Heyət n darə ed lm

Ekspert rəyi . Psixoloji diaqnostikanın yekun nəticəsi qiymətləndirilən 

işçinin  xüsusiyyətlərinin  təsviri    olan  ekspert  rəyidir.  Onun  sonrakı 

istifdəsinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərən iki aspekti ayırmaq olar. 

Onlardan  birincisi  məzmun  xarakteri  daşıyır  və  nəticələrin  təsvirinin 

parametrləri  ilə  əlaqədardır.  kincisi  nəticələrin  təqdimatının  forması 

(şəkli) ilə əlaqədardır. Bu aspektlərə daha təfərrüatı ilə baxaq. 

1.  Təsvir  parametri.  Kadr  psixodiaqnostikasına  texnoloci  ya-

naşma  reallaşdırılarkən  mühüm  əhəmiyyətə  malikdir:  əməkdaşın  (na-

mizədin) qiymətləndirilməsinin həyata keçirildiyi    meyarlar sisteminin 

tərkib  və  məzmunu;  diaqnostika  nəticələrinin  ifadə  edilməsinin  struk-

turu; təsvir üçün istifadə olunan terminalogiya. 

Ekspert  rəyinin    kadr  qərarlarının  qəbulu  üçün  əsas  qismində 

təşkilatın  adminstrasiyası  tərəfindən  istifadə  edilə  bilməsindən  ötəri  o, 

psixoqrammaya  daxil  edilmiş  məzmun  üzrə  siyahılaşdırılmış  xüsu-

siyyətlərlə  (keyfiyyətlərlə)  müşayiət  olunan  meyarlarda  təqdim  olun-

malıdır.  Lakin  psixodiaqnostikada  tətbiq  edilən  standartlaşdırılmış 

metodikalar  məzmunu  praktiki  olaraq  heç  vaxt tamamilə    praktiki  və-

zifə  çərçivəsində  qiymətləndirilməsi  (ölçülməsi)  tələb  olunan  xüsu-

siyyət  və  keyfiyyətin  məzmunu  ilə  üst-üstə  düşməyən  şkala  üzrə  bal 

şə

klində  nəticələrin  alınmasını  nəzərdə  tutur.  Beləliklə,  burada    ən 

vacib  məsələ  psixodiaqnostik  testlər  şkalasının  dilinin  aralıq  nəticə-

lərinin  əsasında  yekun  ekspert  rəyi  qurulan  meyarlar  dilinə  «tərcü-

məsidir». Təsvir edilmiş tərcümə prosesi həm metodika seçimində, həm 

də «test batareyasının» tərtibatında diqqətə alınmalıdır. 

Göstərilən  çətinliklərin  aradan  qaldırılmasına  aşağıdakı  ya-

naşmalar da mümkündür: 

1)

 «çıxışda»  strukturda  olan  yekun  nəticələr,  zəruri  meyarların 

terminləri  və  psixoloji  keyfiyyətlərin  alınması  ilə  «girişdə»  diaqnostik 

 

 

 

363 

metodikaların 

aralıq 

nəticələri 

ilə 

yüklənən 

mütəxəssis-

psixodiaqnostun «qara qutu» qismində istifadəsi. Bu halda konsultanta 

lazımdır:  a)  çox  yüksək  ixtisas;  b)  həmkarlar  seçiminin  həyata 

keçirilməsi üçün professional fəaliyyəti yaxşı bilməsi; 

2)

 riyazi  statistika  (korrelyasion  və  reqqresion)  aparatı  tətbiq 

edilməklə  yekunda  aralıq  nəticələrin  (test  məlumatlarının)  yenidən 

hesablanmasının  formal  mexanizminin  hazırlanması.  Bu  cür  yanaşma 

vaxtın  minimal  sərfiyyatı  zamanı  qiymətləndirmə  nəticələri  barədə 

informasiyanın böyük həcmini emal etməyə imkan verir, lakin ciddi və 

davamlı tədqiqat işi, yoxlama üçün məlumatların işlənib hazırlanmasına 

və  böyük  həcminə  xeyli  xərc tələb edir.  Göstərilən  yanaşma  çox  saylı 

təftişlərlə  eyni  məsələlərin  çoxqatlı  həllinə  zərurət  yaranarkən  əlveriş-

lidir  və  ölkəmizdə  90-cı  illərin  ortalarından  başlayaraq  daxili  işlər 

orqanlarına  namizədlərin  professional  seçimi  zamanı  uğurla  reallaş-

dırılır.   

        2.  Bu  gün  kadr  konsultasiyası  praktikası  formalaşıb  ki,  onun  da 

çərçivəsində  kadr  qərarlarının  qəbulu  baxımından  əlverişli  olan  diaq-

nostika  nəticələrinin  təqdim  olunmasının  dörd  əsas  növündən  istifadə 

olunur: 

1)  qiymətləndirmə  meyarları  üzrə  balların  hesablanması. 

Keyfiyyətlərin  ifadə  dərəcəsi-qiymətləndirmə  meyarları  barədə  informa-

siya  verir.  Belə  məlumatların  təqdim  olunmasının  ən  geniş  yayılmış 

forması qrafik və ya cədvəl formasında göstərilmiş keyfiyyət «profili»dir. 

Qiymətləndirmə  meyarları  üzrə  ballar  şəklində  testdən  keçirmənin  nəti-

cələri  adminstrasiya  nümayəndələrinin  yalnız  qiymətləndirmə  meyarları 

dəqiq  və  birmənalı  anlaması  halında  onlar  tərəfindən  effektiv  şəkildə  is-

tifadə oluna bilər. Nəticələr bu formada təqdim olunarkən zərurət yarandığı 

hallarda böyük seçimdən ayrı-ayrı respondentlərin göstərdikləri nəticələri, 

xüsusən  də  böyük  miqdarda  qiymətləndirmə  meyarları  olarkən,  cəld 

müqayisə etmək çətinliyi meydana çıxır.   

Müsbət  məqam  isə  yoxlanılanların  böyük  miqdarı  üzrə  informa-

siyaların statistik analizi metodunun sonrakı istifadəsinin sadəliyidir.   

2)  təsnifatlandırmanın  nəticələri  (reytinq,  siyahıda  tutduğu 

yer).  nteqral (kompleks) bal əsasında müxtəlif insanların göstərdikləri 

nəticələrin  müqayisə  edilməsi  yolu  ilə  əldə  olunur.  Nəticələrin  təqdim 

olunmasının  bu  üsulu  verilmiş  qrupdan  digər  qiymətləndirilənlərlə 

münasibətdə şəxsin vəziyyətini daha aydın şəkildə təqdim edir. O, möv-

cud olanlardan ən yaxşısını seçməyə imkan verir. Lakin ayrı-ayrı şəxs-

 

364 

 

lərin  fərdi  spesifik  xüsusiyyətləri  gizli  qalır,  onun  fəaliyyətinin  fərdi 

üslubunun  analiz  mümkünlüyü  minimallaşır.  Bundan  başqa  vahid 

inteqral  balının  istifadə  zərurəti  onun  hesablanması  zamanı  aşağıdakı 

texniki problemləri yaradır: 

a)  ümumi  qiymətləndirməyə  məzmun  üzrə  heç  bir  müxtəlif 

olan göstəricilərdən «əmanətin» müəyyənləşdirilməsi; 

b)  əsas  göstəricilərin  bu  və  ya  digər  diapazon  şkalasının 

inteqral balına təsir dərəcəsinin müəyyənləşdirilməsi. 

Yekunda  kadr  konsultantı  tərəfindən  yanlışlıqlar  ehtimalı  əhə-

miyyətli  dərəcədə  yüksəlir  və  kadr  konsultantının  ixtisaslaşmasının 

daha  yüksək  tələblərinin  göstərilməsi  ilə  əlaqədar  olan  son  nəticəyə 

onun cavabdehliyi artır.   

3) kateqoriyalaşdırmanın nəticələri (bu və ya qrupa, sinifə aid 

edilmə). Nəticələrin təqdim olunmasının bu üsulu diaqnozun elementar 

variantda  («xəstədir»-»sağlamdır»;  «yaralıdır»-»yararsızdır»)  təqdim 

olunmasını nəzərdə tutur. Bu və ya digər formada hazır qərar olur ki, bu 

da  diaqnostika  nəticələrinin  istifadəsini  asanlaşdırır  və  maksimal 

dərəcədə ekspertin məsuliyyətini artırır, eləcə də müxtəlif göstəricilərin 

inteqrasiya  olunması  problemini  aradan  qaldırır.  Əsas  problemlərdən 

biri isə qrupun dərəcələrə ayrılması üçün sərhədlərin seçimidir. Bundan 

başqa,  kateqoriyalaşdırma  nəticələri  aralıq  («həmsərhəd»)  sahədə  olan 

insanlar qrupuna yanlış aid edilmə ehtimalı mövcud olur.   

Real  konsultasiya  praktikasında  kadr  konsultantı-diaqnost, 

yalnız  ona  sifarişçi  tərəfindən  mütləq  inam  və  müvafiq  səlahiyyətlər 

göndərilərkən,  eləcə  də  «diaqnozun  qoyulması»  prosesini  qaydaya  sa-

lan normativ sənədlər olduqda belə rəy vermək hüququnu alır. Belə ya-

naşmanın  reallaşmasına  nümnə  olaraq,  professional  fəaliyyətin  mü-

rəkkəb  növləri  üçün  ətraflı  surətdə  patopsixoloji əks  göstərişləri  təsvir 

edən  idarə  əmrlərinin  olduğu  güc  idarələrinə  professional  seçim  sis-

temini  göstərmək  olar.  Belə  tendensiya  son  illərdə  kredit  təşkilatları 

(banklar,  sığorta  şirkətləri,  fondlar)  sırasına  aid edilən  bir  sıra iri  yerli 

kommersiya strukturlarında da müşahidə olunur.   

4)  Məzmunlu  təsvir  (rəy,  portret,  xarakteristika).  Konsultant 

üçün  daha  çətin  iş  şəxsin  keyfiyyətli  təsvirində  əlində  olan  psixo-

diaqnostika  məlumatlarını  sintez  etməyin  tələb  olunmasıdır.  Bu  halda 

qiymətləndiriləndən  hər  birinin  tam  «psixoloci  portretinin»  alınması 

gözlənilir. Bu şəkildə təqdim olunan nəticələrdə rəy birbaşa məzmunlu 

analiz  və  əldə  olunmş  məlumatların təsviri  əsasında verildiyindən  tex-

 

 

 

365 

niki  yanlışlıqlar  ehtimalı  azdır.  Bununla  yanaşı  göstərilən  üsul  xeyli 

dərəcədə  zaman  resursları  (nəticələrin  təqdim  olunmasının  digər 

formaları ilə müqayisədə) tələb edir. Digər problem isə diaqnostikanın 

nəticələrindən  istifadə  edən  şəxsə  təqdim  olunan  informasiyanın 

subyektiv qəbulu ola bilər. Bir qayda olaraq, bu halda nəticənin qəbulu 

və  anlaşılması  üçün  lazım  olan  zaman  xeyli  artır,  eləcə  də  müxtəlif 

şə

xslərin  öz  aralarında  göstərdikləri  nəticələrin  müqayisə  edilməsi 

prosesi  mürəkkəbləşir.  nformasiya  bu  üsulla  təqdim  olunan  zaman 

analizin formal metodlarının tətbiqi mümkün deyil. 

 

Psixodiaqnostikanın əsas anlayışları 

 

Psixodiaqnostikada  diaqnostika  işinin  mahiyyətinin  başa 

düşülməsi, tapşırıqların savadlı şəkildə qoyulması və psixoloqun fəaliy-

yətinin  nəticələrinə  nəzarət  üçün  lazım  olan  bir  sıra  baza  anlayışları, 

təsəvvürlər var.   

Psixoloji  test

  (ing.  dilində  test-yoxlama,  sınaq,  yoxlamadan 

keçirmə)-insanın bir və ya bir neçə psixoloji keyfiyyətinin, xarakteris-

tikasının  aşkar  edilməsi,  öyrənilməsi  və  ölçülməsi  üçün  xüsusi  olaraq 

yaradılmış  prosedurdur.  Bu  prosedurun  vacib  şərti stimul  halının  (tap-

ş

ırığın  məzmunu,  onların  təqdim  olunma  ardıcıllığı,  blank  forması  və 

başqaları)  dəyişməz  strukturudur.  Sınaqdan  keçirilənlərin  hamısı  üçün 

test  həmişə  bir  qaydada  olmalıdır.  Məhz  bu  şərt  müxtəlif  insanların 

davranış  reaksiyasını  (xüsusiyyətini)  ölçməyə  və  müqayisə  etməyə 

imkan verir.   

«Test  batareyası»-kadr  qərarlarının  qəbulu  baxımından  sınaq-

dan  keçirilənlər  barəsində  lazımi  informasiyaların    toplanması  üçün   

hazırlanmış  psixoloji  testlər  yığımıdır.  «Test  batareyası»  gedişində 

fəaliyyətin psixoloji analizinin həyata keçirildiyi və professional uğurla 

ə

laqədar  olan  professionalların  fərdi  psixololoji  keyfiyyətlərinin 

ayrıldığı  ilkin  professioqrafik  tədqiqat  əsasında  yaradılır.  Testlərin 

yerinə yetirilməsinin ümumi davamiyyəti üç saatdan az olmamalıdır.   

Psixoloj  əlamətlər

-ümumiləşdirilmiş  üsulları  xarakterizə  edən 

insanın  davamlı  özəllikləri,  vəziyyətin  mövcud  tipinə  müvafiq  olaraq 

onun  davranışının  strategiyasıdır.  Psixodiaqnostik  metodikalarda  əla-

mətlər  test  şkalalarına  transformasiya  edilir.  Sınaqdan  keçirilənin  test 

ş

kalası üzrə göstərdiyi nəticə onda öyrənilən əlamətinin ifadə dərəcəsini 

göstərir.   

 

366 

 

Test şkalası

-subyektin psixoloji xüsusiyyətlərinin say tərkibi ilə 

ölçülməsi  üçün  vasitədir.  Test  şkalası  üzrə  göstərici  sınaqdan  keçiri-

lənin  ölçülən  psixoloji  keyfiyyətinin  ifadə  dərəcəsi  barədə  məlumat 

verir.  Testlərdə  çox  vaxt  rast  gəlinir:  «stentlər»  şkalası  (1-dən  10-a 

qədər qiymətləndirmə diapazonunu ehtiva edir, Kettel 16PF sorğusunda 

istifadə  olunur),  T  şkalası  (özündə1-dən  100-ə  qədər  qiymətləndirmə 

diapazonunu  ehtiva  edir,  Minnesot  çoxfaktorlu  şəxs  sorğusunda 

(MMPI)  istifadə  olunur).  Testdə  birdən  bir  neçə  yüzə  qədər  şkala  ola 

bilər. Elə MMPI-də onların sayı iki yüzdən çoxdur.   

Test  norması

-statistik  analizin  nəticəsi  və  eyni  sosial-demo-

qrafik  göstəricilərə  (cins,  yaş,  təhsil,  region  və  s.)  malik  sınaqdan  ke-

çənlərin  seçimi  üçün  verilmiş  psixoloji  testə  görə  göstəricilərin  xarak-

teristikasının ayrılmasıdır. Test norması iki əsas parametrə malikdir: 

Götürülmüş orta hədd 

Xor =    X1+ X2+…Xi 

          N 

Burada  Xi-normanın  hesablanmasının  həyata  keçrildiyi 

seçimdən  sınaqdan  keçirilən  i-nin  testi  üzrə  nəticədir;  N-seçimdə 

sınaqdan keçənlərin sayıdır.   

Orta kvadrat kənara çıxma: 

 

S = 

)

1

(|

)

1

(

−

−

∑

N

Xor

X

b

 

      Burada  Xi-normanın  hesablanmasının  həyata  keçirildiyi 

seçimdən  sınaqdan  keçirilən  i-nin  testi  üzrə  nəticədir;  Xor-götürülmüş 

orta hədd; N-seçimdə sınaqdan keçənlərin sayıdır.   

Qeyd etmək lazımdır ki, həqiqi normanın alınması üçün N kifayət 

qədər böyük  olmalıdır.  Axı  nəzərdə tutulur  ki, biz  verilmiş normanı eyni 

sosial-demoqrafik  xarakteristikaya  malik  bütün  şəxslər  arasında  yayırıq 

(ümumi  birgəlik  adlandırılan).  Bu  o  deməkdir  ki,  nəticələrin  ehtimalı 

funksiyası «normal bölgü» adlandırılan hal olmalıdır.     

Xor-götürülmüş  orta  hədd  və  S-  orta  kvadrat  kənara  çıxma, 

sınaqdan keçirilən A-nın göstərdiyi nəticələrin qiymətləndirilməsi üçün 

aşağıdakı şəkildə istifadə olunur: 

1)

  Əgər A< (Xor-S), onda belə hesab edilir ki, sınaqdan 

keçirilən verilmiş şkala (test) üzrə aşağı nəticə nümayiş etdirir; 

2)

  Əgər A> (Xor+S), onda nəticə yüksək hesab olunur; 

3)

  Əgər (Xor+S) >A>(Xor-S), onda bu orta nəticədir. 

 

 

 

367 

Qeyd  edək  ki,  yuxarıda  sadalanan  test  şkalalarının  növləri 

(«stentlər»  şkalası  və  T  şkalası)  praktiki  istifadə  üçün  əlverişli  olan 

standartlaşmanın  nəticələri  (şkala  miqyasının  xətti  dəyişdirilməsi) 

şə

klindədir.   

Beləliklə,  («stentlər»  şkalası  üçün  həmişə  Xor=5,5;  S=2-dir.  T 

ş

kalası üçün ballar Xor=50; S=10-dur. IQ şkalası üçün Xor=100; S=15-dir.   

Xor  və  S-lə  əlaqədar  maraqlı  xüsusiyyət  mövcuddur.  Belə 

aydın  olur  ki,  nəticələrin  normal  bölgüsü  halında  orta  səviyyənin 

göstəriciləri (Xor+S>A>Xor-S) sınaqdan keçənlərin 68,26%-nə bərabər 

olur.  Yüksək  və  aşağı  nəticələrin  hər  biri  isə  müvafiq  olaraq sınaqdan 

keçənlərin  15,8%-nə  bərabər  olur.  Real  psixodiaqnostik    praktikada 

orta  nəticə  bir  qayda  olaraq  dolğun  təfsir  edilməməlidir.  Test  yaradı-

cıları  yüksək  və  aşağı  göstəricilərə  uyğun  olaraq  nəticələrin  təsvirini 

işləyib hazırlayırlar.   

Qanunilik

-  verilmiş  metodikanın  nəyi  və  nə  dərəcədə  yaxşı 

ölçdüyünə  dair  informasiya  verən  testin  kompleks  xarakteristikasıdır. 

Emprik meyarlarla (ekspert qiymətləndirmələri, fəaliyyətin effektivliyi, 

digər  metodikaların  oxşar  göstəriciləri  və  s.-lə)  testin  göstəricilərinin 

(şkalalarının)  korrelyasiyasının  (müqayisə  edilən  anlayışların  bir-birilə 

münasibəti,  bir-birindən  asılılığı)  hesablanması  yolu  ilə  müəyyən  olun 

bilər.  Qanunilik  istənilən  psixodiaqnostik  metodikanın  ən  vacib 

parametrlərindən  biridir.  Əgər  test  «qanuni  deyilsə»  ondan  istifadə 

etmək olmaz. Qanuniliyin bir neçə yarımnövü mövcuddur. 

Proqnostik qanunilik

- verilmiş testin nəticələrinə görə sınaqdan 

keçirilən proqnozların keyfiyyətini qiymətləndirməyə imkan verən test 

xarakteristikasıdır.   

Dolğun qanunilik

- psixi keyfiyyətlərin ölçülən sahəsinin xüsu-

siyyətləri  baxımından  metodikanın  məzmun  və  tamlığını  qiymətlən-

dirməyə imkan verən test xarakteristikasıdır.   

Mötəbərlilik

- verilmiş testin köməyi ilə fərdi psixoloji əlamətlərin 

ölçülməsinin dəqiqliyini əks etdirən xarakteristikadır. Məlumdur ki, testdən 

keçirmənin  nəticələrinə  bir  çox  faktorlar  təsir  göstərir:  emosional  gərgin-

liyin  yüksəlməsi,  yorğunluq,  şəraitin  xüsusiyyətləri  və  diaqnostun  şəxsi, 

sınaqdan  keçənin  motivasiyası.  Nəticələrin  atılmasına  (doğru  hesablan-

mamasına) səbəb olan faktorları şərti olaraq iki qrupa bölmək olar: 1) diaq-

nostik  prosedurların  səbatsızlıq  faktorları;  2)  ölçülən  əlamətlərin  zamanla 

qeyri stabilliyi faktorları. 

 

368 

 

Testin dəqiqliyinin qiymətləndirilməsi üçün mötəbərliliyin iki nö-

vündən istifadə olunur: mötəbərlilik- uzlaşma və mötəbərlilik-davamlılıq. 

1)

  Mötəbərlilik-  uzlaşma-  ölçülən  əlamətlərə  nisbətən  meto-

dikanın  daxili  eynilik  səviyyəsini  xarakterizə  edən  metodika 

göstəricisidir.  Sorğu  bəndlərinin  iki  qrupa  ayrılması  və  testin 

(şkalanın) ümumi göstəriciləri ilə korrelyasiyanın hesablanması 

yolu  ilə  müəyyən  edilir.  Demək  olar  ki,  mötəbərlilik-uzlaşma 

mövcud  əlamətlərin  aşkar edilməsi  planında  sorğu  bəndlərinin 

nə dərəcədə yaxşı və uyğun «işlədiklərini» göstərir.   

2)

  Mötəbərlilik-davamlılıq  (və  ya  yenidən  testdən  keçirmə 

mötəbərliliyi)- testin nəticələrinin zamanla davamlılığının gös-

təricisidir.  ki  həftəlik  fasilə  ilə  eyni  bir  qrupun  göstərdiyi 

nəticələrin korrelyasiyası əmsalı kimi hesablanır.   

Normal bölgü

-dəyişənlərin (nəticənin ehtimalı funksiyası) böl-

güsünün  nəzəri  formasıdır.  Dəyişənlərin  bir  çox  naməlum  faktorların 

təsiri altında dəyişməsi zamanı müşahidə olunur.   

Normal bölgü Muavr tənliyi ilə təsvir olunur: 

                   

S

Xor

Xi

2

)

(

−

 

    F(x) =         

П

S

2

 

 

 

Burada Xi test üzrə nəticədir; f(x)-nəticənin ehtimalıdır; S-orta 

kvadrat kənara çıxmadır;    Xor-orta hesabdır.   

f(x) qrafikinin şəkli belədir: 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Korrelyasiyon  analiz

-  dəyişənlər  (göstəricilər)  arasında  qarşılıqlı 

ə

laqənin  öyrənilməsi  üçün  istifadə  olunan  riyazi  statistika  metodlarının 

yığımıdır.  Psixodiaqnostikada  testlərin  mötəbərliliyi  və  qanuniliyi 

məsələləri həll edilərkən istifadə olunur. Korrelyasiyon analiz prosedurları 

    Хор-S              Хор                    Хор-S               

 

    f(x)             

 

  x             

 

 

 

 

369 

öyrənilən  dəyişənlərlə  əlaqədar  əhəmiyyətlilik  dərəcəsini  (başqa  sözlə 

deyilsə, dəyişənlər arasında qarşılıqlı əlaqələrin olması haqda hipoteza irəli 

sürülərkən  yanlışlıqlar  ehtimalı),  eləcə  də  bir  dəyişənin  digərinə  təsirinin 

ölçü  və  istiqamətini  qiymətləndirməyə  imkan  verir.  Korrelyasiyon  analiz 

zamanı  korrelyasiyanın  əmsalları-dəyişənlərin  təsirinin  ölçü  və  isti-

qamətinin miqdar göstəriciləri hesablanır.   

Faktor  analizi

-dəyişənlər  massivində  gizli  qanunauyğunluq-

ların aşkar edilməsinə yönəlmiş riyazi statistika metodları kompleksdir. 

Öyrənilən  hadisənin  ölçülən  göstəricilərinin  məcmusundan  həmin 

hadisənin  strukturu  barədə  hipoteza  irəli  sürmək  imkanı  verən  ümu-

miləşdirilmiş faktorlara keçmək imkanı verir. Faktor analizi metodu 16 

PF P sorğusunun yaradılması zamanı istifadə olunub.   

Kettel də g müxtəlif testlərinin köməyi ilə intellektin ölçülməsi 

zamanı  meydana  çıxan  inteqral  faktorunu  ayırarkən  bundan  istifadə 

edib (Ç. Spirmen 1936).   

Mürəkkəb professional fəaliyyət

-bu elə bir işdir ki, eyni vaxtda 

aşağıda göstərilən xüsusiyyətlərin üçündən daha çoxunun olduğu halda 

xarakterizə  oluna  bilər:  1)  funksional  vəzifələrin  effektiv  yerinə  ye-

tirilməsi  üçün  xüsusi  professional  hazırlıq  zərurəti  ilə,  2)  professional 

tapşırıqların  müxtəlifliyi  və  mürəkkəbliyi  ilə,  3)  professional  məsə-

lələrin həlli zamanı tez-tez meydana çıxan qeyri müəyyən vəziyyətlə və 

professional  məqsədlərə  çatmağın  çoxlu  sayda  üsullarından  ən 

yaxşısının seçimi üsulu ilə, 4) əməyin yüksək psixi gərginlik səviyyəsi 

ilə, 5)  professional  nəticənin  əldə  olunması  üçün sərt  müvəqqəti  məh-

dudiyyətlərlə,  6)  professional  funksiya  yerinə  yetirilərkən  profes-

sionalın  həyatı  üçün  risq  və  təhlükə  ilə əlaqədar  olan  və  nəticə  etibarı 

ilə  professional  məsələlərin  həlli  prosesində  təbii  instinktlərin  sosial 

olaraq  şərtləndirilmiş  hərəkət  tərzinin  bölünməsi  hesabına  iş  vəziy-

yətinin  mövcudluğu  ilə,  7)  professional  fəaliyyətin  nəticələrinə  görə 

yüksəldilmiş  sosial  məsuliyyətlə  (işin  yerinə  yetirilməsi  prosesində 

«səhv etmək hüququnun» yoxluğu alındı). 

Müasir  mürəkkəb  ixtisasın  ən  geniş  yayılmış  nümunələri 

kommersiya  təşkilatının  baş  menecer,  satış  xidməti  üzrə  mütəxəssis, 

müştərilərlə (sifarişçilərlə) iş üzrə mütəxəssis işidir.   

Mürəkkəb  professional  fəaliyyət  mütəxəssisin  psixoloci 

keyfiyyətlərinə yüksəldilmiş    tələbləri nəzərdə tutur. Psixodiaqnostika 

metodlarının istifadəsi ilə psixoloci seçim mürəkkəb ixtisas üçün uğurlu 

namizədlərin zəruri mərhələsidir.   

        Şəxs  konsepsiyası  test.  Adətən,  psixodiaqnostik  test  şəxsin 

strukturu  barədə  müəllif  təsəvvürlərinin  əsasında  qurulur.  O,  meto-

 

370 

 

dikanı  işləyib  hazırlayan  şəxs  kimi    insanın  psixoloji  xüsusiyyətlərini 

təsvir və izah edir, testin şkala strukturunun və təfsirini müəyyən edir. 

Psixodiaqnostik  tədqiqat  zamanı  sınaqdan  keçirilən  barədə 

informasiyanın  toplanması  və  sistemləşdirilməsi  diaqnostun  şüurunda 

təsəvvür    olunan  şəxsin  subyektiv  modeli  əsasında  baş  verir.  Bu 

modelin  tərkibi  metodikanın  seçilməsinə,  tədqiqatın  nəticələrinə  görə 

rəyin  strukturuna  və  diaqnostik  informasiyanın  əks  olunması  üsuluna 

təsir göstərir.   

Müasir psixologiyada şəxsin öyrənilməsi və analizinə bir neçə 

geniş yayılmış yanaşma mövcuddur: 

1.

   Konstitusional yanaşma. Onun əsasında insanın psixoloci 

xüsusiyyətlərinin  onun  quruluş  tipi  (bədənin  quruluşu,  tempe-

rament)  ilə,  yəni  anadangəlmə  genetik  şərtləndirilmiş  para-

metrlərlə əlaqədar olması haqda təsəvvürlər durur. Bu yanaşma 

çərçivəsində  psixodiaqnostik  vasitə  antropometrik  parametr-

lərlə psixoloci əlamətlər arasında əlaqələrin aşkar edilməsi əsa-

sında  qurulur.  Beləliklə  hər  bir,  konstitutsional  tip  şəxsiyyətin 

xarakteristikalarının yığımına uyğun olaraq qoyulur. 

2.

   Faktor  yanaşması.  Riyazi  statistika  metodlarının  istifa-

dəsilə şəxsin öyrənilməsi və analizinə əsaslanıb (faktor analizi). 

Bununla  yanaşı  dildə  mövcud  olan  şəxsiyyət  xarakteristikaları 

son nəticədə sorğuların şkalaları kimi özünü göstərən qruplarda 

(faktorlar)  birləşirlər.  Bu  yanaşma  çərçivəsində  Rusiyada 

məşhur olan R.Kettelin 16 PF testi işlənib hazırlanıb. 

3.

   Blok yanaşması. Şəxsiyyətin tərkib hissələri olan ayrı-ayrı 

blokların  aşkar  edilməsi  və  ayrılmasını  nəzərdə  tutur  (şəkil 

19.1). 

                                                                Şəkil 19.1 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Шяхсиййятин истигамяти 

Характер 

Йцксяк психи функсийалар 

Темперамент 

 

 

 

371 

 

Ə

səb psixi proseslərin genetik verilmiş göstəricilərilə (intensiv-

liklə, sürətlə, templə, ritmlə, dözümlülüklə) əlaqədar olan temperament 

bloku,  üzərində  digər  blokların  «qurulduğu»  fundamentdir.  Onun 

üzərində yüksək psixi funksiyalar bloku-şəxsiyyətin sosiallaşması pro-

sesində  formalaşan  mürəkkəb  psixi  proseslər  sistemi  yerləşir.  Buraya 

yaddaş, diqqət, qavrayış, təfəkkür daxildir. Daha sonra əldə edilən təc-

rübə ilə əlaqədar olan və davranışın sabit formaları və şəxslər arası qar-

ş

ılıqlı fəaliyyətlə şəxsiyyətin sosiallaşması gedişində möhkəmlənən xa-

rakter bloku gəlir. Ən yüksəkdə isə şəxsiyyətin istiqamət bloku yer alır. 

Bəzən onu motivasiya olunmuş dəyərlər adlandırırlar. Professional uğur 

proqnozu baxımından daha çox informasiya əhəmiyyətinə yuxarı blok-

lar- şəxsiyyətin istiqaməti, xarakter, yüksək psixi funksiyalar malikdir. 

Müəlliflərin  fikrincə,  blok  yanaşması  daha  əlverişlidir  və 

psixodiaqnostik  vasitələrin  istifadəsilə  şəxsiyyətin  analizi,  psixoloji 

seçim  meyarları  sisteminin  işlənib  hazırlanması  üçün  texniki  cəhətdən 

ə

saslandırılıb.   

4.  Motivasiyalı-dinamik  yanaşma.  Bu  yanaşma  müasir  psixo-

logiyada  olduqca  məşhurdur.  Onun  əsasında  şəxsiyyətin  istənilən 

ifadəsinə  tələblərin  (motivlərin)  ierarxik  təşkil  olunmuş  səviyyələri 

nəzərə  alınmaqla    baxılmasının  mümkünlüyünə  dair  tezis  durur. 

Bundan başqa hər hansı dinamik törəmədə (münasibət, motiv, tələbat və 

başqaları)  şəxsiyyət  vəhdətinin  xüsusiyyətləri  meydana  çıxır.  Motiva-

siyalı-dinamik  yanaşmanı  təsvir  edən  nümunə  qismində  A.Maslounun 

özünüaktuallaşdırma  konsepsiyasını  gətirmək  olar  ki,  həmin  kon-

sepsiyaya əsasən daha yüksək səviyyədə olan tələbat (məhəbbətə tələbat, 

sosial  statusa  tələbat,  özünüaktuallaşdırmağa  tələbat)  yalnız  insan  baza 

tələbatını təmin edəndən dərhal sonra, yəni fizioloci komfort (rahatlıq) və 

təhlükəsizlik hissi yaranan kimi meydana çıxır.   

Şə

xsiyyətin  öyrənilməsinin  digər  metodları  da  mövcuddur. 

Məsələn,  L.N.Sobçik  tərəfindən  tətbiq  edilmiş  «aparıcı  tendensiya» 

anlayışını  göstərmək  olar,  bu  anlayışa  görə  fikrə,  hisslərə,  insanların 

davranışına transformasiya olunan, dərk edilən dünyada informasiyanın 

qəbulu,  emalı,  yenidən  hasil  edilməsinin  fərdi-ümumiləşdirilmiş  təs-

virlər  üslubu  sosiallaşma  gedişində  formalaşan  genetik  ötrüləndən  ən 

yüksək  həddə  qədər  şəxsiyətin  bütün  səviyyələrini  əhatə  edir.  Psixo-

diaqnostikanın  nəticələrinin  analizinin  gedişində  şəxsiyyətin  bir  və  ya 

bir neçə aparıcı tendensiyasının aşkar edilməsi    insan davranışını daha 

 

372 

 

dəqiq proqnozlaşdırmağa və motivasiyalı-dəyərlər prioritetini anlamağa 

imkan verir. 

E.A.Klimov  tərəfindən  əməyin  yerli  psixologiyasına gətirilmiş 

«fəaliyətin  fərdi  üslubu»  anlayışı    bu  və  ya  digər  fəaliyyətin  yerinə 

yetirilməsinin  psixoloji  vasitələrinin,  üsul,  metod  və  vasitələrinin 

davamlı  fərdi-  spesifik  sistemi  kimi  fəaliyyətin  fərdi  üslubunu  (FFÜ) 

müəyyən  edir.  FFÜ  əsəb  sisteminin  müxtəlif  fərdi-tipoloji  xüsusiyyət-

lərinə,  qabiliyyətin  fərqli  strukturuna,  tempreramentə,  xarakterə  malik 

insanların  eyni  bir  işin  müxtəlif  üsullarla  yerinə  yetirilməsi  zamanı 

bərabər effektə nail olmasına imkan verir, bununla yanaşı uğurun əldə 

edilməsinə mane olan fərdi xüsusiyyətləri kompensasiya edir.