bütün 

millətlər üçün «bərabər şanslara» əsaslanan yeni Avropa qaydasının və birləşmiş 

iqtisadi icmanın parlaq imicini yaratmışdılar. Bu, Yeni Avropa Qaydası heç də birbaşa 

Hitler konsepsiyası deyildi. O, özü Avropanın alman ağalığının tabeliyində olmaq üçün 

sadə qaydada işğal etdiyini görürdü. O, bir dəfə demişdi ki, yalnız almanlar «real 

olaraq Avropanı təşkil edə bilərlər». 

Natsist imperiyası qərbdə La-Manş boğazından, şərqdə Moskvanın 

ətraflarınadək uzanırdı. Bu imperiya heç bir vəchlə ardıcıl qaydada təşkil olunmamış və 

ya səmərəli idarə olunmamışdı. Bəzi ölkələr – İspaniya, Portuqaliya, İsveçrə, İsveç və 

Türkiyə neytral və imperiyadan kənarda olaraq qalırdılar. Almaniyanın müttəfiqləri – 

---

183 

 

İtaliya, Rumıniya, Bolqarıstan, Macarıstan və Finlandiya öz müstəqilliklərini 

saxlayırdılar, lakin müharibə qızışdıqca özlərinin artan qaydada 

məhdudlaşdırıldıqlarını görürdülər. Qalan Avropa isə əsasən bir ya iki yolla təşkil 

olunmuşdu. Qərbi Polşa kimi bəzi ərazilər birbaşa Natsist Almaniyasına anneksiya 

edilmişdi və alman əyalətləri sırasına daxil olmuşdu. Avropanın əksər işğal olunmuş 

əraziləri isə alman hərbi və ya mülki qulluqçuları tərəfindən inzibati qaydada idarə 

olunurdu, bu, natsistlərlə əməkdaşlıq edən rejimlərin birbaşa olmayan müxtəlif nəzarət 

dərəcələri ilə birləşirdi. İşğal olunmuş Avropadakı müxtəlif idarələrin hakimiyyətinin 

rəqabət aparan xətləri alman işğalını qeyri-səmərəli edirdi.  

İrqi baxışlar Natsist Yeni Qaydasında işğal edilmiş xalqlara necə münasibət 

bəslənməsində mühüm rol oynayırdı. Alman mülki inzibatçılığı Norveçdə, 

Danimarkada və Niderlandda qurulmuşdu, çünki natsistlər hesab edirdilər ki, bu 

xalqlar aridirlər, irqi cəhətdən almanlara qohumdurlar və ona görə də daha yumşaq 

münasibətə layiqdirlər. İşğal edilmiş fransızlar kimi aşağı latın xalqları isə hərbi 

inzibatçılığa həvalə edilmişdi. 1943-cü ildən başlayaraq natsistlərin itkiləri artdıqca, 

şimali və qərbi Avropanın bütün işğal edilmiş əraziləri Almaniyanın müharibə 

ehtiyacları üçün mal və işçi qüvvəsi əldə edilməsindən ötəri rəhmsizcəsinə istismar 

edilirdi. 

Nasistlər həm də ari irqi üçün planlar cızırdılar. Şərqdə işğal edilmiş torpaqlar 

alman ekspansiyası üçün yaşayış məkanı olduğuna və natsistlərin gözündə aşağı 

sayılan slavyan xalqları tərəfindən məskunlaşdığına görə, Natsist inzibatçılığı bu 

ərazilərdə xeyli dərəcədə daha rəhmsiz idi. Burada gedən müharibə də almanların 

Qərbdə apardıqları müharibədən çox fərqlənirdi. Hitler 1941-ci ilin noyabrında 

hərbçilərin müşavirəsində demişdi ki, Şərqdə ərazilərin işğalı onların sakinlərinin məhv 

edilməsi ilə müşayiət olunmalıdır. Burada qəddarlıq xüsusilə vacibdir. O, bu sərsəm 

ideyasını əsaslandırmaq üçün qeyd edirdi ki, biz onları məhv etməsək. kommunistlər 

otuz  il sonra yenə baş qaldıracaqlar. 

 Hitlerin irqçi ideyası və ari irqi üçün nəzərdə tutduğu imperiyasından ötəri 

planları ondan ötəri elə əhəmiyyətli idi ki, özünün rəhbərliyi altında natsistlər irqçi 

proqramlarını Polşa işğal edildikdən sonra tezliklə həyata keçirməyə başladılar. Henrix 

Himmler Nasist irqi ideologiyanın möhkəm tərəfdarı və SS lideri olduğundan, onun 

üzərinə Şərqdə almanların məskunlaşdırılması planlarını həyata keçirmək vəzifəsi 

qoyuldu. Himmlerin vəzifəsi aşağı slavyan xalqlarını özlərinin doğma torpaqlarından 

köçürmək və onların yerində almanları yerləşdirmək idi. Bu siyasət əvvəlcə Qərbi 

Polşadakı torpaqlarda yaradılan yeni alman əyalətlərində tətbiq olundu. Bir milyon 

polyak yurd-yuvalarından məhrum edildi və onlar cənubi Polşada istismar edildilər. 

Yüz minlərlə etnik almanlar (xeyli illər əvvəl Almaniyadan Avropanın cənubunun və 

şərqinin müxtəlif hissələrin miqrasiya etmiş almanların törəmələri) Polşadan kəsilmiş 

ərazilərdə məskunlaşmağa həvəsləndirildilər. 1942-ci ildən 2 milyon alman etnik 

mənşəli adam Polşada məskunlaşdı.  

Sovet İttifaqına müdaxilənin əhəmiyyəti natsistlərin gözündə şərqdə 

məskunlaşma niyyəti ilə şişib böyüyürdü. Hitler özünün yaxın ətrafına müharibədən 

sonra baş verəcək sosial dəyişikliklərin nəhəng layihəsindən danışmışdı, bu layihəyə 

görə polyaklar, ukraynalılar və digər sovet adamları qul şəklindəki işçi qüvvəsinə 

---

184 

 

çevriləcək və alman kəndliləri bu geniş torpaqlarda məskunlaşmaqla, onları da 

almanlaşdıracaqdı. Natsistlər belə planlaşmaya bəşər dəyərlərindən agah olduqlarını 

daxil edirdilər. Himmler SS zabitlərinin toplaşdığı yığıncaqda demişdi ki, baxmayaraq 

ki, Almaniyanın Şərq planı üçün 30 milyon slavyanın məhv edilməsi əsas şərtidir, «bu 

millətlərin rifahda və ya ölümcül aclıqda yaşaması mənə yalnız ona görə maraqlıdır ki, 

biz onlara öz mədəniyyətimiz üçün qul kimi möhtacıq. Başqa cür isə onlar bizim üçün 

heç bir maraq kəsb etmir».  

Natsist Yeni Qaydası iqtisadi cəhətdən işğal edilmiş Avropanın resurslarının 

rəhmsizcəsinə istismar edilməsi demək idi. Şərqi Avropada iqtisadi istismar birbaşa 

olmaqla sərt idi. Almanlar xammalları, maşınları və ərzağı ələ keçirir, yerli xalqları 

yalnız öz tabelik səviyyəsini daşımağı saxlamaqla kifayətlənmək vəziyyətində 

qoyurdular. Hərbi ehtiyatlar və vacib xammallar açıqca götürülürdü. Natsist siyasəti 

ciddi ərzaq, paltar və sığınacaq kasadlığı yaratdığından, çox sayda avropalı dəhşətli 

qaydada əzab çəkirdi. 

Almaniyada işçi qüvvəsinin çatışmaması bu ölkə üçün əcnəbi zəhmətkeşlərin 

rəhmsizcəsinə səfərbər edilməsi siyasətinə aparıb çıxarmışdı. Sovet İttifaqına 

müdaxilədən sonra almanlar tərəfindən əsir götürülən 4 milyon sovet əsgəri ağır 

əməyin başlıca mənbəyinə çevrildi, onlardan pis istifadə olunduğundan 3 milyon nəfəri 

baxımsızlıqdan öldü. 1942-ci ildə alman fermaları və sənaye müəssisələri üçün işçi 

qüvvəsi toplamaq məqsədilə xüsusi iradə yaradıldı. 1944-cü ilin yayından 7 milyon 

əcnəbi fəhlə Almaniyada işləyirdi və bu, ölkədəki işçi qüvvəsinin 20%-ni təşkil edirdi. 

Həmin vaxt digər 7 milyon fəhlə öz ölkələrindəki fermalarda, sənaye müəssisələrində 

və hətta hərbi düşərgələrdə işləməyə cəlb edilmişdi. Məcburi əmək çox hallarda qeyri-

məhsuldar olurdu. Ona görə də işğal edilmiş ölkələrdə iqtisadi xaos yaranırdı və 

Almaniyaya kömək etməli ola bilən sənaye məhsullarını dağıdırdı. Alman işçi qüvvəsi 

toplamaq siyasətlərinin qəddar xarakteri bəzən hətta almanların özü üçün pis olmaqla, 

getdikcə daha çox adamların natsist işğal qüvvələrinə müqavimət göstərməsinə səbəb 

olurdu.  

Avropanın yəhudi əhalisinin kökünü kəsmək niyyəti Nasist Yeni Qaydasının ən 

dəhşətli cəhəti idi. Hitler ideologiyasında irqi mübarizə açar elementi rolunu oynayırdı 

və əvəzində ona açıq müxalifət münaqişəsini meydana gətirirdi. Guya bəşər mədəni 

inkişafının yaradıcıları olan ariləri məhv etməyə çalışan parazitlər hesab edilən 

yəhudilərə qarşı Nasist partiyasının 1922-ci ildəki yığıncağında Hitler bəyan etmişdi ki, 

«Burada heç bir kompromiss ola bilməz – yalnız iki mümkün olan cəhət vardır: ya 

arilərin qələbəsi və ya arilərin məhv edilməsi və yəhudilərin qələbəsi». Baxmayaraq ki, 

Hitler sonralar partiyası parlamentə seçilmək üçün kütlənin seçki səsinin uduşuna 

çalışanda öz antisemit mesajının tonunu xeyli aşağı salmışdı, ancaq 1933-cü illə 1939-cu 

il arasında yəhudilərə qarşı qanunvericilik aktları dalğası meydana gəldi. 

1939-cu ildə Natsist siyasəti diqqəti alman yəhudilərinin «mühacirətinin» inkişaf 

etdirilməsinə yönəltdi. Elə bu vaxt Hitler Avropa yəhudiliyi barədə ümumi 

xəbərdarlıqlar etdi.  30 yanvar 1939-cu ildə Almaniya Reyxstaqına müraciət etdikdə, 

bəyan etdi ki: «Mən bəzən həyatda peyğəmbər oluram və buna ümumən gülürəm. 

Hakimiyyət uğrunda mənim mübarizəm ərzində yəhudilər mənim bir gün dövlətin 

liderliyini əldə edəcəyim barədəki peyğəmbərliyimi istehzalı gülüşlə qarşıladılar və 

---

185 

 

bütün xalqın köməyi ilə digər çox şeylərin arasında yəhudi problemini də həll etməyə 

nail oldum… Bu gün mən yenidən peyğəmbər ola bilərəm: əgər Avropa daxilindəki və 

xaricdəki beynəlmiləl yəhudi maliyyəsi bir daha xalqları dünya müharibəsinə salmaqda 

uğur qazansa, onda nəticəsi dünyanın bolşevikləşməsi olmamaqla, yəhudiliyin 

qələbəsi, yaxud da əksinə, Avropada yəhudi irqinin məhv edilməsi olacaqdır». Bu bir 

başa həmin xalqın genosıidinə çağırış idi, baxmayaraq ki, bu ifadənin özü hələ 

dövriyyədə deyildi.  

“Genosid” (“xalqın qətli”) termini 1943-cü ildə əvvəlcə Polşada, sonra isə ABŞ-da 

hüquqşünas işləmiş yəhudi mənşəli Rafael Lemkin tərəfindən icad edilmişdir. Bu 

termin bütöv xalqın və ya onun bir hissəsinin məqsədyönlü qaydada məhv edilməsi 

mənasını verir. Natsistlərin yəhudilərə qarşı həyata keçirdiyi genosid həqiqətən də bu 

xalqı kökündən məhv etmək məqsədini güdürdü və Hitler bunu heç də gizlətmirdi. 

Miqyasına görə də yəhudi genosidi- Holokost tarixdəki bu qəbildən olanlarla 

müqayisəyə sığmır. Təəssüf ki, həmin termin bəzən düşmənçiliyi qızışdırmaq silahı 

kimi istifadə olunur. Bir yüzilliyə bərabər dövr keçdikdən sonra da öz xalqının faciəli 

taleyini hökmən genosid kimi qələmə verməyə çalışanlar, bu ifadənin istismarı ilə 

bütöv bir xalqı az qala mənəvi çarmıxa çəkmək məqsədindən uzaqlaşmaq istəmirlər. 

Mühitin, dövrün nəzərə alınmaması iddianin qum üstündə qurulduğuna dəlalət 

etməklə, genosidin vəhşilik təbiətini də devalvasiyaya uğradır.   

Hitler bu vəzifəni qoyan dövrdə mühacirət hələ də ən əlverişli siyasət idi. 1939-

cu ildə müharibə başlayanda yəhudi problemi adlanan məsələ yeni ölçülər aldı. Misal 

üçün, Madaqaskar planı müzakirə edilirdi, ona görə yəhudilərin kütləvi qaydada 

Afrikanın şərq sahillərindən kənarda yerləşən Madaqaskar adasına göndərilməsi 

nəzərdə tutulurdu. Hərbi kontingent bu planı həyata keçirilməyən etsə də, hətta daha 

ciddi təsir göstərə bilən siyasət üsulları barədə düşünülürdü.  

Henrix Himmler və SS təşkilatı Adolf Hitlerin irqçi ideologiyasına yaxından 

şərik idi. Yəhudi probleminin həllində natsistlər Son Həll adlanan işi məhz SS-ə həvalə 

etmişdilər. Bu, yəhudi xalqının məhv edilməsi demək idi. Son Həll üçün SS-in mühafizə 

xidməti isə inzibati məsuliyyət daşıyırdı. Onun başçısı Raynhard Heydrik əmr etmişdi 

ki, yaratdığı xüsusi zərbə dəstələri bütün Polşa yəhudilərini həbs etməklə, onları 

müxtəlif polyak şəhərlərində qurulmuş bir çox gettolarda cəmləsinlər.  

1941-ci ilin iyununda həmin dəstələr mobil qətl birlikləri kimi yeni səlahiyyət 

aldılar. Bu SS ölüm briqadaları Sovet İttifaqının içərilərinə irəliləyən nizami ordunun 

arxasınca gedirdi. Onların işi yəhudiləri öz kəndlərində həbs edib, edam etmək və 

həmin ölüləri kütləvi qəbirlərdə dəfn etmək idi. Bəzən bu bədbəxt qurbanların cəsədi 

güllələnilməmişdən qabaq özlərinin qazdıqları nəhəng çalada basdırılırdı. Bu ölüm 

briqadalarının başçılarından biri əməliyyatı necə apardıqlarını belə təsvir edir: 

«Bu vəzifə üçün seçilmiş hərbi dəstə kəndə və ya şəhərə girib, mötəbər yəhudi 

vətəndaşlarına əmr etməli idilər ki, bütün yəhudiləri guya yeni məskunlaşma 

məqsədilə toplasınlar. Onlardan tələb edilirdi ki, özlərinin qiymətli şeylərini bu 

dəstələrin başçılarına versinlər və edamdan bir az əvvəl üst paltarlarını soyunsunlar. 

Kişilər, qadınlar və uşaqlar çox hallarda güllələnmədən əvvəl tank əleyhinə qazılmış 

dərin xəndəyin yanına - qırğın yerinə gətirilirdilər. Sonra onlar diz və ya ayaq üstə 

olmaqla güllələnirdilər və cəsədləri xəndəyin içinə atılırdı.”  

---

186 

 

Belə müntəzəm qətllər SS cəlladları arasında mənəvi problemlər yaradırdı. Axı 

belə dəhşətli faciələr onu bilavasitə icra edənlərin hamısının vicdanını tamamilə 

susdura bilməzdi. Alman əsgərləri bütünlüklə vəhşilərə çevrilə bilməzdi. Onların da 

arasında bu eybəcərliyi qəbul etməyənlər ola bilərdi. Belələrinin də vicdanını yatırtmaq 

lazım gəlirdi. Belorusiyanın paytaxtı Minskə səfəri ərzində SS lideri Himmler mənəvi 

canlanmanı əldə etməyə çalışmaqla, bunu qeyd etmişdi ki, «əgər almanlar belə şeyi 

sevinclə görsələr, bu onlara xoş gəlməyəcəkdir. Lakin onların vicdanına heç cür xətər 

toxunmayacaqdır, çünki onlar əsgərdilər və əmrləri qeyd-şərtsiz yerinə yetirməlidirlər. 

O, (alman əsgəri-müəllif) baş verən hər bir şey üçün yalnız Allah və Hitler qarşısında 

cavabdehliyə malikdir… və o, bu əməliyyatın zəruriliyini dərindən başa düşməklə 

hərəkət etmişdir».  

Baxmayaraq ki, həmin ölüm dəstələri tərəfindən sayı 1 milyon olan yəhudi 

öldürülmüşdü, lakin yəhudi probleminin həllinə bu yanaşma tezliklə adekvat olmayan 

şəkil aldı. Bunun əvəzinə natsistlər Avropanın yəhudi əhalisinin xüsusi tikilmiş ölüm 

düşərgələrində ardıcıl olaraq məhv edilməsi yolunu seçdilər. Plan çox sadə idi. 

Almaniyanın işğal etdiyi ərazilərdən ( və ya Almaniyaya rəğbət bəsləyən ölkələrdən) 

yəhudilər həbs edilməli və qaramal sürüsü kimi yük vaqonlarına doldurulub Polşaya, 

buradakı həmin məqsədlə tikilmiş altı qırğın mərkəzinə gətirilməli idi. Onlardan ən 

böyüyü və daha çox biabırçı şöhrətə malik olanı Auşvits-Birkenau idi (Sovet və sonrakı 

rus ədəbiyyatında bu düşərgə daha çox yerin polyak adı olan Osventsim kimi tanınır). 

Bu düşərgələrin tikintisinə T-4 proqramı ekspertləri texniki kömək göstərmişdilər, 

həmin təşkilat isə 1938-ci illə 1941-ci il arasında Almaniyada ruhi və fiziki nöqsanlarına 

görə irqi cəhətdən yararsız hesab edilən 80 min nəfərin məhv edilməsinin məsuliyyətini 

daşıyırdı. Bu təcrübəyə əsaslanaraq tibb texnikləri B siklonunu (bu, hidrogen sianidin 

kommersiya üçün olan adıdır) qaz kameralarında böyük sayda adamı sürətlə öldürmək 

üçün daha səmərəli olan qaz kimi seçmişdilər. Bu qaz kameraları duş otaqlarına 

bənzəyirdi və qurbanların böyük sayda öldürülməsini asanlaşdırırdı. Qaz verildikdən 

sonra ölü cəsədləri bu məqsədlə tikilmiş krematoriyalarda yandırılırdı. 

Son Həll üçün ümumi tədbirlər barədə natsist partiyasını və dövlət 

qulluqçularının məlumatlandırmaq üçün Berlin yaxınlığındakı Vanzayda 20 yanvar 

1942-ci ildə keçirilən konfransda Raynhard Heydrix «yəhudi məsələsini həll etmək» 

üçün bu vaxt atılacaq yeni addımların konturlarını söyləmişdi. O, bu yolla Avropadakı 

Son Həllin praktiki vasitəsinin “yəhudiləri qərbdən şərqədək darayacağı xəttinin» necə 

olacağını izah etdi. Onlar « tranzit gettolar adlananlara ən uzaq şərqdən belə, qruplarla 

daşınıb” gətirilməlidir.  

1942-ci ilin yazından ölüm düşərgələri artıq fəaliyyətdə idi. Əvvəldən prioritetlik 

Polşa gettosunun ləğvinə verilməsinə baxmayaraq, yaydan etibarən yəhudilər 

Fransadan, Belçikadan və Niderlanddan gətirilirdilər. 1943-cü ildə burada paytaxt 

şəhərləri olan Berlindən, Vyanadan və Praqadan, həmçinin Yunanıstandan, cənubi 

Fransadan, İtaliyadan və Danimarkadan gətirilən yəhudilər var idi. 1944-cü ildə 

Müttəfiqlər xeyli irəliləyiş əldə edəndə də Yunanıstandan və Macarıstandan yəhudilər 

hələ də ölüm düşərgələrinə daşınırdı. Böyük hərbi ehtiyaclara baxmayaraq, yəhudiləri 

ölüm düşərgələrinə daşımaq üçün dəmir yolu vaqonlarından istifadədə Son Həll 

---

187 

 

prioritet əhəmiyyətə malik idi. Hətta yəhudilərdən silah istehsalında istifadə edilməsi 

kimi hərbi arqument də, onların kökünün kəsilməsi tələbi sayəsində rədd edilirdi. 

Yəhudilər altı ölüm düşərgəsinə gəlib çıxanda onları əzabverici təcrübələr 

gözləyirdi. Auşvits-Birkenaunun komendantı Rudolf Hess bunu belə təsvir edir: «Biz 

dustaqları daşıyan nəqliyyatın gəlişini yoxlamağa borclu olan iki SS həkiminə malik 

idik. Dustaqlar bir-bir həkimlərin qarşısında addımlamalı idilər, gəzişəndə həkimlər 

onların eyibləri barədə qərar verməli idilər. İşə yarayanlar düşərgənin içərisinə 

göndərilirdi. Digərləri isə birbaşa ölüm fabriklərinə aparılırdı. Yeniyetmə yaşında olan 

uşaqlar işləməyə qadir olmamalarına görə fərqinə varmadan məhv edilirdilər. 

Auşvitsdə biz qurbanları bu fikrə düşmək üçün aldatmağa başlamışdıq ki, onlar 

müəyyən yoxlama prosesindən keçməlidirlər. Əlbəttə, çox vaxt onlar bizim həqiqi 

niyyətimizi anlayırdılar və biz həmin faktı yerinə yetirmək üçün bəzən buntlarla və 

çətinliklərlə üzləşirdik».  

Auşvitsə gələnlərin 30 faizə yaxını əmək düşərgələrinə göndərilirdi, qalanları isə 

qaz kameralarına yollanırdı. Onlar qazla boğulub öldürüldükdən sonra, bədənlər 

krematoriyada yandırılırdı. Qurbanların malları və hətta onların bədənləri iqtisadi 

fayda götürmək üçün istifadə edilirdi. Qadınların saçları qırxılır, yığılıb döşəyə və ya 

parçaya çevrilirdi. Bəzi sakinlər həmçinin qəddarcasına və ağrılı «tibbi» 

eksperimentlərə məruz qalırdılar. Almanlar 5-6 milyon arasında yəhudi öldürmüşlər, 

onların 3 milyondan çoxu ölüm düşərgələrində həyatla vidalaşmışdır. Polşanın, Baltik 

ölkələrinin və Almaniyanın yəhudilərinin faktiki olaraq 30 faizi məhv edilmişdi. 

Bütövlükdə, Holokost hər üç Avropa yəhudisindən ikisinə yaxınının ölümünə görə 

məsuliyyət daşıyır. Ona görə də Holokost dünya tarixində ən dəhşətli hadisələrdən biri 

hesab olunur.  

Holokostun digər növləri də mövcuddur. Natsistlər gülləməklə, ac qoymaqla və 

ya taqətdən salan bir zəhmətə cəlb etməklə ən azı 9-dan 10 milyona qədər adamın 

qəsdən ölümünə görə də məsuliyyət daşıyırlar. Çünki natsistlər həmçinin Avropa 

qaraçılarını, yəhudilər kimi yad qan daşıyan irq hesab edirdilər, kökləri kəsilmək üçün 

onlar ardıcıl olaraq həbs edilirdilər. Avropanın 1 milyon qaraçısından 40 faizə yaxını 

ölüm düşərgələrində öldürülmüşdü. «İnsan olmayan» slavyan xalqlarının aparıcı 

elementləri – keşişlər, ziyalılar, mülki liderlər, hakimlər, hüquqşünaslar və 

kommunistlər həbs edilir və qəsdən öldürülürdülər. Güman edilir ki, üstəlik, 4 milyon 

nəfər polyak, ukraynalı və belorus öz həyatlarını natsist Almaniyası üçün qul əməyi 

nəticəsində itirmişlər və ən azı 3-dən 4 milyonadək sovet müharibə əsirləri əsirlikdə 

öldürülmüşdülər. Nasistlər həmçinin homoseksualistləri təqib etmək üçün seçirdilər. 

Onlardan minlərlə adam həmçinin həbs düşərgələrində həyatlarını itirmişdilər.  

Natsistlər yəhudilərin Holokostunu həyata keçirməklə tarixdə görünməmiş bir 

cinayət, əsl vəhşilik nümayiş etdirmişdilər. Lakin bu, başqalarının da günahını ört-

basdır etməməlidir. Bəzi xalqlar da öz mövqeyi və ya laqeydliyi ilə bu cinayətin 

törənməsinə əslində kömək etmişlər. Məsələn, polşalılar özlərini Holokostun “lal 

şahidləri” hesab edirlər, lakin bu heç də belə deyildir. Holokost baş verən dövrdə yüz  

min polyak qarətçilərə çevrilmişdi. Axı Polşada yaşayan üç milyon yəhudinin əmlakı 

heç də qeybə çəkilməmişdi, praktiki olaraq bütünlüklə qarət edilmişdi. Bu əmlakın 

yalnız kiçik, ən qiymətli hissəsi Almaniyaya çatmışdı, qalan hər şeyi isə polyaklar 

---

188 

 

mənimsəmişdilər. Yəhudi dustaqlar cərgə ilə küçədə addımlayanda, onları müşahidə 

edən polyak avaralar qışqırırdılar: “ Ayaqqabılarınızı bizə verin, onsuz da sizə lazım 

olmayacaqdır.” 

Hələ 1939-cu ilin sentyabrında Polşadakı varlı yəhudilər öz mülkiyyətlərinin 

müsadirə edilməsindən qorxaraq, daşınmaz əmlaklarını, fabriklərini və dükanlarını 

etibar etdikləri polyakların adına keçirirdilər. Bunların hamısı həmin adamlar 

tərəfindən qəsb edildi. Yəhudi əmlakının mənimsənilməsi həmçinin, hər şeyin çörəyə 

dəyişildiyi qara bazarda gedirdi, boşalan yəhudi məhəllələrində, ləğv edilən gettolarda, 

həmçinin ölkənin iki şəhərində törədilən qırğınlarda baş verirdi. 

Hər yerdə ölümün, müharibənin və dağıntıların hakim kəsildiyi dövrlər həm də 

ciddi mənəvi pozğunluq əmələ gətirirdi. Yəhudilər əleyhinə banditizmin qanuniləşməsi 

adamlarda soyğunçuluq yanğısı oyadırdı. Müharibəyə qədərki Polşa, kənd yoxsulluğu 

və savadsızlıq diyarı idi. Cəmiyyətin düşkünlüyü və yoxsulluq polyak antisemitizmi 

üçün qidalı mühitə çevrilmişdi. Holkostun eybəcər cinayəti isə onun iştirakçılarının 

könlünü murdarlamışdı. 

Rəhmsiz müharibənin gedişində baş verən milyonlarla insanın genosidi bütün 

iştirakşıların və şahidlərin mənəvi orientirlərini dağıdırdı. Bu vəhşilik teatrından heç 

kəs təmiz çıxmırdı, heç günahsız çıxan da yox idi. 

Sionist hərəkatı da bu qırğının qarşısını almaq naminə elə bir səy göstərmirdi. 

Onun rəhbərliyinə Holokost 1942-ci ildən məlum idi. Bu vaxt almanlar Polşadan 

Britaniya-Fələstin vətəndaşlığına malik olanların birinci qrupunu Fələstinə buraxmışdı. 

İsrailin tanınmış dövlət xadimi Şimon Peres Avropadaki yəhudi diasporasının taleyi 

barədə sonralar tam soyuqqanlıqla demişdi: “Biz onların necə yaşadıqları ilə 

razılaşmadığımız kimi, onların necə ölməsi ilə də razı deyildik.” Fələstin yəhudiləri öz 

məhv edilən qardaşlarından daha çox, gələcəkdə quracaqları müstəqil yəhudi dövləti 

barədə düşünürdülər. Holokostdan isə sionistlər 1948 ci- ildə meydana gələn İsrail 

dövlətini yaratmaq üçün ən tutarlı və təkzib olunmaz bir arqument kimi istifadə etdilər. 

Çünki əsrlərlə dünyaya səpələndikdən sonra Fələstində qədim dövlətlərini bərpa 

etməyi, yeni dövlət yaratmağı sionistlər özlərinin müqəddəs vəzifəsi hesab edirdilər. 

İkinci Dünya müharibəsinin faciələri bu məqsədi həyata keçirməyə əlverişli şərait 

yaratdı. Bəlkə də  Hitler, onun törətdiyi Holokost olmasaydı, yəhudilərin qədim 

arzularının zəfər çalmasına beynəlxalq qüvvələr belə yaxından kömək göstərməzdi, 

yeni İsrail dövləti belə tezliklə qurulmazdı.  

Ona görə də Holkostun günahı hamının üzərində qalır, bu heç də alman 

qatillərinin misilsiz cinayətini kiçiltmək cəhdi sayılmamalıdır. Onu yaddan çıxarmaq 

olmaz ki, ölümə məhkum olanlar əslində tam təklikdə qalmışdılar, bütöv bir xalqın 

aqoniyasına hay verən, ən azı mənəvi kömək əli uzadan da yox idi. Bədbəxtlikdən həm 

də natsist cinayətkarları ona nail olmuşdular ki, bütün dünya bu cinayətə 

səhlənkarcasına və laqeydliklə yanaşsın. 

Holkosta görə hamı günahkardır, bir hissə öz əməlinə görə, digər hissə isə 

fəaliyyətsizliyinə görə. Qoy günahkarlar özünə haqq qazandırmağa çalışmasın. 

Natsistlərin cəlladlığına dolayısı ilə kömək edənlər də var idi. İsveçrə bankları 

yəhudilərin qızıl dişlərini amerikan və ingilis valyutalarına dəyişirdilər. Vatikan 

---

189 

 

müharibədən sonra  Hitler canilərinin Cənubi Amerikaya qaçması üçün “vatikan yolu” 

təşkil etmişdi. 

Yəhudilərin acı taleyini, natsistlərin bu ağlasığmayan cinayətini anlamaq 

vacibdir. Ona görə anlamaq lazımdır ki, bu dəhşət bir daha təkrar olumasın. 

Yaponlara gəldikdə, işğal edilmiş Avropadakı alman əsgərləri kimi, yapon hərbi 

qüvvələri də özlərinə tabe olan xalqların həyatına bəzən olduqca çox az rəhm 

bəsləyirdilər. Çində 1937-ci ildə Nankini işğal etdikdə yapon əsgərləri bir neçə günü 

qətllərlə, qadınları zorlamaqla və qarətlə məşğul oldular. İkinci Dünya müharibəsi 

illərində demək olar ki, 800 min koreyalı dənizin o tərəfinə göndərildi, onlardan çoxu 

Yaponiya üçün məcburi işləməyə cəlb edildi. On minlərlə koreyalı qadın yapon 

qoşunları üçün «rahatlıq qadınları» (fahişələr) kimi xidmət etməyə məcbur edilirdi. 

Avropada isə işğal edilmiş ərazilərdə qadinlarin, qızlarin alman əsgərləri tərəfindən 

zorlanması halları çox idi. Bəzən isə yerli qadınlar əsasən ehtiyacın təzyiqi ilə alman 

zabitləri ilə intim yaxınlıq edirdilər. Fransada onları “uzanıqlı kollaboratsionistlər” 

adlandırırdılar və Paris azad edildikdən sonra xəyanətlərinə görə bir cəza növü kimi 

belə qadınların başlarını qırxırdılar. Beləliklə onların işğalçılara göstərdiyi “xidmətin” 

şərəfsizlik əlaməti hələ xeyli müddət özünü biruzə verməkdə davam edirdi. 

Müharibənin bədbəxtliklərinin təzahürü isə saysız-hesabsızdır. Müharibə illərində 

təkcə torpaq, insanlar əsir düşmür, düşmənin ələ keçirdiyi ərazilərdə qızlar, qadınlar 

ismətlərini itrmək məcburiyyətində qalırlar, bundan hansısa bir xilas imkanı tapa 

bilmrlər. Bəzi hallarda ölüm dəhşətlərdən, əzablardan, namussuzluqdan son xilas yolu 

kimi çıxış edir, şairin ifadəsilə desək ən sədaqətli dost rolunu oynayır.  

Yaponlara gəldikdə, onlar öz hərbi cəhdlərinə kömək məqsədilə əsirlərdən, həm 

də yerli adamlardan işçi qüvvəsi kimi ekstensiv qaydada istifadə edirdilər. 1943-cü ildə 

Birma–Tailand dəmir yolu tikiləndə, misal üçün, yaponlar 61 min avstraliyalı, 

britaniyalı və holland əsirlərindən, həmçinin demək olar ki, Birmadan, Malayyadan, 

Tailanddan və Holland Şərqi İndiyalarından olan 300 min fəhlədən istifadə etmişdilər. 

Dəmir yolun tikintisi başa çatandan sonra Müttəfiq qoşunlarından olan 12 min əsir və 

90 min yerli fəhlə adekvat olmayan pəhrizdən və qeyri-sağlam iqlimin dəhşətli 

şəraitindən ölmüşdülər.  

İrqçiliyin törətdiyi dəhşətli cinayətlərin qısaca tarixçəsi onun gizləndiyi maskanı 

yırtaraq, eybəcər sifətinin bütün cəhətlərini nümayiş etdirir. İrqçiliklə mübarizə heç 

vaxt kəsilməməlidir, onun ən xırda təzahürünün qığlcımı hələ alovlanmağa macal 

tapmamış söndürülməlidir.  

İrqçilər təkcə ayrı-ayrı xalqlara deyil, bütün bəşəriyyətə qarşı ağır cinayətlər 

işlədirlər və onlar adekvat cəzaya layiqdirlər. Bu cəzanı isə göylərdən ummaq 

ağılsızlıqdır, dünyada insanlığı qoruyub saxlamaq istəyənlər birləşib, öz iradələri və 

qüvvələri ilə Hitler natsizminə, yapon militarizminə və ya XX əsrin son rübündə 

Cənubi Afrika Respublikasında aparteid siyasəti aparanlarına qarşı olan kimi uğurlu və 

qəti cavab verməlidirlər. XX əsrin son rübündə CAR-dakı aparteidə, yerli zənci əhaliyə 

qarşı zülmə dünyanın əksər ölkələri öz etiraz səsini qaldırdı. 1994-cü ildə ilk qara 

adamın- Nelson Mandelanın prezident seçilməsi ilə bu dəhşətlərə əsasən son qoyuldu, 

təkcə ağlar üçün deyil, bütün vətəndaşlar üçün demokratik respublika yaradıldı. Lakin 

qara dərili əhaliyə edilən zülm, vəhşiliklər, təqiblər heç də izsiz qalmamışdır. Son 

---

190 

 

vaxtlarda Cənubi Afrika Respublikasını avropalılara qarşı ksenofobiya dalğası 

bürümüşdür. 

Əlbəttə, irqçilik bütünlüklə sıradan çıxmamışdır. İrqçilik kabusu dünyanı 

dolaşmaqda davam edir. Antisemitizm təzahürləri də az deyildir. Avropanın bəzi 

yerlərində yəhudiləri real təhlükə hədələyir. Bir sıra şəhərlərin küçələri yəhudiləri 

ovlama məkanına çevrilmişdir, ona görə də bəzi yəhudilər qorxudan icma təşkilatlarına 

və sinaqoqalara getməkdən çəkinir, hətta evindən kənara çıxmaqdan qorxurlar. ABŞ-da 

irqçi polis zənciləri uydurma səbəb əsasında öldürür. Öz irqinin üstünlüyü barədə 

şişirdilmiş hiss bir qayda olaraq  əks tərəfdə cəmiyyətin aşağı təbəqələrinə xüsusilə 

güclü nüfuz edir, marginalların və lümpenlərin şüurunda daha acı cücərtilər meydana 

gəlir. ABŞ- dakı etiraz nümayişlərində irqçilik zəminindəki reliktlər yenə də özünü 

biruzə verir, afro -amerikanlar mübarzə vasitəsi kimi vandalizmə də əl atırlar. Həm də 

bəzi adamlarda, təəssüf ki, “fantom irqçilik” qalmaqda davam edir.  

 İrqçilər hökmən Assuriya çarı Sardanapalın taleyini yaşamalıdırlar. Düşmən 

qoşunları tərəfindən mühasirəyə alınan və sağ qalacağına ümidini itirən Sardanapal 

əmr etmişdi ki, onun hərəmxanasında olan qadınlar və özünün çox qiymətli atları 

onunla birlikdə ölümə yollanmalıdırlar. Gecə mühafizəçilər çarın gözü qarşısında 

xəncər zərbəsi ilə hərəmləri və atları öldürdülər. Sardanapal öz iyrənc xarakterinin 

şıltaqlığına bu yolla son təsəlli tapmaq istəyirdi, lakin onun qəddarlıqdan və 

vəhşilikdən xəbər verən şərti də özünün  quduz həyatını qoruyub saxlamağa kömək 

edə bilməzdi.  

Sardanapalın üz döndərən taleyini, onun həyatının dramatik son anlarını dahi 

ingilis şairi lord Corc Qordon Bayron qələmə almış və böyük fransız rəssamı Ejen 

Delakrua şairin versiyasına əsaslanaraq özünün məşhur «Sardanapalın ölümü» 

tablosunu yaratmışdır. Bu rəsm əsərində çarın gözləri qarşısında mühafizəçi hərəm 

qadınlarından birinin kürəyinə xəncər soxmaqla onu öldürür. Digər hərəmlər və atlar 

da belə dəhşətli sonluqlarını gözləyirlər. Lakin bu qurbanlar dəstəsi də Sardanapalın 

həyatını xilas edə bilmir. Hər bir irqçi də Sardanapalın taleyini yaşayacağını 

unutmamalıdır. Tək irqçi liderin özü deyil, onun əlaltıları və bu cinayətlərdə ona 

xidmət edənlərin hamısı qanun əsasındakı ədalətli cəzadan yaxa qurtara bilməməlidir. 

Əlbəttə bu bəşəriyyətin irqçilik kimi mənfur cinayət üzərində tam qələbəsi olardı. Axı 

tarix ərzində bəşəriyyət ona ləkə gətirən çox sayda qüsurları ilə vidalaşmağı 

bacarmışdır, irqçilik kimi eybəcərliyə də son qoyula bilər. Bu ümid isə nikbinlik hissləri 

oyatmaya bilmir. 

 

SON