Heyət n darə ed lm
Yüklə 4,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Konflikt v ə onun formal modeli
- Tarazlıq v əziyy əti
- Konfliktl ərin (oyunların) t əsnifatı
- 20.4. Əsas anlayı şlar
- M.Bulqakov. Master v
|
20.3. Konfliktlərin formal-məntiqi modelləri
O elm, elm deyil ki, hansının ki riyaziyyat elmi ilə əlaqəsi yoxdur Leonardo da Vinçi Tərifə uyğun olaraq oyunların riyazi nəzəriyyəsi konflikt şə- raitində optimal qərarların qəbulunun riyazi modelinin nəzəriyyəsidir (eləcə də qeyri-müəyyənlik şəraitində). Bu səbəbdən konfliktlərdə tərəflərin optimal davranışı, konfliktlərin arzuedilən nəticələri ilə ə laqədar olan məsələlər burada əsas rol oynayır. Belə qaydanın bilavasitə məsələləri üçdür: 1. Bu və ya digər tip konfliktlərin nəzərdən keçrilməsi zamanı optimallığın hansı prinsipləri ilə rəhbərlik etmək lazım gəlir? Başqa sözlə desək, bu və ya digər konfliktin həlli nədən ibarətdir (optimal olaraq)? 2. Konfliktin verilmiş sinfinə uyğun olaraq onun üçün optimallıq prinsipini reallaşdırırıqmı? Formal olaraq bu sual verilmiş sinifdən olan konfliktlərdə seçilmiş prinsiplə optimal olaraq qiymətləndirilən qərarların mövcudluğuna çevrilir. 3. Verilmiş konfliktə (və ya konfliktlərin verilmiş sinfinə) optimal- lığın seçilmiş prinsipinin tətbiqi nədən ibarətdir? Bu suala cavablar sözün o mənasında konfliktin həllinin tapılmasına xidmət etməlidir ki, istənilən riyazi məsələyə uyğun olaraq həllin tapılması barədə danışmaq qəbul olunub. Təəssüf ki, qəbul olunan qərarın optimallıq anlayışı konflikt və qərarın qəbulu anlayışından daha çətin olaraq tərtibata salınır. Bu məsələ indiyə qədər oyunlar nəzəriyyəsində ən vacib oanlardan biridir. Oyunların riyazi nəzəriyyəsi qərarların qəbulunun modellər
393 nəzəriyyəsi olduğundan o, bu qərarların psixoloci və ya iradi aktlar kimi məşğul olmur; o həm də onların faktiki reallaşması məsələləri ilə də məşğul olmur. Oyunlar nəzəriyyəsi çərçivəsində qəbul edilən qərarlar real halların kifayət qədər sadələşdirilmiş və ideallaşdırılmış sxemləri kimi çıxış edirlər. Bununla yanaşı əlbəttə ki, bu sadələşdirmənin dərəcəsi modelin artıq hadisənin mövcud olan əlamətlərini itirdiyi məhşur sərhədləri keçməməlidir. Oyunlar nəzəriyyəsinin riyazi modellər nəzəriyyəsi və riya- ziyyatın bölməsi olması onda yaranan modellərin formal, əlamət (deyək ki, maket və ya analoq yox) olması anlamına gəlir və onların forma- laşması və analiz vasitələri də formaldır. Xüsusi ilə də formal olaraq əsas anlayışlar tətbiq olunmalıdır. Praktiki olaraq bu o deməkdir ki, bu anlayışlar öz xüsusiy- yətləri ilə verilməlidir. Anlayışın sonrakı törəməsi və xüsusiyyətlərin müəyyənləşdirilməsi artıq hər hansı «intuitiv» mülahizəyə qaçmadan aparıla bilər. Deyilənlər qətiyyən intuisiyanın, xüsusən də onun formal olaraq alınmış nəticələrin praktiki yoxlanması üsulu kimi istifadəsinin praktiki məqsədyönlüyünü mübahisə etmir. Deyilənlərə uyğun olaraq nəzəriyyənin qurulması zamanı lap ə vvəldən onun müəyyənləşməsinə daxil olan anlayışları formalaş- dırmaq lazımdır: 1) konflikt, 2) qərarın qəbulu və 3) qərarın optimallığı. Konflikt və onun formal modeli Konfliktdə iştirak edən tərəflər bir neçə abstrakt çoxluğun mahiyyətidir. Daha çox onların bir neçə universal çoxluğun çoxluq ə trafı kimi hesab etmək məqsədyönlü olur; universal çoxluğun element- lərini oyunçular, konfliktdə fəaliyyət göstərən tərəfləri oyunçuların çoxluq ətrafını isə fəaliyyətin koalisiyası adlandırmaq qəbul olunub (fəaliyyətin müxtəlif koalisiyaları kəsişə, hətta biri digərinin tərkibində ola bilər). Konfliktdə bütün fəaliyyətin koalisiyası sonradan R ð ilə
göstəriləcək. Fəaliyyət koalisiyasından olan hər bir K onun həlli üçün yol verilən bəzi S K kəmiyyətindən bəzi qərarlar qəbul edir. S K kəmiyyətinin elementləri K koalisiyasının strategiyaları adlandırılır. Bəzi strategiyanın hər fəaliyyət koalisiyasından seçim konfliktin nəticəsi adlandırılan halı müəyyən edir. Bununla belə bu nəticənin birmənalı olaraq müəyyən determinləşmiş hadisə kimi başa düşülməsi mütləq deyil. Bu nəticələrdən bu və ya digərinin fiziki
394
hadisələrin və ya təsadüfi hadisələrin kəmiyyəti olması, yəni, onda olan ehtimal tədbirləri ilə hadisələrin kəmiyyəti olması yolveriləndir. Bundan başqa seçilmiş strategiyanın fəaliyyət koalisiyasının bəzi kombinasiyaları uyğunlaşmaya və bu səbəbdən mövcud olmaya bilər. Bu halda konfliktin baş vermədiyini hesab etmək qəbul olunub. (Oyunlara (konfliktə) tətbiqdə bu onun davamiyyətinin mümkünlüyü olmadan oyunu (konflikti) kəsən bəzi maneələrin meydana çıxmasında ifadə oluna bilər). Konfliktin bütün nəticələri vəziyyət olaraq adlandırılır. Yuxa- rıda deyilənlərdən belə nəticə çıxır ki, vəziyyət fəaliyyət koalisiyası strategiyasının bütün kombinasiyalarının kəmiyyətinin kəmiyyət altı olan bəzi S kəmiyyətini təşkil edir, yəni, strategiya kəmiyyətinin Dekart hasili aşağıdakıdır: S ⊂
K
K ∈ R
ð . Konfliktin nəticələrində maraqlı olan tərəflər barəsində fəa- liyyət koalisiyası ilə əlaqədar olan, demək olar ki, bütün deyilənləri təkrarlamaq olar. Onları maraqların koalisiyası adlandırırlar və onlar gələcəkdə R u ilə göstəriləcək bəzi abstrakt çoxluğun elementləri hesab olunur. Maraqların koalisiyası fəaliyyət koalisiyasında olduğu kimi oyunçular kəmiyyətinin kəmiyyət altının mahiyyətidir. Oyunlarıni nəzəriyyəsində fəaliyyət koalisiyasının kəmiyyəti və maraqlar koalisiyasının kəmiyyəti fərqli hallar kimi nəzərdən keçirilir. Real konfliktlərdə maraqlar koalisiyası olmayan fəaliyyət koalisiyası ilə rastlaşmaq və bunun əksi ilə qarşılaşmağı asanlıqla görmək mümkündür. Nəhayət maraqlar koalisiyası üçün maraq ifadələrinin forma- sına baxaq. Bu maraq göstərilən koalisiyalardan hər birinin konfliktin eyni nəticələrinin digərlərinə görə də üstün tutması halında meydana çıxır. Bu üstün tutulan bəzi münasibətin formasında-} k abstrakt ikihədli nisbətinin bütün vəziyyətlərin kəmiyyətinə nisbəti ilə təsvir olunur. Maraqlar koalisiyası olan K-nın y vəziyyətinin x halını üstün tutması faktı x } k y kimi göstərilir. Ümumiyyətlə desək, } k nisbətində onun adətən keçici hesab olunmasına baxmayaraq, heç bir xüsusiyyət nəzərdə tutulmur. (yəni x } k y və y } k Z-dən x } k Z yaranır). Xüsusilə də münasibətlərin xətti olması, yəni istənilən iki vəziyyəti bir-birilə bərabər olması (formal qeydiyyatda istənilən iki
395 müxtəlif x və y vəziyyətinin ya x } k y ya da y } k x formal qeydiy- yatında) tələb olunmur. Çox vaxt üstünlük nisbəti aşağıdakı şəkildə verilir. S vəziyyəti kəmiyyətində maddi məna və K maraqlar koalisiyasının uduş funksi- yası adlandırılan halı qəbul edən H k funksiyası müəyyənləşir. Onun H k
(x) qiyməti K koalisiyasının x vəziyyətində aldığı uduş kimi başa düşülür. Təbii olaraq, əgər H k
(x)> H k (y) halındadırsa, x } k y qəbul olunur. Beləliklə konflikt (və ya oyun) Q=( R ð
K } K
∈ R
ð, S, R
u , {}
k } k ∈ R u ) sistemi adlanır ki, burada mötərizə içərisində göstərilən çoxluq və nisbət yuxarıda təsvir edildiyi kimi biri-birilə əlaqədardır. Oyunların riyazi nəzəriyyəsi məhz bu anlayışda konfliktlərin (oyunların) öyrənilməsi ilə məşğuldur. Oyunçunun qarışıq strategiyası onun xalis strategiyasının çoxluqda ehtimali bölünməsidir.
ki, vəziyyət (yəni n-strategiyalar cəmi) (O 1 *,
O 2 *,….., O n *) tarazdır və ya o, əgər istənilən i = 1,…,n və istənilən O O ∑
(O 1 *,…., O i-1
, O i , O i+1 *,….., O n *)
≤ (O
1 *,….,O
n *,
O n *,…., O n *)-də qeyri tarazlığa malikdirsə, onda o, tarazlıq vəziyyətidir. Başqa sözlə vəziyyət, əgər bütün oyunçular öz strategiyalarına sadiq qalması şərti ilə heç bir oyunçu öz strategiyasının dəyişməsi üçün məntiqi əsasa malik deyilsə tarazdır. Bu halda əgər hər bir oyunçu qalan bütün oyunçuların necə oynayacaqlarını bilirsə, o, bu tarazlıq vəziyyətinə uyğun strategiyaya əsaslana bilər; bu zaman oyun olduqca davamlı olur. Ə gər konflikt tarazlıq vəziyyətinə malik deyilsə, onda adətən bəzi oyunçular öz strategiyalarını gizli saxlayaraq digər iştirakçıların strategiyalarını tapmağa çalışırlar. Bu da qarşılıqlı əlaqələrin inkişa- fında daim qeyri stabilliyə gətirib çıxarır. Bu ağıla belə bir fikir də gə- tirir ki, (bu həqiqətəndə doğrudur) tam informasiyalar olan konflikt- lərdə tarazlıq vəziyyəti mövcuddur.
əlaməti qismində maraqlar koali- siyası R
u kəmiyyətini götürək. Əgər bu çoxluq boşdursa, onda konflikt nəticələrində heç kimin maraqlı olmadığı hadisədə pozulur. Belə hadisə
396
növünün riyazi modeli ənənəvi təsviri riyaziyyatın məzmununu təşkil edir. Ə gər R u kəmiyyəti yeganə maraqlar koalisiyasından ibarət- dirsə, onda biz yeganə maraqlı tərəfin özü üçün daha üstün vəziyyətin seçməyə çalışdığı hadisədə pozulan konfliktə malik oluruq. Bu məsələlər dairəsinin riyazi izahı ekstremal tapşırıqların müxtəlif növlərinə məsələn, differensial və ya variasiya hesablamasında həll edilən klassik, ya da optimal proqramlaşdırmanın müxtəlif sahələ- rini (xətti, diskret, dinamik, stoxastik və s.) təşkil edən müasir hesab- lamara gətirib çıxarır. Oyunlar nəzəriyyəsinin özü R u kəmiyyəti ən azı iki maraqlı tərəf hesablayırsa, başlanır. Növbəti əlamət fəaliyyət koalisiyasının miqdarıdır. Aydındır ki, konfliktlərin dəyərsiz fəaliyyət koalisiyası kəmiyyəti ilə nəzərdən keçirilməsi mənasızdır: vəziyyətin kəmiyyəti bir elementdən çox olmayan haldan ibarətdir və üstünlük nisbəti barədə məsələ ümumiyyətlə meydana çıxmır. Ə gər konfliktdə bir koalisiya varsa, onda konfliktin tədqiqi artıq dolğun olur. Bu halda S k strategiyasının vahid kəmiyyəti, bütün halların kəmiyyət isə onun kəmiyyət altına malik olur: S ⊂ S K. Bu
səbəbdən belə konfliktin nəzərdən keçirilməsinə vəziyyətin bu kəmiy- yətindən, onları fəaliyyətin vahid koalisiyasının strategiyası hesab edərək, başlamaq olar. Belə konfliktlər üçün strategiyalar vəziyyətlər- lə uyğun gəldiyindən ona uyğun olan «strategiya» termin ola bilsin qətiyyən istifadə olunmasın. Bununla əlaqədar olaraq konfliktlərin belə növünü qeyri strateci adlandırmaq qəbul olunub. Qeyri-strateji konfliktə qarşı birdən artıq fəaliyyət koalisiya- sının iştirak etdiyi konfliktlər çıxır. Onlar strateci adlanır. şlərin böyük ə ksəriyyətində oyunlar nəzəriyyəsinə əsasən fəaliyyət koalisiyasının və maraqlar koalisiyasının kəmiyyəti (bu halda hər iki koalisiya oyunçular adlandırılır), vəziyyət kəmiyyəti strategiya kəmiyyətinin Dekart hasili ilə üst-üstə düşür. S=ттS
K
K ∈ R
ð üstünlük nisbəti isə (oyunçular üçün) müvafiq funksiyalarla müəyyən edilir. Belə konfliktlər koalisiyasız konfliktlər adlandırılır. Koalisiyasız konfliktlərin mühüm tərkib halı oyunçuların sayı ikiyə, uduş funksiyasının qiyməti istənilən halda kəmiyyət üzrə bərabər
397 olanda və aşağıdakı əlamətə görə əks olan haldadır: H 1
(S)= - H 2
(S) Belə konfliktlər antoqontist və ya sıfır məbləğlə iki şəxsin konflikti adlanır. Koalisiyasız konfliktlərdə optimallıq prinsipi ilə bir çox tədqiqatlarda əsas öyrənilən hal oyunçuların tarazlıq vəziyyətinə yönəlməsidir. Optimallığın bu prinsipi bəzən məqsədin həyata ke- çirilmə mümkünlüyü prinsipi adlanır, çünki yalnız tarazlıq vəziyyəti riayət ediləcək ilkin müqavilələlrin predmeti ola bilər. (Əgər müqa- vilədə tarazlıq vəziyyəti qeyd olunubsa, onda heç olmasa, oyunçulardan biri müqavilənin pozulmasında maraqlı olacaq və vəziyyət faktiki olaraq əlçatmaz olacaq). Antoqontist konflikt halında məqsədin həyata keçirilmə müm- künlüyü prinsipi maksimin prinsipinə çevrilir, tarazlıq vəziyyəti isə təpə nöqtələr olur. Məqsədin həyata keçirilmə mümkünlüyü prinsipi qeyri strateci konfliktlərdəki optimallıq prinsipi kimidir, natamamlıqdan zərər çəkir: konfliktin həllinin ona uyğun olan halı (yəni tarazlıq vəziyyəti) bir çox oyunlar üçün mövcud deyil; eyni zamanda oyunların çoxu birdən artıq həllə malik olur. Konfliktdə həllinin yoxluğu kifayət qədər uğurlu şə kildə «strategiyalar qarışığı» adlandırılan halın tətbiqi ilə aradan qaldırılır, həllin çoxluğunun rəf edilməsi hələ həll edilməmiş problem üçün də vacibdir.
- Bu araqdır? – astadan Marqarita soruşdu. Pişik küsərək stuldan atdandı. - Əhf et, kraliça, - o dedi, - mən heç özümə rəva bilərdimmi ki qadına araq süzüm? Bu təmiz spirtdir!
Müharibə, savaş nədir? • Bəziləri hesab edir ki, bu konfliktdir. • Bəziləri deyir ki, bu konfliktin həll edilməsi üsuludur. • Üçüncüləri qeyd edir ki, bu konfliktin meydana çıxması for- masıdır. Kim haqlıdır? Əgər birincilər haqlıdırsa, onda konfliktlərlə
398
mübarizə aparmaq lazımdır. Əgər ikincilər haqlıdırsa, onda onlara bə- şə riyyət tarixində hər hansı bir konflikti tam həll edən heç olmasa, bir müharibəni xatırlamağı məsləhət görürük. Ümumiyyətlə konfliktlər olmadan yaşamaq mümkündürmü? Konfliktsiz təşkilat cəmiyyət mövcuddurmu? Bunlara və bir çox digər suallara cavab üçün hadisənin özünün ə sasında nəyin durduğunu başa düşmək lazımdır. Konfliktlər təkcə insanlar yox, həm də heyvanlar arasında baş verir. nsanların iştirak etdiyi konfliktlər şüurunda onun üçün xarici- digər insanlarda daxili -ola bilər. Canlı varlıqlar bu və ya digər tələbatlara malik ola bilər. Qidaya, suya, nəslin davam etdirilməsinə, cinsi həmkara, ov üçün əraziyə….. tələbat. Ehtiyatın qıtlığı, tələbatların üst-üstə düşməsi zamanı heyvan- larda onu çoxaltmaq imkanının olmaması konfliktlərə gətirib çıxarır. ndi onların bizim üçün əhəmiyyət kəsb etməməsinə baxmayaraq, zookonfliktləri tipləri bizim üçün vacibdir, ya da heyvanlar üçün xarakterik olan konfliktdə güzəştsiz davranış (axı onlar danışa bilmir- lər) yalnız bir nəticəyə gətirib çıxarır: birinin qələbəsinə, digərinin məğ- lubiyyətinə. Məhz belə konfliktlər (daha dəqiq daim inkişaf etməyən konflikt-daim ilk mərhələ) intellektual, kommuniuativ, mədəni səviy- yəsi danışıqlar aparmağa, defisit ehtiyatın artırılması yolunu və ya daha az defisit olan alternativ yenini axtarmağa imkan verməyən insanlar üçün də tipikdir. Onları antoqonist adlandırmaq olar. Müasir konfliktologiyada belə şərti tipologiya qəbul olunub (şəkil 20.1) nsanda tələbatla yanaşı dəyərlər də marağı var və bu konflik- tin modelini mürəkkəbləşdirir, lakin onun nəticəsizliyini aradan qaldırır. Ə gər zookonfliktlərdə yekunda birinin gücü və cəldliyi, digərinin isə qorxu və özünüqoruma hissi qalib gəlirsə, bəşəriyyət konfliktlərinin perspektivi ağlın və bizim ünsiyyət bacarığımızın qələbəsindədir. Sivilizasiya inkişaf etməsəydi, ehtiyat defisiti heç vaxt ta- mamilə aradan qaldırıla bilməzdi və bu səbəbdən bütün tələbat və ma- raqlar nə əvvəllər, nə indi, nə də uzaq gələcəkdə tamamilə təmin etmək mümkün olmayacaqdı. Bax bu səbəbdən insan özü üçün indi bizim dəyərlər istiqaməti adlandırdığımız prioritetlər təsvir etməyə məcbur olub.
399
Şə kil. 20.1.
sosial qrupun, sosiumun) həyat fəaliyyətinin saxlanması üçün nədəsə lazım olan onun obyektiv ehtiyaclarıdır. Təmin olunmayan tələbat ölümə gətirib çıxarır (fiziki, intellektual və ya sosial). nsanın tələbatının təsnifatlandırılmasının müxtəlif variantları mövcuddur. Daha çox qəbul olunan təsnifatlardan birinə əsaslanan (A.Maslouya görə) insan beş səviyyədə qurulmuş piramidada tələbat- larının təmin olunmasını motivasiya edir: • Fizioloci tələbatlar; • Təhlükəsizlik tələbatları; • Mənsubiyyət və iştirak tələbatları; • Tanıma və özünütəsdiq tələbatları; • Özünüifadə tələbatları; Həyatın, imkanların və şəraitin real şərtləri tələbatları maraqlar şə klində izah edilir. Maraqlar-subyekt tərəfindən tələbatlarının meydana çıxması Типляр
сосиал шяхслярарасы Шяхслярарасы Шяхс груп групларарасы груп жямиййят сосиумлар арасында
зооконфликтляр Ярази Ийерархик Ещтийат Диэяр жинсин фярдиня сащиб
олмаг уьрунда
«истяйирям» вя «истяйирям» арасында «истяйирям» вя «бажармырам» арасында «баъарырам» вя «бажармырам» арасында «истяйирям» вя «лазымдыр» арасында «лазымдыр» вя «лазымдыр» арасында «лазымдыр» вя «бажармырам» арасында
400
formalarının dərk edilərək konkret həyat şəraitlərində tələbatların alternativ müxtəlifliyidir. nsanın qidaya tələbatı var, lakin əgər hər hansı nadir tibbi göstərişi hesaba almasaq, mayonez altında krevet (xırda dəniz xərçəngi) tələbatlar olmur. Subyektin maraqlarının təmin olunması onun bu və ya digər tələbatının ödənilməsini təmin edir: ∑ maraqları ≥
∑ tələbatları Həyatın gedişində insan tələbata proyeksiya edilən təsəvvürləri işləyib hazırlayır, onları iyerarxiyalaşdırır və dəyərləri formalaşdırır. Tələbatlar və dəyərlər öz növbəsində vaxtın hər bir anında maraqlar iyerarxiyasını yaradır. Vəziyyətin dəyişməsi (ehtiyat defisitinin dəyişməsi) konkret iyerxariyaların dəyişməsinə gətirib çıxarır. nsan sonradan heç də həmişə özünün maraqlarını doğru anlamır (ona bizə sonra elə gəldiyi kimi). Lakin o, hələ ki, öz marağını «yanlış olaraq» başa düşür, onun «yanlış marağı» onun üçün doğru olur. Yalnız öz maraqlarını dəqiqləşdirərək insan onları dəyişə düzəldə bilər (imtina etmək-deməli alternativ, hətta zidd olana dəyişmək) və yeni maraq doğru, əvvəlki isə köhnə və yanlış olur. Maraqlar və dəyərlər konfliktin əsasındadır. Dəqiqləşdirsək, onlar konfliktin özü yox, onlar arasındakı fərqlərdir. Müsbət-funksional konflikt nəzəriyyəsinin müəllifi L.Kozer sosial qrup, eləcə də sosial sistem kimi stabillik və inkişaf üçün dəyərlərin, ma- raqların roluna xüsusi fikir verib. Əgər konfliktə daxil olan subyektlər əsa- sında konkret sosial sistemin fəaliyyət göstərdiyi dəyərləri daha bölüş- dürmürlərsə, onda sosial strukturun dağılmasına gətirib çıxaran daxili konflikt meydana çıxır, onun yenisinə dəyişməsi baş verir, öz məzmununa görə sistemlər, dəyərlər, maraqlar elementlərini birləşdirən yeniləri təsdiq- lənir. Konflikt bu halda dəyişən şəraitə nisbətən sosial normaların adekvat uyğunlaşmasını üsulu kimi çıxış edir. Antoqonist gərginliklərin aradan qaldırılmasına yönəlmiş konfliktlərə açıq olan cəmiyyətlərdə ümumilikdə konflikt ictimai, qrup proseslərinin müəyyən səviyyədə stabillik və konstruktivliklərinin saxlanması ilə onların dəyişməsinə və inkişaf etməsinə səbəb olacaq. Beləliklə, konflikt-subyektlərin maraqlarının və dəyərlər isti- qamətinin fərqi haqqında onların qarşılıqlı əlaqələrinin inkişaf pro-
|